Jestem Piotr i jestem autorem tego bloga. Pochodzę z pięknego krakowa Jestem uczestnikiem zajęć Farmy Życia która znajduje się ok 20 km od Krakowa w Więckowicach. Interesuje się piłką nożną i jestem wiernym kibicem klubu sportowego "Wisła Kraków". W kręgu moich zainteresowań są także pojazdy takie jak: tramwaje, autobusy i pociągi. Dzięki tym środkom lokomocji mogłem zwiedzić ciekawe miejsca takie jak: zajezdnie tramwajowe, muzeum inżynierii miejskiej oraz każdy wspaniały zakątek miasta. Moimi ulubionymi książkami są te o tematyce przyrodniczej jak i przygodowej oraz filmy przyrodnicze jak i przygodowe("Dzikie Koty", "Krokodyle"). Lubię także słuchać muzyki zespołów: Weekend, Budka Suflera i Vangelis. Po ciężkim, przepracowanym dniu krótka drzemka ratuje mi życie. A jak pracuję? Na Farmie Życia zajmuje się gotowaniem, ogrodnictwem, rękodziełem, informatyką i miłym spędzaniem czasu z kolegami jak i pracownikami.
 lepienie z gliny Glina – ilasta skała osadowa, powstała najczęściej w okresie czwartorzędu w wyniku nagromadzenia osadów morenowych (skały ilaste starsze niż czwartorzędowe nazywane są najczęściej iłami). Jest to zatem skała złożona z minerałów ilastych, kwarcu, skaleni, substancji koloidalnych, może zawierać okruchy innych skał oraz substancje organiczne (humus, korzenie, bituminy).Z perspektywy litologicznej (składu frakcyjnego), glina jest skałą o dowolnym wieku (zatem może też być starsza niż czwartorzędowa), zawierającą 10–30% frakcji ilastej i minimum 30% sumy frakcji pylastej i piaszczystej. Gliny dzieli się na pylaste, piaszczyste, zwięzłe, pylaste zwięzłe i piaszczyste zwięzłe Barwa glin czwartorzędowych zależy od zawartości i stopnia utlenienia koloidalnych cząsteczek uwodnionych tlenków żelaza i manganu. W warunkach utleniających przeważają barwy od żółtej poprzez czerwoną do brunatnej, w warunkach redukcyjnych glina może być jasnoszara, szara, szarozielona. Glina od zarania dziejów stanowi podstawowy surowiec do wyrobu ceramiki. Do ręcznego formowania wyrobów ceramicznych używane są wysokoplastyczne i plastyczne gliny biało oraz barwnie wypalające się, znane na świecie pod nazwą "ball clay". Dzisiaj stanowią one cenny surowiec do produkcji ceramiki sanitarnej i płytek ceramicznych. Glina w Polsce W Polsce pokłady tego surowca występują m.in. w Kunicach pod Legnicą. Polskie rozróżnienie na gliny (osady główne czwartorzędowe, mogące zawierać składniki i domieszki widoczne gołym okiem, a nawet głazy) i iły (czwartorzędowe lub starsze, składające się raczej ze składników nierozróżnialnych gołym okiem), wynikające z bogactwa różnorodności tych osadów na kształtowanej głównie przez zlodowacenia powierzchni tego kraju, nie znajduje swojego odzwierciedlenia w wielu innych językach. Przykładowo w j. angielskim oba te osady wyróżnia się niejednokrotnie jako clay, dodatkowo w polskiej terminologii gruntoznawczej określenie glina również odchodzi do historii za sprawą wprowadzania norm europejskich (poszczególne gliny zastępowane są przez iły, iły piaszczyste, i. pylaste, i. pylasto-piaszczyste, pyły ilaste i in.).  malowanie na szkle  malowanie na szkle  malowanie na szkle Szkło – nieorganiczny materiał amorficzny. Powstaje w wyniku szybkiego schłodzenia płynu do postaci stanu stałego bez etapu krystalizacji. Historia produkcji szkła Szkło znane jest ludzkości od zawsze. Kultury żyjące w pobliżu wulkanów miały dostęp do szkła występującego naturalnie w rozmaitych rodzajach i zabarwieniach. Archeolodzy ustalili, że zaczęto je produkować najpierw w Mezopotamii, a najstarsze ślady jego użytkowania pochodzą sprzed 3,5 tys. lat. Według klasycznej historii mineralogii rzymskiego historyka Pliniusza Starszego, to feniccy kupcy przypadkowo wytopili szkło w ognisku przy transporcie kamienia około 5000 p.n.e. Thilo Rehren z University College of London i Edgar Pusch z Pelizaeus-Museum w Hildesheim opisali w czasopiśmie Science odkrycie w północnym Egipcie pozostałości fabryki szkła z roku 1250 p.n.e Technika wytwarzania cienkich, płaskich szyb okiennych została udoskonalona w XIV wieku we francuskiej Normandii. Pojedyncze szyby okienne, zwane gomółkami szklanymi, rzemieślnicy wytwarzali poprzez wydmuchiwanie.Stopione szkło przeznaczone na jedną szybkę wydmuchiwało się w dużą bańkę za pomocą piszczeli szklarskiej. Następnie bańkę się spłaszczało i przyczepiało do końcówki żelaznego pręta, o nazwie przylepiak, który robotnik obracał najszybciej, jak potrafił. Spłaszczona bańka szkła rozkładała się jak wachlarz i tworzyła koło o średnicy od 1 do 2 m. Z okrągłych, płaskich tafli szkła, odpowiednio przyciętych, wyrabiano małe okienka, przeznaczone głównie dla kościołów. „Wole oko” w środku koła było najmniej przezroczyste, ale wykorzystywano i te fragmenty, ponieważ szyby były bardzo kosztowne. Wytrawny szklarz był w stanie wykonać tą metodą ok. tuzina szyb dziennie i dlatego w średniowieczu szklane okna były drogim luksusem.Znaną była również technika polegająca na wydmuchiwaniu podłużnej bańki w kształcie walca (tzw. cholewy). Następnie odcinano końce, a powstały cylinder rozcinano wzdłużnie. Po rozprostowaniu otrzymywano niewielką taflę szkła okiennego.Nowoczesne metody prasowania szkła fabrycznie udoskonalono i wdrożono do stosunkowo niedrogiego masowego wytwarzania przemysłowego w Stanach Zjednoczonych w XIX wieku. właściwości szkła
Właściwości szkła są uzależnione od sposobu wytopu oraz w ograniczonym zakresie od składu chemicznego. www.wikipedia.org  lasek w słoiku Ogród w słoiku – jak zrobić las w słoiku krok po krokuPotrzebne materiały:
 zgarnianie jabłek zajęcia ogrodnicze  mycie butów ogrodniczyh   obcinanie gałęzi  Biedronka siedmiokropka – gatunek chrząszcza z rodziny biedronkowatych. Powszechnie występująca w Europie. Jedna z 76 występujących w Polsce biedronkowatych, potocznie nazywana bożą krówką. Opis Ciało długości od 6 (według innych źródeł od 6,5) do 8 mm. Głowa czarna z jasnymi plamkami przy oczach. Na czarnym przedpleczu jasne plamki w kątach przednio-bocznych, po stronie spodniej małe trójkątne i sięgające ⅓ długości części grzbietowej plamki. Błyszczące, czerwone pokrywy mają łącznie 7 czarnych kropek: trzy na każdej z nich i jedną wspólną, zlokalizowaną pod tarczką. Ponadto po bokach tarczki występują na pokrywach dwie białe plamki. Wyjątkowo czarne kropki mogą być połączone wąskimi przepaskami lub zanikać. Najdalej z tyłu położona plamka leży przy brzegu bocznym pokrywy. Dymorfizm płciowy słabo zaznaczony. Samice są przeciętnie większe i cięższe od samców. Samce mają tylny brzeg siódmego sternitu odwłoka wyraźnie wykrojony, co umożliwia im wygięcie odwłoka w przód w czasie kopulacji. U samic tylny brzeg tego sternitu jest prosty. BIOLOGIA I EKOLOGIA ROZPRZESTRZENIENIE Zasiedla Palearktykę i Indie. W latach 1956–71 biedronkę tę kilkakrotnie introdukowano do Ameryki Północnej w celu biologicznego zwalczania mszyc. Od 1973 obserwuje się rozprzestrzenianie gatunku w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. www.wikipedia.orgCzekolada – wyrób cukierniczy sporządzany z miazgi kakaowej, tłuszczu kakaowego (masło kakaowe) lub innego tłuszczu roślinnego, środka słodzącego i innych dodatków, a w przypadku czekolady mlecznej także z mleka. Według dyrektywy 2000/36/WE czekoladę definiuje się jako wyrób otrzymywany z wyrobów kakaowych i cukrów, który zawiera nie mniej niż 35% suchej masy kakaowej ogółem, w tym nie mniej niż 14% suchej odtłuszczonej masy kakaowej W celu uzyskania miazgi kakaowej i tłuszczu kakaowego, ziarna kakaowca
poddaje się fermentacji, suszy i rozciera. Kolejnym etapem produkcji
jest konszowanie. Światowy
Dzień Gorzkiej Czekolady ( Goryczki ) obchodzony jest 7 lipca.
W Polsce świętowany jest Dzień Czekolady wypadający 12 kwietnia. HistoriaNasiona kakaowca właściwego początkowo były wykorzystywane przez Majów do produkcji napoju dla najbogatszych o nazwie Xococalit (z nahuatl xocolatl IPA [ʃoˈkola:t͡ɬ] – gorzka woda). Napój ten był również wykorzystywany podczas modłów i odpraw rytualnych. Xococalit był przyrządzany z roztartych ziaren kakaowca z miodem, chili bądź z kukurydzą. W celu uzyskania pianki przelewali napój z naczynia do naczynia. Aztekowie rozdrabniali nasiona kakaowca by produkować zimny napój z kukurydzą, chili, miodem, wanilią oraz z suszonymi płatkami kwiatów nadających różną barwę napojom. Europa (XVII w. – obecnie)Dzięki odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba nasiona kakaowca mogły zostać przewiezione do Europy. Nie zachwyciły jednak dworu hiszpańskiego, ponieważ Europejczycy nie wiedzieli jak je wykorzystać. Uwagę na nasiona kakaowca zwrócił Hernán Cortés, gdy w 1518 roku odkrył silos zawierający 100 milionów ziaren kakaowca, posortowanych w 40 tys. składowanych ładunków. Jednak dopiero w XVII wieku popularne stały się roztarte ziarna kakaowca, które zostały zalane ciepłą wodą z dodatkiem cukru.W 1828 Casparus van Houten Senior opatentował metodę proszkowania nasion kakaowca a jego syn wynalazł proces alkalizowania czekolady zwany dutchingiem. Francis Fry z połączonego kakao, cukru i rozpuszczonego tłuszczu kakaowego wylanego do formy uzyskał pierwszą tabliczkę czekolady. Konszowanie czekolady zostało wynalezione przez Rudolphe’a Lindta.Rodzaje czekolad Składa się z masła kakaowego, proszku kakaowego i cukru, czasem z niewielką domieszką wanilii. Zawiera przynajmniej 70% produktów z miazgi kakaowej i powinna być przygotowywana w temperaturze 31,1–32,7 °C. Zawiera 2–5 razy więcej teobrominy niż mleczna.  W jej skład wchodzi miazga kakaowa, cukier, lecytyna oraz tłuszcz kakaowy lub inne dodatki. Najczęściej zawiera powyżej 50% produktów z miazgi kakaowej  W jej skład wchodzi również mleko lub proszek mleczny i wanilia, a zawartość kakao nie przekracza 50%. Temperatura wytwarzania wynosi 28,9–30,5 °C. Zwykle czekolada ta zawiera nie mniej niż 25% suchej masy kakaowej ogółem, 14% suchej masy mlecznej, 2,5% suchej odtłuszczonej masy kakaowej, 3,5% tłuszczu mlecznego oraz 25% tłuszczu ogółem. Biała |
Stary Port w Nicei
Stary Port w Nicei to przyjemne miejsce na spacery, ale też na kolację. Wybór dobrych restauracji jest tu ogromny, a turystów nawet w sezonie jakby mniej. Wszystko przez Wzgórze Zamkowe, które oddziela port od centrum miasta. Odkąd jednak port połączono z lotniskiem tramwajem T2, okolica ta staje się coraz popularniejsza.Z portu w Nicei odjeżdża autobus numer 100 do Monako i Menton (za kościołem). W pobliżu znajduje się Bulwar Lecha Wałęsy, bo Nicea to miasto partnerskie Gdańska.
Kaplica Miłosierdzia w Nicei (Chapelle de la Miséricorde) znajduje się przy Cours Saleya. To najsłynniejsze turystyczne targowisko w regionie przyciąga codziennie tysiące osób. Nie wszystkie są jednak świadome, że spacerują obok jednego z najładniejszych barokowych kościołów świata. Za taki uważa się bowiem Kaplicę Miłosierdzia w Nicei.Kaplica Miłosierdzia i Czarni Pokutnicy.
Kaplica Miłosierdzia to stosunkowo niewielki obiekt zbudowany w XVIII w. na miejscu wcześniejszej kaplicy św. Kajetana. Za budowę odpowiadał architekt z Turynu, Bernardo Antonio Vittone. Obiekt postał na planie elipsy i jest niezwykle bogato zdobiony. Wszystkie jego ściany są pokryte marmurami, a freski na suficie sprawiają wrażenie otwartego nieba. W ostatnich latach kaplica przeszła gruntowny remont, ale nadal widać na jej ścianach spękania powstałe w wyniku lokalnych trzęsień ziemi.W zakrystii kaplicy można z kolei podziwiać dwa obrazy prezentujące Madonnę Miłosierdzia. Pierwszy z XV w. autorstwa Jeana Miralheta, a drugi z XVI w., którego autorstwo przypisuje się Louisowi Brea.
Kaplica Miłosierdzia w Nicei
może
Plac masenna to główny plac Nicei, od którego warto rozpocząć zwiedzanie miasta. Przecina go wypełniona zielenią i fontannami Promenada Paillon zbudowana na rzece. Cały ten obszar to świetne miejsce na podpatrywanie codziennego, niespiesznego stylu życia mieszkańców Nicei i odpoczynek wśród zieleni.Po pierwsze ze względu na szachownicę, którą tworzą płytki na całej jego powierzchni. Drugi powód to prowadząca do niego główna ulica handlowa i trasa z dworca kolejowego, Avenue Jean Médecin, po której jeździ jedyny w mieście tramwaj.Będąc na Placu Massena warto zwrócić uwagę na rzeźbę i fontannę stojące w półkolistej części placu. Ten bardzo często fotografowany obiekt nosi nazwę Fontanna Słońca i składa się z rzeźb symbolizujących planety: Ziemię, Mars, Wenus, Merkury i Saturn. Na środku stoi z kolei ogromny posąg Apolla, który jest słońcem tego układu. Autorem całości jest francuski rzeźbiarz Alfred Janniot. Warto dodać, że posąg Apolla jest całkowicie nagi. Podobno w 1970 r. usunięto go, żeby nie gorszył przechodniów. Dzisiaj można jednak podziwiać rzeźbę w całości.
park
Park - teren rekreacyjny, przeważnie z dużą ilością flory, w tym często zadrzewiony. W miastach ma charakter dużego, swobodnie ukształtowanego ogrodu z alejami spacerowymi. W Polsce 9249 parków jest objętych ochroną prawną poprzez wpisanie ich do rejestru zabytków lub rejestru pomników przyrody. Łącznie zajmują obszar 50354,65 ha. Kategorie parków to m.in.: miejskie, zdrojowe, botaniczne, ludowe, sportowe, pałacowe, dworskie, park safari, park etnograficzny. Określenie park używane jest również dla określenia tworów urbanistycznych i urbanistyczno-ekonomicznych niezwiązanych bezpośrednio z terenami zieleni, choć często projektowanych przy znaczącym udziale zieleni: park technologiczny, park naukowy, park badawczy, park przemysłowy, park archeologiczny, park rozrywki, park tematyczny, park miniatur, park maszynowy, park kulturowy
fontanna słońca
Przed drugą połową XIX w. w tym miejscu znajdował się most łączący dwa mniejsze place oraz Starą Niceę z pozostałą częścią miasta rozdzieloną rzeką Paillon. Często zalewała ona miasto, dlatego zdecydowano się zabudować jej koryto. Dzięki temu rzeka Paillon płynie pod centrum miasta, a Nicea zyskała całkiem spory teren, który trwale połączył obie jej części. W Muzeum Massena można zobaczyć liczne zdjęcia i rysunki miasta rozdzielonego rzeką. Będąc na Placu Massena warto zwrócić uwagę na rzeźbę i fontannę stojące w półkolistej części placu. Ten bardzo często fotografowany obiekt nosi nazwę Fontanna Słońca i składa się z rzeźb symbolizujących planety: Ziemię, Mars, Wenus, Merkury i Saturn. Na środku stoi z kolei ogromny posąg Apolla, który jest słońcem tego układu. Autorem całości jest francuski rzeźbiarz Alfred Janniot. Warto dodać, że posąg Apolla jest całkowicie nagi. Podobno w 1970 r. usunięto go, żeby nie gorszył przechodniów. Dzisiaj można jednak podziwiać rzeźbę w całości.
ogród alberta I
Ogród Alberta I to oaza zieleni znajdująca się przy promenadzie w Nicei. Został założony w 1914 roku. W jego obrazie dominują palmy oraz śródziemnomorskie krzewy. Centralną część zajmuje rozległa łąka, na której w 1988 roku postawiono monumentalny Łuk de Venet.Ogród jest wyrazem związków i przyjaźni, jakie na początku XX wieku zapanowały między Francją, a Wielką Brytanią. Otwierał go król Belgii Albert I należący do dynastii Hanowerskiej, która władała także w Anglii. Jest to obecnie jedno z ulubionych miejsc odpoczynku w obrębie ścisłego centrum Nicei. Ogród jest gęsto zadrzewiony, co w upalne dni daje ożywczy cień. Pod palmami postawiono liczne ławki. Na trawnikach wyznaczono miejsca do urządzania pikników. Park pocięty jest siecią ścieżek spacerowych i rowerowych.
lotnisko
międzynarodowe lotnisko położone 7 km na zachód od Nicei. Jest jednym z najruchliwszych portów lotniczych Francji. Pod względem liczby obsługiwanych pasażerów ustępuje jedynie paryskim lotniskom Roissy-Charles de Gaulle i Orly. W 2013 obsłużył ponad 11 mln pasażerów.
villa massena
Jednym z najbardziej interesujących zabytków Nicei jest zbudowana w stylu Belle Époque Willa Masséna (Villa Masséna). Budynek powstał w 1898 roku na zamówienie Victora Massény, księcia Essling oraz Rivoli. Kompleks znajduje się tuż obok legendarnego hotelu Negresco i razem z ogrodami rozciąga się od Rue de France aż do Promenady Anglików.Willa nawiązuje do stylu Empire powstałego i popularnego w trakcie rządów Napoleona. To właśnie słynnemu cesarzowi rodzina Victora Massény zawdzięcza swoje tytuły. W 1919 roku willa została zakupiona przez władze miejskie. W 1921 roku otworzono w niej muzeum. Muzeum Masséna możemy podzielić na dwie części, willę oraz muzeum. Pomieszczenia na parterze wyglądają dokładnie tak jak pod koniec XIX wieku. Dotyczy to zarówno mebli jak i dekoracji oraz zdobień. W każdej z sal znajdują się materiały po angielsku opisujące elementy w pomieszczeniu.
W środku zobaczymy m.in.
- Główną galerię przez którą wchodzimy do posiadłości. Wystrój pomieszczenie czerpie z czasów antycznej Grecji i antycznego Rzymu.
- Pokój jadalny z drewnianym wystrojem z werandą z widokiem na taras i ogród.
- Czytelnie, która w przeszłości służyła jako biuro.
- Galerię portretów z dużymi malowidłami przedstawiającymi stojących Napoleona I (z regaliami władzy) oraz Napoleona III. Będąc na miejscu nie przegapmy zegara stojącego nad kominkiem.
- Salon z czterema obrazami przedstawiającymi sceny związane z militarnymi wyprawami marszałka Masseny.
Pośmiertna maska Napoleona - muzeum Willa Massena w Nicei
Na pierwszym piętrze znajduje się muzeum oraz różne wystawy. Muzeum przedstawia w sposób chronologiczny historię Nicei w latach 1792-1939. Na wystawie poświęconej Napoleonowi można zobaczyć m.in. jego pośmiertną maskę, szable oraz inne artefakty takie jak tabakiera Marii Walewskiej. Niestety, w muzeum opisy są niemal tylko po francusku.
tabakiera Marii Walewskiej
Interesująca jest również wystawa przedstawiającą historyczne plany oraz zdjęcia Nicei. Możemy na nich zobaczyć pałac postawiony na molo (La Jetée-Promenade de Nice), który został zniszczony w 1944 w trakcie bombardowań, a także makietę.Na drugim piętrze odbywają się wystawy czasowe, które nie zawsze mogą przypaść nam do gustu.
Willa Massena w Nicei - galeria główna
Cimiez Położona na wzgórzu po północnej stronie Starego Miasta dzielnica Cimiez jest jednym z najciekawszych turystycznie obszarów Nicei. Znajdziemy tu zabytki sięgające czasów Cesarstwa Rzymskiego, średniowieczny klasztor czy imponujące hotele i pałace zbudowane w stylu Belle Époque.
Historia
Cimiez w czasach rzymskich było niezależnym miastem o nazwie Cemenelum. Osada powstała pod koniec I wieku po zwycięstwach Oktawiana Augusta nad ludami Alp i została stolicą prowincji Alpes Maritimae (Alpy nadmorskie).Cemenelum miało strategiczne położenie na trasie antycznej drogi Via Julia Augusta i było punktem wylotowym na Alpy. Z tego powodu w mieście niemal zawsze przebywało wojsko, co miało wpływ na rozbudowę wielu budynków użyteczności publicznej. Cemenelum w czasach swojego istnienia rywalizowało z protoplastą dzisiejszej Nicei.Po upadku cesarstwa Cemenelum zaczęło powoli upadać. W miejscu i w okolicy historycznych zabudowań powstały gaje oliwne i pola winogron oraz wille. Dziś teren jest całkowicie zabudowany, chociaż Park Areny stoi właśnie w miejscu dawnego pola oliwnego. Od niemal samego początku okolica zaczęła przyciągać bogatych i możnych arystokratów.
Sobór reprezentuje styl staroruski. Ma pięć kopuł zgrupowanych wokół centralnej. Został wzniesiony na planie krzyża greckiego. Z zewnątrz jest bogato zdobiony oślimi grzbietami, płaskorzeźbami, obramowaniami okiennymi, malowany na czerwono, biało i zielono (kopuły). Wejście do obiektu prowadzi przez dwa równolegle położone przedsionki zwieńczone strzelistymi wieżyczkami. Dzwonnica cerkiewna jest wkomponowana w całość budynku i położona między przedsionkami, także wykończona kopułą. We wnętrzu zachowało się kompletne wyposażenie z ikonostasem z początku XX wieku, dekoracjami w postaci złoceń i mozaik, wykonanymi przez artystę o nazwisku Pianowski.
Sobór św. Mikołaja w Nicei jest największą cerkwią w stylu rosyjskim wzniesioną poza Rosją
ZRaniuszek to ptak niezwykły i to pod wieloma względami. Już sam wygląd trudno uznać za typowy dla ptaków gniazdujących w Polsce; budzi raczej skojarzenia z ptakami egzotycznymi. Często się zdarza, że gdy ktoś zobaczy raniuszka, to uważa, że jest to egzotyczny ptak hodowlany, który uciekł komuś z klatki. Tymczasem populacja raniuszków w Polsce jest dość liczna, a w czasie przelotów można obserwować stada liczące nawet ponad 100 osobników. Inną niezwykłą cechą, którą może się pochwalić raniuszek, jest budowa kunsztownego gniazda w postaci wydłużonej kuli z bocznym wejściem. Kula (a właściwie elipsoida)
wystepowanie
Na wszystkich obszarach, gdzie żyje, jest uznawany za ptaka rzadkiego. Niektórymi z przyczyn takiego stanu jest rzadko spełniony wymóg dużego terytorium, a także działanie człowieka, który tępiąc tego drapieżnika przyczynia się do jego niskiej liczebności.st upleciona niemal wyłącznie z mchu, z zewnątrz jest sprytnie maskowana porostami, kawałkami kory i oprzędami owadów, zaś w środku bardzo obficie wyścielana puchem. Niezwykły jest też sposób w jaki raniuszek pozyskuje ów puch. Mianowicie odwiedza… miejsca gdzie krogulec oskubuje z piór swoje ofiary. Tym samym naraża się na niebezpieczeństwo, że sam zostanie przez krogulca pochwycony. acZaRaniuszek jest ptakiem bardzo małym. Wprawdzie długość jego ciała jest mniej więcej taka sama jak długość ciała najpopularniejszej z naszych sikor, czyli bogatki, jednak u raniuszka około 60%
Raróg górski – gatunek ptaka z rodziny sokołowatych
Występuje w południowo-wschodniej Europie, całej Afryce i częściowo w Azji – w Arabii i Azji Mniejszej. To jedyny duży sokół, który zamieszkuje tak południowo położone części świata. Europejskie szczątkowe populacji ulokowane są w Chorwacji, południowych Włoszech (na Sycylii) i Grecji (zachodnie i południowe Bałkany). W Europie Środkowej pojawia się sporadycznie, rzadko na terenach na północ od basenu Morza Śródziemnego.Na wszystkich obszarach, gdzie żyje, jest uznawany za ptaka rzadkiego. Niektórymi z przyczyn takiego stanu jest rzadko spełniony wymóg dużego terytorium, a także działanie człowieka, który tępiąc tego drapieżnika przyczynia się do jego niskiej liczebności.
a wszystkich obszarach, gdzie żyje, jest uznawany za ptaka rzadkiego. N
Charakterystyka
Ptak ten, w sokolnictwie nazywany lanerem, ma najsmuklejszą sylwetkę wśród dużych sokołów. Upierzenie barwy brązowej, czubek głowy (potylica i kark) rdzawy, ciemne pasy w pobliżu oczu i wąskie "wąsy" na policzku. Na wierchu (bardziej) i spodzie ciała mocno zaznaczają się prążki. Samica wyraźnie większa od samca. Mierzy 43–50 cm. Młode osobniki są upierzone mniej kontrastowo, ubarwione są bardziej jednolicie i mają brunatny nalot. Na tyle głowy widać jasnobrązowe kreskowanie, na grzbiecie jednolicie ciemnobrązowe pióra, a na spodzie białe z podłużnymi plamkami. Z bliska niewyrośnięte młode raroga i raroga górskiego są do odróżnienia.
W porównaniu z sokołem wędrownym ma dłuższe ogon i skrzydła, które są bardziej równomiernie szerokie. W powietrzu macha nimi wolniej. Ma ciemniejszy wierzch niż nieco większy raróg zwyczajny – górski: niebieskoszary z ciemnymi prążkami, a zwyczajny: brunatny. W locie oba te spokrewnione gatunki są trudne do rozróżnienia, zwłaszcza na Bałkanach i innych regionach, gdzie współwystępują. Osiąga wielkość wrony.
https://www.wikiwand.com/
Rybitwy – podrodzina ptaków z rodziny mewowatych
Rybitwy charakteryzują się następującymi cechami:
- wysmukłe ciało
- duża głowa z prostym, ostro zakończonym dziobem
- krótkie nogi
- długi, rozwidlony ogon
- upierzenie zwykle białe z domieszką koloru czarnego
- doskonali lotnicy, ale słabo chodzą po ziemi
- większość gatunków pływa niechętnie
- polują pikując podczas lotu pionowo w wodę, czasem biernie nurkują (wykorzystując rozpęd); niektóre chwytają owady w locie
- żywią się niemal wyłącznie drobnymi rybami i bezkręgowcami wodnymi
- zamieszkują brzegi zbiorników zarówno słodkowodnych, jak i słonych.
Cechy gatunku
ie
Biologia gatunku
grzyby produkujące jadalne owocniki, które po przyrządzeniu, nie wpływają
negatywnie na stan zdrowia człowieka. W większości zbierane są ze stanu dzikiego. Nieliczne są
uprawiane. Zbierane są głównie ze względu na walory smakowe i aromatyczne.
Grzyby te są wysoko cenione w kuchni. Zawierają witaminy z grupy B, D, E oraz sole mineralne, związki potasu i żelaza, cynk, jod, kobalt i mikroelementy występujące w zależności od gatunku. Dodatkowo są niskokaloryczne.
Grzyby jadalne w Polsce
Pierwsze listy grzybów jadalnych dopuszczonych do obrotu pojawiły się w Polsce już w XIX wieku. Według tej listy były to: pieczarka pospolita, pieczara, rydz, gołąbek, chrząszcz, grzyb, podgrzybek, smardz, kozia broda i trufla. Obecnie dopuszczone do obrotu są 44 gatunki grzybów. Mimo ogromnej ilości gatunków grzybów jadalnych, w Polsce zbiera się zaledwie kilkanaście gatunków, a do najbardziej znanych i najczęściej zbieranych należą:
- borowik szlachetny (prawdziwek, wszystkie odmiany) (Boletus edulis);
- czubajka kania (Macrolepiota procera);
- gąska zielonka (Tricholoma equestre);
- koźlarz babka (wszystkie odmiany) (Leccinum scabrum);
- koźlarz czerwony (wszystkie odmiany) (Leccinum rufum);
- maślak ziarnisty (Suillus granulatus);
- maślak zwyczajny (Suillus luteus);
- mleczaj rydz (L. deliciosus);
- pieprznik jadalny (kurka) (Cantharellus cibarius);
- podgrzybek brunatny (Xerocomus badius).
Borowik szlachetny czyli prawdziwek, to doskonale znany wszystkim grzybiarzom gatunek należący do rodziny borowikowatych. Poza Polską możemy go znaleźć w lasach Gór Skalistych Ameryki Północnej, a także w pozostałych krajach Europy. Co ciekawe, borowik dziko występuje także w śladowych ilościach na terenie Nowej Zelandii i południowej Afryki. Grzyb ten lubi pojawiać się w górach – znacznie ciężej jest go spotkać na nizinach i w okolicach większych miast. Borowik szlachetny jest grzybem jadalnym, który ma bardzo szerokie zastosowanie kulinarne. Spożywamy go na surowo, w formie marynowanej, suszonej, duszonej lub gotowanej. Borowikowy aromat nadaje daniom unikalnego charakteru, dlatego grzyb ten stanowi cenny składnik naszej rodzimej kuchni.
Czubajka kania w języku angielskim nazywana jest grzybem parasolem, zaś w potocznej polszczyźnie funkcjonują dość podobne określenia: parasolnik, bedłka parasolowata czy deszczochron. Wszystko to za sprawą imponującego kapelusza, który niczym koronkowa czasza rozpościera się poziomo wokół. Czubajka kania to przy tym grzyb jadalny i bardzo smaczny na dodatek!
Gąska zielonka
Występowanie
wy
Wygląd
Owocnik gąski zielonki osiąga średnicę od 5 do 10 cm. U młodych owocników ma kształt kulisty, czasem dzwonkowaty, z podwiniętym brzegiem. U starszych okazów staje się rozpostarty z tępym garbkiem, następnie robi się nieco wklęsły. Ma żółtozielony kolor, jaśniejszy na obrzeżach, czasem z oliwkowym lub ochrowym odcieniem. Powierzchnia kapelusza jest naga lub pokryta drobnymi łuskami, u starszych egzemplarzy jest popękana. Pod wpływem wilgoci staje się mazista.
Koźlarz babka to niezwykle popularny w polskich lasach grzyb, który nadaje się do jedzenia. Zazwyczaj można spotkać koźlarza babkę w sąsiedztwie brzozy. Najlepiej zbierać wyłącznie młode okazy tego grzyba, ponieważ są najzdrowsze. Chociaż do jedzenia nadają się jedynie ich kapelusze, wyśmienity smak miąższu pachnącego lasem sprawia, że zbieranie tych grzybów to wysiłek wart zachodu. Brunatne owocniki koźlarza babki możemy spotkać w lasach, parkach i ogrodach w sezonie trwającym od lipca do listopada. Z odpowiednio oczyszczonych grzybów przygotowuje się wyśmienite potrawy, które dostarczają naszemu organizmowi cennego białka, a także niacyny, witaminy D i cennych minerałów. Koźlarz babka nadaje się zarówno do suszenia, jak i marynowania i duszenia. W jaki sposób możemy rozpoznać te smaczne grzyby podczas rodzinnej wycieczki do lasu?
Koźlarz babka (Leccinum scabrum), zwany kozakiem, koźlakiem lub brzeziakiem, to jadalny gatunek grzybów należących do rodziny borowikowatych. Uwielbiają go niemal wszyscy koneserzy leśnych skarbów. Największą popularnością cieszą się młode okazy koźlaków wraz z kapeluszami, które kryją w sobie smaczny miąższ. Trzony koźlarza nie mają żadnego zastosowania kulinarnego ze względu na to, że są dość sztywne i włókniste. Aby rozpoznać koźlarza babkę wśród leśnego runa, należy umieć zidentyfikować jego charakterystyczny kapelusz i trzon. Warto również znać miejsca, w których lubi występować. Oto garść wskazówek, które nam w tym pomogą.
Występują bardzo licznie, ale pomylenie grzyba niejadalnego z grzybem jadalnym może jedynie doprowadzić do powstania pewnych dolegliwości ze strony układu pokarmowego.
Do grzybów niejadalnych można zaliczyć:
- gąska biaława (Tricholoma album),
- gąska czarnołuskowa (Tricholoma atrosquamosum),
- gąska siarkowa (Tricholoma sulphureum),
- aksamitówka złota (Phaeolepiota aurea),
- gołąbek lepki (Russula viscida),
- gołąbek krwisty (Russula sanguinea),
- łuskwiak rdzawołuskowy (Pholiota squarrosoides),
- lisówka pomarańczowa (Hygrophoropsis aurantiaca),
- mleczaj rudy (Lactarius rufus),
- zasłonak fioletowy (Cortinarius violaceus),
- zasłonak cynamonowy (Cortinarius cinnamomeus).
Gąska biaława (Tricholoma album) gąska biała, gąska swawolna, agaryk, bedłka biała.
Występowanie
Wygląd
Sezon
Występowanie
Wygląd
Właściwości
Wiele źródeł ze względu na brak pełnych informacji uznaje gąskę czarnołuskową za grzyb niejadalny. W Rosji jest jednak spożywana i uznawana za grzyb jadalny.Grzyby trujące rosną licznie w lasach i zdarza się, że są mylone z grzybami jadalnymi. Każde zatrucie daje inne objawy, a niektóre zatrucia bywają śmiertelne. W celu zminimalizowania pomyłki, zalecane jest zbieranie głównie dojrzałych owocników grzybów jadalnych, które mają już wszystkie cechy charakterystyczne dla swojego gatunku. Zdarzają się sytuacje, w których dla upewnienia się czy wybrany grzyb jest jadalny, niektórzy sprawdzają jego smak. Gdy okaże się, że jest gorzki, to już wiadomo, że grzyb nie będzie nadawał się do zjedzenia. Jednak nie wszystkie grzyby trujące miewają gorzki lub nieprzyjemny smak, o czym należy pamiętać.Warto dokładnie sprawdzać, jaki gatunek grzyba wkładamy do koszyka i z całą pewnością omijać grzyby takie jak:
- muchomor sromotnikowy (Amanita phalloides),
- muchomor plamisty (Amanita pantherina),
- muchomor czerwony (Amanita muscaria),
- muchomor jadowity (Amanita virosa),
- muchomor wiosenny (Amanita verna),
- strzępiak ceglasty (Inocybe erubescens),
- piestrzenica kasztanowata (Gyromitra esculenta),
- borowik szatański (Rubroboletus satanas),
- borowik purpurowy (Rubroboletus rhodoxanthus),
- zasłonak rudy (Cortinarius orellanus),
- maślanka wiązkowa (Hypholoma fasciculare).
Muchomor sromotnikowyUszkodzona wątroba, nerki i serce. Objawy intoksykacji
Muchomor czerwony to składnik magicznych mikstur
Znak rozpoznawczy muchomora czerwonego - karminowy kapelusz z białymi plamkami
Muchomor wiosenny (Amanita verna)
Sezon
Występowanie
Wygląd
Prehistoria - ( łac. pre - przedrostek oznaczający uprzedniość, "przed", "wcześniej") to najdłuższy okres dziejów ludzkości - od pojawienia się człowieka na Ziemi do powstania pisma . Badanie tego okresu możliwe jest jedynie metodami archeologicznymi . Na terenach Afryki zaczyna się około 5 mln lat temu razem z pojawieniem się pierwszych człowiekowatych , na terenie Europy około 1 mln lat temu, natomiast na innych terenach z momentem pojawienia się tam człowieka. Dzieli się na sześć podstawowych epok - daty w nawiasach nakładają się na siebie, ze względu na to, że na różnych terenach epoki te zaczynały się i kończyły w różnym czasie:
- epoka kamienia - (ok. 2 mln lat- 3400/2000 p.n.e.)
- eneolit / chalkolit / epoka miedzi - (ok. 6000 - ok. 3400/2000 p.n.e.)*
- epoka brązu - (ok. 3400 - ok. 1200/750 p.n.e.)
- epoka żelaza - (ok. 1200 p.n.e. do starożytności)
W pierwszej połowie XIX wieku Christian Jürgensen Thomsen, duński antykwariusz i jeden z pierwszych archeologów, dokonał podziału dostępnych mu pozostałości kultur archeologicznych ze względu na materiał, z którego zostały wykonane. Wyodrębnił w ten sposób narzędzia kamienne, brązowe i żelazne, odpowiadające trzem epokom przedhistorycznego rozwoju ludzkości, a swoje wnioski opisał w Przewodniku po starożytnościach nordyckich (Ledetraad til nordisk oldkyndighed, 1836). Najstarsza i najdłuższa epoka kamienna jeszcze w XIX wieku podzielona została na trzy podokresy: epokę kamienia łupanego (paleolit), epokę kamienia środkową (mezolit) i epokę kamienia gładzonego (neolit).
Podział ten odpowiada głównie periodyzacji dziejów Bliskiego Wschodu i Europy. W rejonach świata, w których ludzkość osiągała wysoki stopień rozwoju bez znajomości brązu czy żelaza (Ameryka Środkowa) czasami przyjmuje się również podział okresu prehistorycznego ze względu na sposób gospodarowania, wydzielając dwa okresy gospodarki przyswajalnej i wytwórczej.
Współcześnie przyjmuje się nieco bardziej złożoną periodyzację epoki kamienia, która obejmuje:
- paleolit (od początku gatunku ludzkiego do końca plejstocenu) w tym:
- a) dolny – wczesne hominidy do Homo erectus (od początku człowieka do 300/250 tys. lat temu),
- b) środkowy – okres występowania neandertalczyka (od ok. 300/250 tys. do ok. 40 tys. lat temu),
- c) górny – pojawienie się człowieka kromaniońskiego (Homo sapiens sapiens; od ok. 40 tys. do 10
- tys. lat temu; koniec plejstocenu);
- epipaleolit – okres przejściowy na terenie Bliskiego Wschodu pomiędzy gospodarką łowiecko-zbieracką a wytwórczą (rolnictwo; od ok. 17 tys. do 10 tys. lat temu);
- mezolit dla kultur kontynuujących gospodarkę łowiecko-zbieracką, mających sporadyczny kontakt z ludami prowadzącymi gospodarkę wytwórczą (od ok. 10 tys. lat temu, w niektórych rejonach świata po dziś dzień);
- neolit to okres gospodarki rolniczo-hodowlanej i ceramiki; dzieli się na:
- a) preceramiczny – wczesne społeczeństwa wytwórcze nie znające ceramiki (10 tys. do 8 tys. lat temu),
- b) ceramiczny – pojawienie się ceramiki (w różnych okresach w zależności od rejonu),
- c) eneolit – zwany również chalkolitem; pojawienie się miedzi (7,5 tys. do 5,4 tys. lat temu).
- https://pl.wikipedia.org/
- Oreopitek – wymarły ssak naczelny, którego skamieniałości odkryto we Włoszech (Sardynia i Toskania) oraz w Afryce Wschodniej.
- Odkrycie
- Pierwszego odkrycia dokonał Gervais w 1872. Dotychczas znaleziono szczątki należące do ok. 50 osobników.
- Opis
- Szczątki datowane są na ok. 9–7 mln lat. Był bardziej związany ze środowiskiem bagiennym niż z sawanną, czy lasem. Prawdopodobnie przyjmował postawę dwunożną ale budowa palców i ramion świadczy o przystosowaniu do nadrzewnego trybu życia. Osiągał masę 30–35 kg.
- www.wikipedia.org
- Megaterium – rodzaj leniwca naziemnego osiągającego rozmiary współczesnego słonia. Zamieszkiwał Amerykę Południową i Środkową od późnego pliocenu do późnego plejstocenu, dokładniej od 5,3 miliona do 11 tysięcy lat temu. Jego przodkiem prawdopodobnie było Promegatherium osiągające rozmiary dzisiejszego nosorożca.
- morfologia
W przeciwieństwie do swych dzisiejszych krewnych, leniwców nadrzewnych, megaterium należało do największych ssaków, jakie kiedykolwiek chodziły po Ziemi, ważyło 5 ton, dorównując w tym względzie słoniowi afrykańskiemu. Choć zazwyczaj poruszało się na czterech kończynach, ślady pokazują, że przyjmowało też postawę dwunożną. Gdy stawał na tylnych łapach, osiągał wysokość około 6 metrów, czyli taką jak współczesne żyrafy. Podobnie, jak współczesny mrówkojad, megaterium stawiało na ziemi tylko boczne części stóp, gdyż 30 cm pazury uniemożliwiały mu położenie całej stopy płasko na podłożu. Gatunki należące do tego rodzaju zalicza się do licznej megafauny plejstoceńskiej obejmującej wielkie zwierzęta żyjące w rzeczonej epoce.Megatherium miało solidnie zbudowany szkielet o dużej obręczy miednicznej. Jego ciało kończyło się szerokim muskularnym ogonem. Tak wielkie rozmiary umożliwiały zwierzęciu żywienie się na wysokości, do której nie dosięgali współcześni mu roślinożercy. Wspinając się na swe silne tylne łapy i podpierając się ogonem, co porównuje się do trójnogu, szczerbak dzięki zakrzywionym pazurom swych przednich łap zagarniał gałęzie z wybranymi przez siebie liśćmi. Sądzi się, że jego szczęki kryły długi język, którym zrywało liście, kierując je do pyska. Podobnie czynią dzisiejsze leniwce.Niektóre analizy morfologiczno-funkcjonalne sugerują, że M. americanum cechowała duża składowa wertykalna siły zgryzu. Jego zęby określa się jako hipsodontyczne i bilofodontyczne, z częściami strzałkowymi o kształcie trójkątnym i ostrym brzegu. Wskazuje to, że zwierzę używało ich raczej do cięcia, niż do miażdżenia, a twarde włókna roślinne nie stanowiły głównego składnika jego diety. Rozpowszechniona opinia stanowiąca, jakoby szablozębne koty (Smilodon) polowały na megateria, nie odzwierciedla naukowego poglądu na ten temat. Dorosłe zdrowe naziemne leniwce były o wiele za duże, by mogły stać się celem ataku smilodona. Richard Fariña i Ernesto Blanco z Universidad de la República w Montevideo zanalizowali skamieniały szkielet gatunku M. americanum i zauważył, że jego wyrostek łokciowy, do którego przyczepiał się mięsień trójgłowy ramienia, był bardzo krótki. Adaptację taką spotyka się wśród mięsożerców i koreluje ona bardziej z szybkością, niż z siłą. Badacze sądzą, że M. americanum mogło używać swych pazurów jak sztyletów. Wnioskują nawet, że zamieszkując ubogie w pożywienie środowisko, stworzenie było zdolne nawet do zabicia smilodonta. Poza tym znajdywano skamieniałości licznych dorosłych glyptodonów leżących na plecach. Wskazuje to na drapieżnictwo lub padlinożerność megateriów, gdyż żadne inne zwierzę Ameryki Południowej nie było zdolne do odwrócenia na plecy dorosłego gliptodonta. Jednakże sądzi się, że większą część diety megaterium stanowiły rośliny.Uważa się, że wielkie naziemne leniwce prowadziły stadny tryb życia, badacze nie mają jednak pewności.
wystepowanie
Megatherium to endemit Ameryki Południowej.Najpóźniejsi potomkowie megaterium zamieszkiwali Amerykę Południową jeszcze około 10000 lat temu. Przykład znaleziska z tego okresu stanowi to z Cueva del Milodon w Patagonii (Chile). Zwierzę zamieszkiwało siedliska leśne i tereny trawiaste.
pożywienie
Olbrzymie naziemne leniwce, bytując w nieznacznie zalesionych okolicach Ameryki Południowej, pożywiały się liśćmi jukki, agawy i trawami. Blisko spokrewnione Eremotherium zamieszkiwało bardziej tropikalne rejony wysunięte na północ, nawet położone w Ameryce Północnej. Podnosząc swe masywne ciało, by usiąść na pośladkach bądź stanąć, megaterium balansowało z użyciem ogona. Następnie przyciągało kończynami rośliny, którymi się żywiło, wyrywając je z użyciem pięciu ostrych pazurów na każdej stopie. Używało swych nieskomplikowanych zębów do miażdżenia pożywienia przed połknięciem, w czym pomagały mu wysoce rozwinięte mięśnie policzków. Żołądek leniwca potrafił trawić twarde, włókniste jedzenie. Przez miliony lat zwierzę nie miało żadnych wrogów mogących mu zagrozić, w związku z czym prawdopodobnie pasło się za dnia. Wiele czasu spędzało też pewnie, odpoczywając po posiłku i trawiąc zgromadzony w żołądku pokarm.Twierdzenie, że wielki leniwiec był mięsożercą, budzi kontrowersje. Jednakże przedstawiano go już w ten sposób w dokumentalnych serialach popularnonaukowych, jak choćby Wędrówki z bestiami wyprodukowane przez BBC, gdzie zwierzę to spożywa rośliny i padlinę. Z kolei w Giant Monsters produkcji Animal Planet zwierzę wygląda na wszystkożercę. Z kolei film Prehistoric America, również produkcji BBC, tradycyjnie przedstawia zwierzę jako roślinożercę.
www.wikipedia.org
Megalodon
Megalodon – wymarły gatunek ryby chrzęstnoszkieletowej, prehistoryczny rekin, największa ze znanych ryb drapieżnych. Żył 15,9–2,6 mln lat temu w morzach miocenu i pliocenu.Z powodu chrzęstnej budowy szkieletu zachowało się niewiele skamieniałości tego gatunku i jest on znany głównie ze skamieniałości w postaci olbrzymich trójkątnych zębów o drobno ząbkowanych brzegach, od których pochodzi nazwa gatunku (z gr. mégas, D.-megálou – wielki + odoús, D.-odóntos – ząb). W 1996 roku znaleziono ząb megalodona mierzący 16,8 cm długości, będący wówczas największym znanym zębem tego rekina. Później odkryto jeszcze większe zęby, co pozwoliło oszacować długość ciała rekina na ponad 18 m. Według wczesnej rekonstrukcji szczęk, sporządzonej przez Bashforda Deana, megalodon mógł przekraczać nawet 25 m długości, jednak rekonstrukcja ta okazała się nieprawidłowa.Megalodon był drapieżnikiem polującym prawdopodobnie na wieloryby i inne duże ssaki morskie, mógł też polować na inne rekiny, ale tych przypuszczeń nie udało się udowodnić. Był szeroko rozprzestrzeniony w morzach mioceńskich.Rodzaj Carcharodon wyodrębniony w kredzie, obecnie reprezentowany jest jedynie przez żarłacza białego. Megalodon został zaklasyfikowany do tego rodzaju jako przypuszczalny przodek żarłacza białego. Dotychczasowe badania nie przyniosły jednoznacznych dowodów i obecnie pozostaje kwestią dyskusyjną, czy megalodon to Carcharodon megalodon, czy też powinien zostać zaliczony do odrębnego rodzaju Carcharocles.
Ząb megalodona
www.wikipedia.org
Gorgonops
Gorgonops - jest nazwą rodzajową drapieżnego terapsyda, żyjącego pod koniec permu (około 255-250 milionów lat temu) na terenie obecnej południowej Afryki, wchodzącej wtedy w skład Pangei. Był typowym przedstawicielem gorgonopsydów, największych drapieżników swoich czasów, z których największe dochodziły do 4 metrów długości ciała. Cechą charakterystyczną tych zwierząt było posiadanie dużych kłów oraz niektórych innych cech charakterystycznych dla ssaków. Istnieje przypuszczenie, że gorgonopsydy były stałocieplne, jednak nie ma na to bezpośrednich dowodów.Gorgonops był dość dużym przedstawicielem swojej grupy. Długość jego czaszki wynosiła 20-35 cm, zależnie od poszczególnych gatunków.Okaz należący do gatunku Gorgonops torvus był jednym z pierwszych opisanych w historii terapsydów. Dokonał tego Richard Owen, twórca nazwy taksonomicznej "dinozaury". Ten sam okaz został użyty w 1890 przez Richarda Lydekkera do opisania rodziny Gorgonopsidae.
gatunki
Poniższa lista bazuje na pracy Sigogneau-Russel (1989). Od czasu jej napisania, stan badań chronologii w obrębie basenu Karru zmienił się. Nawiązując do Smitha i Keysera (1995), nowe szczątki gorgonopsa znane są z warstw tropidostomy i cistecefala. Fakt ten znalazł swój wyraz w poniższej liście:
- Gorgonops torvus (Owen 1876); Wspomniany wyżej okaz, który stał się podstawą (holotypem) wyodrębnienia rodzaju, reprezentowany jest przez niekompletną, spłaszczoną czaszkę, odkrytą w okolicach Fort Beaufort w Republice Południowej Afryki. Odkryto ponadto kilka okazów w geologicznych warstwach szczątków tropidostomy i/lub cistecefala. G. torvus był średniej wielkości terapsydem, z czaszką długości 20 cm. Cechą charakterystyczną był nieco wydłużony pysk zwierzęcia oraz kilka innych detali czaszki. Obecnie, w przeciwieństwie do wcześniejszych ocen, uważa się go za wyspecjalizowanego członka swego rodzaju.
- Gorgonops longifrons (Haughton 1915); duży okaz znany z niekompletnej, spłaszczonej czaszki o długości 35 cm. Jego oczodoły są większe, a pysk dłuższy niż u G. whaitsi, który mógł być jego przodkiem. Zwierzę odkryto w Beaufort West (warstwa geologiczna tripodostomy/cistecefala). Początkowo nosił nazwę Gorgonognathus longifrons (Haughton 1915).
- Gorgonops whaitsi (Broom 1912); był większy niż G. torvus. Oba gatunki różniły się też proporcjami czaszki (np. tył czaszki G. whaitsi był szerszy). Pierwotnie gatunek ten nazwany został przez Brooma Scymnognathus whaitsi (1912). Pomimo że dysponujemy licznymi okazami zwierzęcia z Beaufort West (warstwa tropidostomy/cistecefala), gatunek ten jest mało poznany. Watson i Romer przyporządkowali na przykład gorgonopsa i scymnognata do dwóch różnych rodzin, podczas gdy Sigogneau-Russel uznał G. torvus i G. whaitsi za przedstawicieli tego samego rodzaju (przy czym ten drugi został uznany za formę bardziej pierwotną).
- Istnieją też problematyczne gatunki (ze względu na pozycję systematyczną, bądź będące po prostu synonimami innych gatunków):
- Gorgonops(?) dixeyi (Haughton 1926); duża, niekompletna czaszka o spłaszczonym kształcie, odkryta w Malawi. Szczątki pochodzą prawdopodobnie z dolnej warstwy cistecefala (środkowy wucziaping). Początkowo Haughton nazwał zwierzę Chivetasaurus dixeyi.
- Gorgonops(?) kaiseri (Broili & Schroeder 1934); duża (prawdopodobnie 35 cm całkowitej długości), niekompletna czaszka. Pysk wysoki. Część tylna węższa niż u innych gatunków. Znaleziono ją w górnej warstwie tapinocefali (oznacza to, że jest starszy niż inne gatunki). Początkowo nazwany przez odkrywców Pachyrhinos kaiseri.
- Gorgonops (?) eupachygnathus (Watson 1921); spłaszczona, niekompletna czaszka średniej długości. Mogła należeć do osobnika młodocianego, lub do G. torvus albo G. whaitsi. Odkrywca nadał mu kilka nazw w 1921 roku: Scymnosuchus whaitsi, Scymnognathus whaitsi, Leptotrachelus eupachygnathus i Leptotracheliscops eupachygnathus.
- www.wikipedia.org
- Liopleurodon
- Liopleurodon – rodzaj pliozaurów, wielkich morskich gadów drapieżnych żyjących na przełomie środkowej i późnej jury (od ok. 165 milionów do 155 milionów lat temu). Pliozaury zajęły wtedy miejsce wielkich ichtiozaurów jak Temnodontosaurus i pozostawały największymi drapieżcami mórz do połowy kredy, kiedy z kolei zostały zastąpione przez morskie jaszczurki mozazaury. W przeciwieństwie do lepiej poznanych długoszyjnych plezjozaurów z rodzaju Elasmosaurus, miały wielkie głowy, krótkie szyje i raczej dłuższe ciała oraz rozszerzony tył czaszki, gdzie znajdowały się potężne mięśnie szczęk pełnych wielkich zębów. Cztery silne płetwiaste kończyny i smukłe ciało sugerują, że były dobrymi pływakami. Prawdopodobnie polowały z zasadzki jak dzisiejszy rekin żarłacz biały. Ich zdobyczą mogły być wielkie głowonogi, ichtiozaury, plezjozaury, rekiny i inne duże zwierzęta, które udało im się upolować.Liopleurodon całe życie musiał spędzać w wodzie i z tego powodu był najprawdopodobniej żyworodny, ponieważ nie mógł wychodzić na ląd, aby złożyć jaja jak dzisiejsze żółwie morskie. Jego płetwiaste kończyny miały zbyt słabe połączenie z kręgosłupem, aby mogły utrzymać tak potężne ciało na lądzie. Prawdopodobnie gdyby został wyrzucony przez sztorm na brzeg, udusiłby się pod własnym ciężarem, tak jak dzisiejsze walenie, kiedy osiądą na mieliźnie.Największym i najbardziej znanym gatunkiem rodzaju Liopleurodon jest niewątpliwie Liopleurodon ferox, po raz pierwszy opisany w 1873. Jego skamieniałe szczątki sprzed około 160 milionów lat znaleziono we wschodniej Anglii i północnej Francji. Największa czaszka mierzy 1,5 m, co wskazuje, że długość całego zwierzęcia można szacować na 10 m (choć przeciętne rozmiary wynosiły raczej 5-7 m) i 5 ton masy. Chociaż nie da się wykluczyć, że Liopleurodony osiągały nawet kilkanaście metrów długości – jak inne, większe pliozaury – serial BBC Wędrówki z dinozaurami z 1999 przyczynił się do wylansowania przekonania, jakoby Liopleurodon dorastał do 25 metrów długości i 75-150 ton masy (na podstawie porównania z płetwalem błękitnym), co czyniłoby zeń największego drapieżnika w dziejach życia na Ziemi. Rozmiary te są jednak mocno przesadzone. Kłopot z określeniem wiarygodnej długości polega na braku kompletnego szkieletu dostatecznie dużego osobnika. Takie rekordowe rozmiary zostały oszacowane na podstawie znalezionych pojedynczych kręgów czy niekompletnej szczęki dolnej, ale nie ma pewności, że należały na pewno do niego. Na podstawie wielkości żuchwy długość czaszki oszacowano na trzy metry i według niej długość całego ciała wyliczono na nie mniej niż 18 metrów. Jest to jednak przypuszczalnie skamieniałość nowego rodzaju pliozaura, nie liopleurodona. Natomiast 25-metrowe rozmiary liopleurodona z serialu BBC oparte były na pojedynczym kręgu przechowywanym w muzeum w Peterborough (w Anglii), który okazał się należeć do zauropoda
- www.wikipedia.org
- sarkozuch
- Sarkozuch – rodzaj wymarłego wczesnokredowego gada pokrewnego współczesnym krokodylom, ale niebędącego ich przodkiem.
- Opis: Stosunkowo wąskie i długie szczęki zawierały 132 masywne, stożkowate zęby. Pysk stanowi 3/4 długości całej czaszki. Szczęka trochę dłuższa od żuchwy. Wzdłuż grzbietu szereg dużych płytek kostnych o długości do 1 m.
- Wielkość: 11–12 m i waga około 8 ton (Sereno et al., 2001), w tym czaszka 1,78 m. Był jednym z największych krokodylomorfów wszech czasów.
- Występowanie: Afryka (dzisiejsza północna Sahara).
- Ekologia rodzaju: Słodkowodny. Analiza kształtu zębów wskazuje, że gad używał ich nie do cięcia, a do bardzo mocnego trzymania ofiary i rozrywania dzięki np. potrząsaniu ciałem zdobyczy. Analiza szczęk i odcisków oraz przyczepów mięśniowych sugeruje nacisk szczęk o sile 80 tysięcy niutonów. Uważa się, że młodociane osobniki odżywiały się głównie rybami, ale starsze mogły polować także na duże żółwie i zwierzęta lądowe, w tym mniejsze dinozaury. Na podstawie analizy struktury kości szacuje się, że żyły przeciętnie 50–60 lat.
- Gatunki:
- S. imperator Broin & Taquet, 1966
- S. hartii (Marsh, 1869)
- www.wikipedia.org
- Giza – miasto w Egipcie, na zachodnim brzegu Nilu, naprzeciw Kairu. W 2006 roku liczyło ok. 3,1 mln mieszkańców, co czyni je trzecim pod względem liczby ludności miastem w kraju. Wchodzi w skład aglomeracji Kairu.Giza znana jest jako miejsce jednych z najbardziej imponujących budowli starożytności, powstałych na tym terenie w większości w XXV w. p.n.e., przy czym słynne piramidy w Gizie oddalone są o ok. 8 km od centrum starożytnej Gizy. Kompleks piramid oraz pozostałości państwa były atrakcją turystyczną już w starożytności, kiedy niektóre z budowli liczyły 2000 lat.
- Trzecie co do wielkości miasto Egiptu, zamieszkałe przez ok 2,5 mln mieszkańców. Znajduje się na lewym brzegu Nilu, ok 20km na południowy wschód od centrum Kairu. Giza jest słynna na całym świecie ze względu na zabytkowy kompleks nekropolii, w skład którego wchodzą budowle wzniesione w większości ok. 2,5 tys. lat p.n.e. – Wielkie Piramidy: Cheopsa (147 m wysokości), Chefrena i Mykerinosa. Kompleks nekropolii uznawany jest za jeden z siedmiu cudów świata antycznego. Innym ciekawym zabytkiem Gizy jest pierwsza monumentalna rzeźba w historii Egiptu, która przedstawia Sfinksa. Długi na 57 m. i wysoki na 20 m. Sfinks ma ciało lwa i głowę faraona. Znajdują się tutaj także liczne mastaby, kamienne grobowce, cmentarze i świątynie. W 1979 r. kompleks starożytnych budowli został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.
www.egipt.info.pl/giza
- www.wikipedia.org
- Grecja – kraj położony w południowo-wschodniej części Europy, na południowym krańcu Półwyspu Bałkańskiego. Graniczy z czterema państwami: Albanią, Macedonią Północną i Bułgarią od północy oraz Turcją od wschodu. Ma dostęp do czterech mórz: Egejskiego i Kreteńskiego od wschodu, Jońskiego od zachodu oraz Śródziemnego od południa. Grecja ma dziesiątą pod względem długości linię brzegową na świecie, o długości 14880 km. Poza częścią kontynentalną, w skład Grecji wchodzi około 2500 wysp, w tym 165 zamieszkałych. Najważniejsze to Kreta, Dodekanez, Cyklady i Wyspy Jońskie. Najwyższym szczytem jest wysoki na 2918 m n.p.m. Mitikas w masywie Olimpu.Grecja ma długą historię i bogate dziedzictwo kulturowe. Uważana jest za spadkobierczynię starożytnej Grecji. Jako taka, stanowi kolebkę całej cywilizacji zachodniej, miejsce narodzin demokracji, filozofii, igrzysk olimpijskich, wielu podstawowych twierdzeń naukowych, zachodniej literatury, historiografii, politologii oraz teatru, zarówno komedii jak i dramatu. Świadectwo tej spuścizny stanowi 18 Obiektów Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Nowożytne państwo greckie zostało utworzone w efekcie zwycięskiego powstania przeciwko rządom osmańskim.Współczesna Grecja jest rozwiniętym krajem, o wysokim wskaźniku rozwoju społecznego i innych wskaźnikach jakości życ. Od 2002 r. Grecja zrezygnowała z własnej waluty, przyjmując euro. W 2013 trafiła do grupy państw rozwijających się, to pierwszy przypadek w historii degradacji kraju do tej grupy. Jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych: Paktu Północnoatlantyckiego od 1952 roku, z przerwą w latach
- 1974–1980, Wspólnot Europejskich od 1981 r. oraz Europejskiej Agencji Kosmicznej od
- 2005 r. Jest członkiem założycielem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego.
- GRECJA
Terytorium Grecji można podzielić na:
- Grecję kontynentalną (wraz z oddzielonym od niej Kanałem Korynckim półwyspem Peloponez), która wchodzi w skład Półwyspu Bałkańskiego
- oraz wyspy rozsiane na morzach Egejskim i Jońskim.
Prawie 1/5 powierzchni Grecji przypada na około 2500 wysp, z czego 165 jest zamieszkałych.
Największe z wysp to:
- Kreta (ok. 8260 km²),
- Eubea (ok. 3621 km²),
- Lesbos (ok. 1630 km²),
- Rodos (ok. 1400 km²),
- Chios (ok. 840 km²),
- Kefalinia (ok. 780 km²),
- Korfu (592 km²),
- Samos (ok. 476 km²),
- Lemnos (476 km²),
- Naksos (ok. 430 km²),
- Zakintos (406 km²),
- Thasos (ok. 390 km²).
Większość z wysp Grecji wchodzi w skład archipelagów, z których główne to:
- Blisko 81% powierzchni Grecji zajmują pasma górskie (śr. wysokość 1200–1800 m n.p.m.), które przyjmują przebieg południkowy. Obszary nizinne są niewielkie i występują w pobliżu wybrzeży (Niz. Salonicka, Tracka, Tesalska oraz Argolidzka). Półwysep Chalcydycki tworzy 3 wtórne półwyspy: Kassandra, Sithonia i Athos.
- klimat Grecji
Grecja pozostaje pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego. Cechuje go łagodna zima z suchym, gorącym latem. W najcieplejszym miesiącu średnia temperatura wynosi ponad 22 °C. Są co najmniej cztery miesiące ze średnią temperaturą ponad 10 °C, w zimie mogą zdarzać się przymrozki. Notuje się co najmniej trzy razy więcej opadów atmosferycznych w najwilgotniejszych miesiącach zimowych w porównaniu z suchym latem.Należy jednak pamiętać, że klimat w Grecji różni się i można podzielić go na trzy części: Morza Śródziemnego, który jest zarezerwowany dla południowej części kraju, szczególnie w okolicy ośrodków wypoczynkowych, alpejski, który dominuje w górach w okolicach takich jak Olympus i Pindos; umiarkowany, który jest bardziej powściągliwy w północnej części kraju.Opady w Grecji zależą od regionu. W zachodniej części Grecji są charakteryzowane przez łagodne i często bardzo deszczowe zimy i opady wahają się od 700 do 1500 mm rocznie. We wschodniej części Grecji jest bardziej sucho i opady wahają się od 400 do 500 mm rocznie.
- NAZWA
- Polska nazwa Grecja, podobnie jak nazwy w wielu innych językach, np. angielska Greece, francuska Grèce, pochodzi od łacińskiej nazwy Graecia stosowanej przez Rzymian i znaczącej „ziemia Greków”. Nazwa łacińska pochodzi zaś od greckiego Γραικός, w starożytności nazwy własnej mieszkańców miejscowości Tanagra, w Beocji, grupy Hellenów, która jako pierwsza, osiedliła się następnie w Italii. Początkowo staroruska nazwa Grieki, stosowana w nazwie drogi iz Wariag w Grieki, i jej południowosłowiański odpowiednik Grьkъ (odnotowany w żywotach Metodego z IX w.) odnosiły się do całego Cesarstwa Bizantyńskiego, a nie tylko do ziem greckich. W tym samym znaczeniu u Długosza notowana jest nazwa Grecia, będąca zlatynizowaną nazwą staroruską, a nie zniekształconym zapisem nazwy łacińskiej. Utożsamianie w tamtym czasie u Słowian nazwy Grecja z całym Cesarstwem Bizantyjskim, a nie z samymi ziemiami greckimi, wynika prawdopodobnie z używania w nim języka greckiego – był to na tym obszarze język państwowy, język religii, piśmiennictwa oraz codziennego porozumiewania się. Jeszcze w XVI w. u Stryjkowskiego (Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi) i Bielskiego (Kronika, to jest historia świata) spotykana jest nazwa Cesarstwo Greckie w odniesieniu do nieistniejącego już wówczas Cesarstwa Bizantyńskiego. Od XVI w. w języku polskim nazwa Grecyja (później w zapisie Grecja) odnoszona jest do ziem greckich, a następnie do niepodległego państwa greckiego. Jedynie sporadycznie w tym znaczeniu stosowane były inne nazwy – Achaja (odnotowywana w VI i XVII w.), Liwadyja (odnotowywana w XVIII w.) i Hellas (odnotowywana w XVIII i XIX w.)
- Historia Grecji
- Silny wpływ na rozwój starożytnej cywilizacji greckiej wywarły warunki naturalne. Granice górskie podzieliły kraj na wiele niezależnych miast o różnorodnych formach władzy państwowej. Sąsiedztwo morza sprawiło, że Hellenowie byli odkrywcami i kupcami, dzięki czemu wymieniali towary i idee z innymi ludami świata śródziemnomorskiego. Bliski Wschód i Egipt wywarły wpływ na powstanie mitów greckich, które znalazły wyraz w poezji epickiej, a później w dramacie i sztukach plastycznych. Ziemia obfitowała w marmur i glinę, co umożliwiło wznoszenie świątyń oraz tworzenie rzeźb i ceramiki, głównych źródeł wyobrażeń na temat antycznej kultury Grecji.Greckie wybrzeża Morza Egejskiego były pierwszym miejscem w Europie, w którym wykształciły się zaawansowane cywilizacje – kultura cykladzka, kultura minojska oraz kultura mykeńska. Następnie na Peloponezie i w dzisiejszej Grecji Środkowej, a także na wyspach Morza Jońskiego i Egejskiego wyrosło wiele państw-miast (poleis). Położenie sprzyjało rozwojowi handlu i ekspansji kolonialnej na wybrzeża Azji Mniejszej, południowych Włoch (Wielka Grecja) i Morza Czarnego. Miasta sprzymierzały się z najsilniejszymi – Atenami i Spartą, aby powstrzymać ekspansję Persów. Gdy odepchnięto wroga, pojawiły się konflikty między poleis, których kulminacją była wojna peloponeska. W ciągu stulecia po niej i po okresie hegemonii Teb, Grecja została zjednoczona pod rządami macedońskimi przez Filipa II. Po śmierci Filipa z rąk zamachowca, władzę przejął jego syn Aleksander, który podbił imperium perskie, jednocząc świat grecki z Bliskim Wschodem w jednym państwie. Po jego nagłej śmierci hellenistyczne imperium stało się polem walk między jego generałami. W 146 r. p.n.e. Półwysep Bałkański i wyspy greckie zostały zajęte przez Rzymian. Grecja stała się prowincją rzymską, ale nie przerwało to rozwoju greckiej kultury. Nowi władcy przyjęli ją i rozprzestrzenili na terenie swojego imperium.
- www.wikipedia.org
- Posejdon
Posejdon - Najwyższy władca mórz i oceanów, pomijając morza wewnętrzne, których patronem był Pontos. Uważany przez greków i rzymian, jako Neptun za patrona żeglarzy i rybaków, był kapryśną i srogą istotą, kierującą się swymi emocjami,ale niekiedy jednak pomagał słabszym. Starożytni grecy podtrzymywali również, że był sprawcą trzęsień ziemi, wywołanymi mniej lub bardziej uzasadnionym gniewem tego boga.Należał do rasy bogów, a wraz z Zeusem, Hadesem, Herą, Demeter i Hestią należał do szóstki bóstw, które obaliły tytanów. Uważany za syna tytana czasu - Kronosa i tytanidy macierzyństwa - Rei oraz wnuka uosobienia nieba - Uranosa i ziemi - Gai, którzy wyłonili się sprzed wiecznego chaosu. Zanim objął władzę nad wodami znanymi ludziom, przed nim zajmował się nimi tytan Okeanos, lecz był pokojowo nastawiony i sam oddał Posejdonowi tytuł króla wód. Pozwolił mu nawet ożenić się z jedną z jego córek okeanid - Amfitrytą, chociaż - podobnie jak jego młodszy brat Zeus - miał wiele kochanek. Przedstawiany, jako mężczyzna o silnej budowie ciała z muszelkami w swej brodzie i ze swym nierozłącznym atrybutem i symbolem władzy - trójzębem, stworzonego przez cyklopów w podzięce za uwolnienie ich z Tartaru wraz z piorunem Zeusa i hełmem mroku Hadesa.Posejdon posiadał władze nad trytonami, ichocentaurami żywiołakami wody i wszystkimi morskimi stworzeniami.
- historia posejdona
Zaraz po urodzeniu przez Reje, został połknięty przez ojca (Kronosa), który przed zabiciem Uranosa usłyszał od niego przepowiednie, że jego własne dziecko pozbawi go władzy. Dopiero Zeus, szóste dziecko za sprawą sprytu Rei uratował się i gdy dorósł stanął do wojny przeciw Kronosowi. Reja podała mężu środek wymiotny, dzięki któremu zwrócił Posejdona i jego czwórkę rodzeństwa: Herę, Demeter, Hadesa i Hestię.Razem pokonali tytanów w tytanomachii i objęli władzę. Posejdon, Hades i Zeus losowali władzę nad światem. Posejdon dostał królestwo oceanów, jednak nie wystarczało mu to. Awanturował się tak, że Zeus, który wylosował niebo musiał zamknąć przed nim bramy Olimpu i postraszyć go piorunem. Posejdon musiał udać się na ziemię. Przez dziesięć lat pracował u króla trojańskiego Laomedonta, potem król bogów mu wybaczył i wpuścił do pałacu. Posejdon zamieszkał w swojej rezydencji na dnie oceanu. Była ona wspaniała, służyły mu niezliczone ilości wodnych nimf. Posejdon pojął za żonę Amfitrytę, Okeanidę. Początkowo nie chciała za niego wyjść, ale sprytny delfin wysłany przez boga mórz nakłonił ją do tego. Później Amfitryta tego nie żałowała - żyła w luksusach o jakich wcześniej nawet nie marzyła. Miała ogród większy od Hery.
- https://mitologia.fandom.com/
- Zeus - trzeci i najwyższy władca niebios i gromowładca, zsyłający burze i pioruny. Jedna z najpotężniejszych postaci w mitologi greckiej (chociaż pojawiały się potężniejsze), najmłodszy syn tytana Kronosa i tytanidy Rei oraz dziecko, które miało obalić ojca według przepowiedni Uranosa, brat Posejdona, Hadesa, Hestii, Demeter i Hery.Słynął z dużej ilości kochanek, co wyjątkowo irytowało jego żonę, Herę. Dla Greków był głównym bogiem uważanym za idealny przykład władzy i najpotężniejszego bóstwa. Jego symbolem władzy był piorun, którym rzucał w śmiertelników. Jest opiekunem praw, przybyszy proszący o pomoc, posłów i heroldów. Świętym zwierzęciem Zeusa był orzeł, a świętą rośliną sosna.Jego rzymskim odpowiednikiem jest Jowisz (znany także jako Jupiter).
- historia
Zeus urodził się jako ostatni syn Kronosa i Rei. Kronos był królem tytanów, który każde dziecko połykał, żeby nie odebrało mu władzy co przepowiedziała mu niegdyś wyrocznia. Zeus był jego szóstym dzieckiem, a trzecim synem. Rea nie mogąc się pogodzić ze stratą kolejnego dziecka od razu po urodzeniu zostawiła go na Krecie w grocie idyjskiej, a tam zajęła się nim Amaltea (według różnych podań była to koza, według innych nimfa). Tymczasem Rea dała mężowi kamień owinięty w pieluchy. Kronos myśląc, że połyka swoje dziecko uspokoił się. Pewnego razu złamał się róg Amaltei, Zeus pobłogosławił go tak, że od tamtego czasu z rogu dostać można było wszystko czego się potrzebowało - powstał tak róg obfitości. Zeus był jak tylko można było chroniony od ojcem. Aby ten nie usłyszał jego śmiechów i zabaw, kapłani Rei wykonywali nad nim hałaśliwe tańce wojenne. Gdy Zeus dorósł wydał tytanom bitwę. Rea podała swemu mężowi środek na wymioty, a on zwrócił dojrzałych bogów: Herę, Posejdona, Hestię, Demeter oraz Hadesa. Dorastali oni w żołądku Kronosa, a nie mogli zginąć - przecież bogowie byli nieśmiertelni. Tak zaczęła się Tytanomachia. Właśnie zmarła koza Amaltea. Zeus z jej skóry zrobił sobie tarczę, której nie przebije żaden pocisk znaną jako Egidę. Rodzeństwo pomogło Zeusowi wygrać nad dwunastoma tytanami, wtrącić ich do Tartaru lub inaczej ukarać: Atlas dźwigał za karę sklepienie niebieskie, a jego córka Kalipso była uwięziona na wyspie Ogygii, z której nie mogła się wydostać. po dziesięciu latach walk. Po Kronosie władcą został Zeus, ponieważ to wylosował a było to najcenniejszą nagrodą. Posejdon został bogiem mórz i oceanów, a Hades bogiem zmarłych.
- Posąg Zeusa, Berlin
- https://mitologia.fandom.com.pl
- Hades – w mitologii greckiej bóg podziemnego świata zmarłych. Z czasem zaczęto również nazywać jego krainę Hadesem. Hades był bogiem świata podziemnego i zmarłych; nazywany był także Plutonem (gr. Πλούτων Ploútōn, od wyrazu πλοῦτος ploûtos – „bogactwo”) i pod tym imieniem występował w mitologii rzymskiej (łac. Pluto). Imię to nadane mu zostało ze względu na niezmierzone bogactwa świata podziemnego. Nazywano go także Agesandros (Ἀγήσανδρος Agḗsandros – „prowadzący ludzi”.
- Hefajstos – w mitologii greckiej bóg ognia, kowali i złotników. Hefajstos był uważany za syna Zeusa i Hery. Opiekun rękodzielników. W mitologii rzymskiej jego odpowiednikiem jest Wulkan.Pracował w kuźni, którą najczęściej umieszczano we wnętrzu wulkanu Etna. Dziełem Hefajstosa były tarcza, berło oraz pioruny dla Zeusa, zbroja Achillesa oraz strzały Erosa. Hefajstos był kulawy, ponieważ został zrzucony przez Zeusa z Olimpu, gdy wstawił się za matką wiszącą na tej górze , na wyspę Lemnos i wówczas złamał nogę. Zaopiekowała się nim bogini morska Tetyda. Po dziewięciu latach sprowadził go na Olimp Dionizos – bóg wina. W nagrodę od Zeusa dostał żonę, piękną i niewierną Afrodytę.Wiadomość o zdradzie boskiej żony Afrodyty dokonanej z Aresem bardzo rozgniewała kowala. Wymyślił podstęp, do którego potrzebował bardzo mocnej, a jednocześnie tak cienkiej, że aż niewidocznej sieci. Po wykonaniu takowej, gdy Afrodyta i Ares spali razem w łóżku, Hefajstos złapał ich w sieć i wystawił na pośmiewisko przed innymi bogami na górze Olimp. Zeus przekonał jednak Hefajstosa, aby wypuścił kochanków, o ile Ares zapłaci grzywnę.Obszar kultu bóstwa obejmował wyspy wulkaniczne (Lemnos, Sycylia). Z pobytem w wulkanie boga wiąże się powiedzenie mieszkańców tamtejszych terenów. Zawsze gdy unosił się dym, swą pracę miał zaczynać najpracowitszy z bogów.
- www.wikipedia.org
- Atena – w mitologii greckiej bogini mądrości, sztuki, sprawiedliwej wojny oraz opiekunka miast, m.in. Aten i Sparty. Jest jedną z dwunastu głównych bogów olimpijskich. Jej atrybutami są: włócznia i tarcza. Jej świętym zwierzęciem jest sowa, a rośliną – oliwka. Jej rzymskim odpowiednikiem jest Minerwa.
- drzewo genologiczne
Atena przyszła na świat inaczej niż inni bogowie greccy. Jej ojciec Zeus wdał się w romans z Metydą boginią rozwagi. Był to jeden z jego pierwszych romansów. Metis uchodzi też za pierwszą żonę władcy pioruna. Obiekt zainteresowań władcy Nieba, to personifikacja rozwagi, była ona córką Okeanosa i Tetydy lub też tytanką. Gdy zaszła ona w ciążę, Gaja wypowiedziała przepowiednię, zgodnie z którą jako pierwsze dziecko tej pary urodzi się dziewczynka, kolejny zaś przyjdzie na świat chłopiec, który odbierze Zeusowi panowanie nad światem i wypędzi ojca z Olimpu. Władca nieba zaczął więc obawiać się, że urodzone z tego związku dziecko odbierze mu władzę. Połknął więc Metydę noszącą jego córkę. Począł po tym cierpieć na bóle głowy, które utrzymywały się dłuższy czas. Wezwał więc do siebie boskiego kowala, Hefajstosa, któremu polecił rozłupać sobie czaszkę toporem, aby dojść do przyczyny złego stanu zdrowia i usunąć jego przyczynę.Gdy Hefajstos uderzył w głowę swego ojca, wyskoczyła z niej Atena ubrana w jasną zbroję. Wydała od razu okrzyk wojenny.Inny mit mówi, że po urodzeniu Ateny Hera pozazdrościła swemu mężowi, że wydał na świat dziecko bez jej pomocy. W efekcie zrodziła Hefajstosa. Wedle innej wersji jest on synem zarówno Zeusa, jak i Hery, natomiast dzieckiem zrodzonym wyłącznie z Hery na skutek jej gniewu na Zeusa za samodzielne zrodzenie Ateny jest Tyfon, olbrzymi skrzydlaty potwór pokonany przez Zeusa.Ojcem Ateny rzekomo miał być również Pallas o kozich nogach.
imiona i przydomki
Jan Parandowski wysuwa hipotezę, że imię bogini bierze swój źródłosłów od przedgreckiej nazwy Aten, a dla Greków imię to znaczyło „Atenka”.
Atenę określano rozmaitymi przydomkami:
- Ergane – Pracownica
- Nike – jest to imię bogini zwycięstwa, kojarzonej z Ateną
- Pallas – Panna
- Partenos – Dziewica, jak Atena najbardziej lubiła być nazywana
- Polias – Patronka Miast, nazywana tak głównie w Atenach jako opiekunka miasta, Akropolu (jest to przydomek nadawany bóstwom opiekuńczym miast)
- Promachos – Pani Zastępów
Mity tłumaczą głównie pochodzenie przydomku Pallas. Parandowski pisze tylko, że wedle Strabona słowem tym określano „urodziwą i świetnego rodu pannę”. Tymczasem Atena wychowywała się wraz z córką Trytona o imieniu Pallas właśnie. Kiedyś w czasie zabawy córka Zeusa nieumyślnie spowodowała śmierć swej przyjaciółki, czego żałowała i z żalu właśnie przyjęła sobie jej imię za przydomek. Inny mit opowiada, że Partenos napastował Pallas, potwór o kozich nogach. Uchodził on niekiedy za jej ojca. Potwór został zabity przez Atenę. Z jego skóry uczynić miała ona swą tarczę egidę (w innej wersji wykonał ją Zeus ze skóry swej karmicielki Amaltei
cechy i rola
Bogini mądrości
Atena znana jest jako bogini mądrości. Utożsamiano ją niekiedy z Rozwagą, kiedy indziej nazywając tak jej matkę.
Parandowski już w chwili narodzin z głowy Zeusa określa Atenę mianem dorodnej. Cechowała się wielkim wzrostem, ogromną siłą, ale także niezłomnym hartem ducha. Była surowa i niedostępna. Odziedziczyła po matce rozwagę. Była niezwykle mądra, inteligentna, a także subtelna, umiarkowana.
Należała do 12 bogów Olimpu. Zajmowała jednak szczególne miejsce wśród dzieci Zeusa, będąc jego ulubienicą. Ojciec liczył się z jej opinią i zapewnił jej wysokie miejsce w radzie bogów Zdarzyło się i jej wystąpić przeciwko ojcu. Hera pragnęła bowiem zatrzymać swego męża przed zejściem na ziemię w celu zdrady małżeńskiej. Planowała zakuć go w łańcuchy. Atena i Posejdon udzielili jej pomocy. Jednakże Zeus wykrył spisek. Jego małżonkę spotkała kara w postaci zawieszenia pod niebem za włosy, o karze dla Ateny się nie wspomina.
Patronka mądrości, uczonych i filozofów zajmowała się także wieloma innymi sprawami. Wprowadziła wiele wynalazków. Pokazała ludziom, jak budować wozy czy statki. W Atenach odpowiadała także za garncarstwo czy kowali. Uratowała Perdiksa, siostrzeńca Dedala i wynalazcę piły, kompasu i koła garncarskiego, gdy zazdrosny o jego talent Dedal zrzucił go ze skały Akropolu. Bogini przemieniła go w kuropatwę, ptaka nazywanego odtąd po grecku jego imienie.
Stanowiła natchnienie dla twórców Sama wprowadziła flet. Wyrzuciła go jednak i przeklęła, gdyż uznała, że zniekształca jej policzki. Instrument odnalazł Marsjasz, jeden z sylenów. Nauczył się grać tak pięknie, że wyzwał do zawodów samego Apollina. Po pojedynku bóg obdarł sylena ze skóry, zaopatrzył Midasa, który trzymał stronę sylena, w ośle uszy. Później przekazał flet Dionizosowi.
Demeter – w mitologii greckiej bogini płodności ziemi, urodzaju, ziemi uprawnej, zbóż, rolnictwa; matka Kory-Persefony. Siostra Zeusa, Posejdona, Hadesa, Hestii i Hery. Kochanka Zeusa – miała z nim córkę Korę-Persefonę.
Istota bóstwa
Imię Demeter składa się z dwóch członów: „meter” μήτηρ mḗtēr oznacza matkę, zaś „de” δῆ dē̂ (w dialekcie doryckim δα da) to prawdopodobnie γῆ gē̂, czyli ‘ziemia’. Taka interpretacja nie jest pewna z powodu braku potwierdzenia w źródłach pisanych. Demeter była jednym z pradawnych bóstw przyrody. Była czczona nad Morzem Śródziemnym, a jej kult został włączony przez Greków do ich religii. Demeter była nazywana „panią ziarna”, „panią zbóż” (gr. (Σίτων) Πότνια (Sítōn) Pótnia). Była połączona z Kore („Dziewczyna”), swoją córką, dlatego mówiło się o bóstwie w liczbie podwójnej: τὼ Μεγάλα Θεά tṑ Megála Theá („dwie wielkie boginie”), τὼ Θέω tṑ Théō („dwa bóstwa”). Z czasem określono tożsamość córki Demeter, Persefony, której przypisano ojca, Zeusa.
Demeter w starożytnych wierzeniach
Według Teogonii Hezjoda Demeter była drugim dzieckiem Kronosa i Rei, siostrą Hery, Hestii, Hadesa, Posejdona i Zeusa. Po urodzeniu została połknięta przez swego ojca, który według przepowiedni miał zostać pozbawiony władzy przez swojego potomka. Po tym, jak matka Demeter – Reja – podała Kronosowi napój wymiotny, Kronos wypluł połknięte potomstwo. Demeter została uwolniona przedostatnia Zanim Zeus poślubił Herę, miał kilka wybranek, wśród których znalazła się Demeter. Według Teogonii została wybrana na kochankę po Metydzie, Temidzie i Eurynome. Ze związku Demeter i Zeusa urodziła się białoramienna Persefona.Hymn Do Demeter z VII wieku p.n.e. zawiera opis porwania Persefony przez Hadesa i odzyskanie jej przez Demeter. Persefona została uprowadzona za przyzwoleniem Zeusa, jej ojca, przez swego wuja podczas zabawy z córkami Okeanosa (Oceanu). Prawdę o porwaniu wyjawił zrozpaczonej matce Helios, bóg słońca. Obrażona Demeter udała się do Eleusis, gdzie została przyjęta w pałacu Keleusa. Będąc w żałobie, przestała troszczyć się o urodzaje zbóż. Ziemię nawiedziła klęska głodu i ludzie zaprzestali składania ofiar bogom. Zeus nakazał Hadesowi zwracać matce Persefonę na sześć miesięcy w ciągu roku. Gdy córka powracała, uradowana Demeter przyozdabiała ziemię kwiatami, rozpoczynała się wiosna. Gdy Persefona musiała powracać do małżonka, na znak żałoby życie na ziemi zamierało. Do opowieści o Demeter dodawane były w zależności od miejsca nowe szczegóły. Podczas wędrówki w poszukiwaniu córki Demeter przez jakiś czas przebywała w Sykionie, gdzie nauczyła mieszkańców uprawy roli i wynalazła młyn. Przypisywano jej rozpowszechnienie uprawy warzyw (bobu), drzew owocowych (drzewa figowego). Gościły ją pary królewskie Mysjos i Chrysantis w Argos oraz Trisaules i Damitales w Arkadii. Według jednego z opowiadań do Demeter zalecał się Posejdon. Bogini zamieniła się w klacz, żeby uniknąć zalotów. Posejdon jednak pokrył ją, przybierając postać ogiera. Z tego związku bogini urodziła konia Arejona i córkę Despojnę („Pani”).W Odysei zawarta jest opowieść o małżeństwie Demeter i Iasjona, którego owocem był Plutos. Ponadto według innych mitów Demeter toczyła spór z Hefajstosem o Sycylię (spór wygrał Hefajstos, który w Etnie założył swoją kuźnię) oraz z Dionizosem o urodzajną w winorośl Kampanię.Rzymianie około V wieku p.n.e. przejęli mit o Demeter i Persefonie, utożsamiając Demeter z Cererą, italską boginką urodzajów, a Persefonę z Prozerpiną. Według poetów łacińskich miejscem porwania Prozerpiny miała być Enna na Sycylii. Kult Cerery popularny był wśród plebejuszy. Na pamiątkę odzyskania córki przez matkę na dzień 12 kwietnia ustanowiono święto Cerialia lub Ceriales
Eros – w mitologii greckiej bóg miłości i namiętności seksualnej.
Istnieją różne wersje co do jego pochodzenia: według Hezjoda miał być on pierwszym z bogów, rówieśnikiem Gai, którego obecność musiała być konieczna do zrodzenia się pozostałych bogów. Według Alkajosa z Mityleny był synem Afrodyty i Aresa, lecz jest to tylko jedna z bardzo wielu wersji dotyczących jego genealogii. Przedstawiany był jako uskrzydlony piękny młodzieniec z łukiem i strzałą, którą godzi w zakochanych, by ich ze sobą złączyć. W czasach późniejszych przedstawiany jako pulchne niemowlę z łukiem i strzałami. Jego odpowiednikiem w mitologii rzymskiej jest Amor (Kupidyn, Kupido).
Od imienia Erosa pochodzi słowo erotyka.
Słowo eros w literaturze greckiej było używane dwojako: raz jako imię boga, raz jako rzeczownik wyrażający pragnienie czegoś, czego się nie posiada.
Eros jako „pragnienie”
Takie rozumienie słowa eros wydaje się należeć do wcześniejszej tradycji niż to, w którym eros to imię olimpijskiego boga. U Homera ερος (eros) jest rzeczownikiem pospolitym, nie oznacza on osoby, lecz pragnienie posiadanie czegoś, czego się nie ma. Z tym pragnieniem wiąże się poczucie bólu spowodowane brakiem danej rzeczy. Dla Hezjoda eros to pramoc, bezosobowa siła. Rodzi się ona wraz z Chaosem i Ziemią (Gają). Jest siłą przeciwstawną Chaosowi.
Eros jako imię
W literaturze greckiej z VII – VI w.p.n.e. eros to imię boga, któremu przypisywane są takie cechy jak: groźny, przebiegły, okrutny, co miało odzwierciedlenie także w innych dziedzinach sztuki, np. na malowidłach Eros bije zakochanego batem lub siekierą. W poezji, głównie za sprawą Safony, zaczęto mówić o podwójnej, bo słodko-gorzkiej sile Erosa. W późniejszym okresie postać Erosa ulega zmianie, jest on uznawany za pięknego, młodego, urodziwego i skrzydlatego boga, towarzysza Afrodyty. Z upływem wieków jego obraz staje się bardziej figlarny, jest on też coraz młodszy. Przyjmuje się, że to Eurypides jako pierwszy przypisał Erosowi łuk i strzałę jako jego atrybuty. Eros miał posiadać dwie strzały. Jedna niszczyła życie, druga dawała człowiekowi spokojne szczęście. Jeszcze później Eros zaczyna być opisywany jako syn Afrodyty, który często zaczepia innych bogów, płata im figle, za co często odbywa pokutę. W II w.n.e. Apulejusz pisze baśń o Amorze (Eros) i Psyche Przemiany; wydaje się, że baśń ta stanowi fundament współczesnego obrazu Erosa – Amora ze skrzydełkami i łukiem w ręku.
Hermes – w mitologii greckiej bóg dróg, podróżnych, kupców, pasterzy, złodziei, posłaniec bogów i psychopomp. Hermes jako bóg handlu musiał mieć opanowane techniki dobijania targu, uznano go więc za boga „przekonującej wymowy”. A ponieważ stąd już tylko krok od oszustw, Hermes został także opiekunem złodziei, co przypisywano mu raczej żartem niż naprawdę. Jeden z 12 bogów olimpijskich.
Uchodził za syna boga Zeusa i Plejady Mai. Był przyrodnim bratem Dionizosa, Hefajstosa, Ateny, Apolla, Artemidy i Aresa. Urodził się w górach Kyllene w Arkadii, gdzie były główne ośrodki jego kultu. Hymn homerowy do Hermesa opowiada, że jako niemowlę ukradł Apollinowi stado krów, sprytnie myląc ślady. Następnie podarował bratu lirę z jelit cielęcych i skorupy żółwia, czym złagodził gniew Apolla. W zamian otrzymał jako oznakę władzy laskę herolda, zwaną kaduceuszem (kerykejonem), oplecioną dwoma wężami, (które zaprzyjaźniły się kiedy Hermes rzucił między nie kerykejonem) uśmierzającą spory i kłótnie.
Na początku swojego pobytu na Olimpie okradł większość bogów. Został stamtąd wypędzony, ale bogom zaczęło go brakować, ponieważ miał w sobie tyle młodości i wdzięku, że Olimp zdawał się bez niego pusty i smutny. Dzięki decyzji Zeusa powrócił na Olimp.
Odprowadzał zmarłych do Hadesa, zsyłał ludziom marzenia senne. Był wysłańcem i ambasadorem Zeusa, posłańcem i gońcem bogów z Olimpu.
Atrybutami Hermesa są: kaduceusz, podróżny kapelusz ze skrzydłami – petasos. Jego atrybutem były też sandały ze skrzydłami, dzięki którym przemieszczał się z miejsca na miejsce.
Z Afrodytą miał dziecko o imieniu Hermafrodyta.
Z Autonoe – nimfą rzeczną, spłodził Pana – dziwne stworzenie, o owłosionej skórze, koźlich nogach i rogach, capiej bródce i szpiczastych uszach. Jednak według niektórych podań ojcem Pana był Zeus.
Hermesowi przypisywano także wynalezienie pisma i liczb, ćwiczeń gimnastycznych (był więc również bóstwem opiekuńczym palestry). Jako że był patronem podróżnych, stawiano mu przy drogach pomniki zwane hermami, tj. słupy zwieńczone rzeźbą przedstawiającą głowę Hermesa.
Rzymianie utożsamiali go z Merkurym.
LEGENDY O HERBACIE
W Chinach herbata znana jest od tysięcy lat i powstało tam bardzo wiele legend na temat jej odkrycia. Najbardziej popularna historia herbaty opowiada o tym jak odkrył ją mityczny Cesarz Shennong już w 2737 roku przed naszą erą.Legenda głosi że Cesarz ze względów zdrowotnych pił wyłącznie gorącą wodę, pewnego razu gdy odpoczywał w ogrodzie do jego garnuszka z wodą wpadło kilka liści nieznanego dotąd krzewu. Woda z dodatkiem nieznanych liści miała bardzo przyjemny aromat, a jak się później okazało smak również.Inna wersja legendy opowiada o Shennongu jako bogu, który miał kryształowe wnętrzności i nic nie mogło mu zaszkodzić. Sprawdzał on właściwości każdej napotkanej rośliny, a pewnego razu po spożyciu dużej ilości trujących ziół natrafił na liście herbaty które zneutralizowały jego bóle.Jest jeszcze jedna bardzo ciekawa i intrygująca legenda związana z historią herbaty. Odkrycie herbaty przypisuje się Bodhidharmie, który podczas wielogodzinnych medytacji zasnął i aby się ukarać odciął sobie powieki, którymi cisnął o ziemię, a w tym miejscu wyrósł krzew. Po spróbowaniu liści z tego krzewu Bodhidharma stwierdził, że mają one działanie pobudzające, odprężają i poprawiają jego koncentrację.Mimo tego że w Chinach herbata znana była już tysiące lat temu to pierwsze historyczne wzmianki o niej pojawiły się dopiero około III w naszej ery.Największe "dzieło herbaciane" to Chajing, czyli księga herbaty napisana przez Lu Yu w VIII wieku.
Herbata – napar przyrządzany z liści i pąków grupy roślin, nazywanych tą samą nazwą, należących do rodzaju kamelia (Camellia). Rośliny te są do siebie podobne, traktowane jako odrębne gatunki lub odmiany jednego gatunku – herbaty chińskiej (Camellia sinensis). Dawniej zaliczano je do rodzaju Thea, różnią się od innych kamelii zawartością substancji swoistych i kilkoma drobnymi cechami morfologicznymi. W Chinach zapisuje się ją znakiem 茶, który jest jednak różnie czytany w zależności od dialektu: tê – dialekt hokkien (czego odmiany są często obecne w językach zachodniej Europy) oraz chá, w dialekcie kantońskim i mandaryńskim (z odmianami tej wymowy popularnymi na wschodzie – Indie, Iran, Turcja, Rosja, Czechy). Polska nazwa herbata to zbitka pochodząca od łac. herba thea (gdzie pierwszy wyraz herba oznacza „zioło”, a drugi – thea – jest zlatynizowaną postacią chińskiej nazwy tejże rośliny).
Nazwą herbata określa się również napary z różnych ziół, suszu owocowego, dlatego w użyciu są określenia: lipowa, miętowa, rumiankowa itp. herbata, herbata z malin, dzikiej róży, bzu czarnego itp., herbata paragwajska, Rooibos.
rodzaje herbat
Istnieje wiele rodzajów herbaty. Najpopularniejsze z nich to herbata czarna, zielona, biała,
pu-erh (czerwona), ulung (niebieska), aromatyzowana i prasowana.
Otrzymywana jest w wyniku czterech procesów – więdnięcia, skręcania, fermentacji i suszenia. Czarną herbatę zwyczajowo dzieli się na następujące kategorie:
- Pekoe, Orange Pekoe, Flowery Orange Pekoe – różne rodzaje małych liści z górnej części krzewu; według miłośników herbaty to one umożliwiają zaparzenie najlepszego napoju.
- Broken Pekoe, Broken Orange Pekoe – jak wyżej; liście mechanicznie łamane podczas produkcji.
- Souchong – duże liście herbaciane, zbierane z reguły z dolnej części krzewu.
- Pył herbaciany – najgorszy rodzaj „surowca”. Używany do produkcji herbaty ekspresowej.
Najbardziej popularne gatunki czarnej herbaty: assam, yunnan, darjeeling, ceylon.
Herbata zielona
Herbata zielona (绿茶 lǜchá) powstaje z liści niepoddanych fermentacji – natychmiast po zerwaniu przeprowadzany jest proces suszenia. Dzięki temu przechowuje ona więcej cennych składników od czarnej herbaty lub ulung. Jest też delikatniejsza w smaku od czarnych herbat.
Najbardziej popularne gatunki zielonej herbaty: gunpowder, longjing (lung ching), sencha, matcha.
Herbata biała
- Powstaje z młodych pączków, które jeszcze nie zdążyły się rozwinąć. Zebranie takich pączków możliwe jest jedynie na wiosnę. Krzewy, z których powstać ma biała herbata, są czasami dodatkowo chronione przed słońcem – ma to zapobiec wykształceniu się chlorofilu. Pączki następnie więdną i są suszone. Herbata ta produkowana jest głównie w Chinach. Herbata biała ma odcień lekko srebrnawy, a po zaparzeniu ma kolor jasnosłomkowy. Jest to jeden z najdroższych rodzajów herbaty – ceny zależą od gatunku, niemniej w Polsce przeciętnie kosztuje ona od 20 zł do ponad 100 zł za 100 g. Jedną z najtańszych odmian jest Pai Mu Tan
historia herbaty
Według jednej z legend początki herbaty sięgają 2737 roku p.n.e., w którym mityczny cesarz Shennong przypadkowo zaparzył pierwszy napar z liści herbaty. Prawda jest trudna do ustalenia; wiadomo, że herbatę od dawna znali Chińczycy, jednak pierwsze zapiski na jej temat pochodzą dopiero z X wieku p.n.e.W VIII wieku chiński poeta Lu Yu napisał Księgę herbaty, zawierającą opis krzewu herbacianego, narzędzi do zbioru i selekcji liści, przyborów do ceremonii przyrządzania i picia herbaty. Zawierała również spis plantacji i wielbicieli tego napoju
Herbata poza Chinami
Dopiero ok. 803 roku n.e. mnich Dengyō Daishi przywiózł z Chin pierwsze nasiona krzewu herbacianego do Japonii, gdzie rozpoczęto jej uprawę. Kultura związana z piciem herbaty przyjęła w obu krajach zupełnie odmienne postaci. Różnice wynikają głównie z odmiennego podejścia filozoficznego. W Japonii narodziła się ceremonia parzenia herbaty związana z ascetyczną filozofią i estetyką buddyzmu zen, zwana cha-no-yu (dosł.: „wrzątek na herbatę”), do dzisiaj kultywowana jest w tym kraju. Jest to sztuka, która odznacza się umiłowaniem piękna. Kakuzō Okakura (Tenshin), autor monografii Księga herbaty (Cha no hon, 1906), określa tę ceremonię jako kult oparty na adoracji piękna istniejącego pośród przyziemnych realiów codziennej egzystencji.Obrzędy chińskie natomiast, dużo starsze od japońskich, związane z taoizmem i konfucjanizmem oraz wierzeniami i praktykami różnych ludów zamieszkujących kontynentalne Chiny ulegały na przestrzeni wieków silnej regionalizacji. Dziś w całych Chinach można napotkać rozliczne ceremonie picia herbaty charakterystyczne np. dla różnych mniejszości narodowych. Herbata w Chinach darzona jest tak dużą estymą, że stanowi nawet kluczowy element tradycyjnych chińskich zaślubin.Herbata pojawiła się w Mongolii pod koniec V wieku n.e., a w Tybecie w 620 n.e., w Tybecie bardzo szybko stała się podstawowym (obok kumysu) napojem, a w Mongolii upowszechniła się w XII wieku. Jednakże, w odróżnieniu od Chin i Japonii nie wykształcono tam tak rozbudowanych ceremonii picia herbaty, zaś sam proces przyrządzania i smak herbaty znacząco się różnił od chińskiego wzoru.
Polska
Do Polski dotarła w 1664 roku z Francji. Pierwsze znane wzmianki o herbacie pojawiają się w liście króla Jana II Kazimierza do żony Ludwiki Marii. Początkowo była traktowana jako ziele lecznicze i zwyczaj picia herbaty rozpowszechnił się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, pomogły w tym również dobre stosunki handlowe pomiędzy Polską i Anglią. Ze względu na wysoką cenę napój ten pity był jedynie na dworze królewskim, dworach magnackich oraz bogatej szlachty i mieszczan. Przez liczne kontakty z Rosją i ZSRR w Polsce, zwłaszcza na utraconych wschodnich terenach, a później wśród repatriantów, często na określenie herbaty używano określenia czaj. Na tych terenach również popularne było urządzenie służące do jej parzenia zwane samowarem.
W gwarze więziennej używa się pochodzącej od czaju formy czajura jako synonimu bardzo mocnego naparu mieszanki herbaty, kawy i tytoniu (np. 6 łyżek herbaty, 6 łyżek kawy, tytoń z jednego papierosa) zalewanego wrzącą wodą gotowaną za pomocą buzały.
sposób przyrządzania herbaty
Sposób przyrządzania herbaty znany jest już od około 4 tysięcy lat. W tym czasie w związku z piciem herbaty zrodziło się wiele zwyczajów, m.in. japońska ceremonia picia herbaty czy angielski tea time. W wielu krajach znane są napoje na bazie herbaty zwane czajem.
- Czarna herbata
- Czarną herbatę powinno się zalewać wrzącą wodą (100 °C). Najczęstszym błędem popełnianym podczas przyrządzania czarnej herbaty jest użycie wody o zbyt niskiej temperaturze. Herbatę powinno się zaparzać trzy do pięciu minut, po tym czasie zaczynają się uwalniać taniny, które wbrew powszechnej opinii nie neutralizują pobudzającego działania kofeiny, ale herbata staje się gorzka.
- Zielona herbata
- Herbatę zieloną należy zalewać wodą o temperaturze od 60 °C do 80 °C w zależności od rodzaju herbaty. Parzyć należy do trzech minut, aby herbata nie nabrała gorzkiego posmaku. Te same liście można parzyć nawet do 3 razy, a najwartościowszym naparem jest zazwyczaj drugi. Pierwszy często jest wylewany.
- Biała herbata
- Tę wykwintną herbatę parzyć można trzykrotnie w temperaturze 85 °C. Należy ją parzyć ok. 5–7 min., wtedy biała herbata zachowuje najlepsze wartości smakowe.
- Żółta herbata
- Żółtą herbatę podobnie jak białą można zaparzać wielokrotnie, wszystko zależy od preferencji smakowych przygotowującego. Kolejne parzenia powinny trwać dłużej niż pierwsze. Pierwsze parzenie może trwać od 1 do 3 minut. Temperatura powinna wynosić ok. 80 °C.
- Ulung
- Herbatę półfermentowaną typu ulung (czarny smok) parzy się w temperaturze 90 °C przez 3–4 minuty. Jako że można ją parzyć nawet do czterech razy, to trzeci i czwarty napar można zostawić nawet na około 5–6 minut aby „wycisnąć” z nich cały aromat. Uwaga, herbata typu ulung nie jest w żaden sposób rozdrabniana, są to po prostu całe ususzone i zrolowane liście. Dlatego właśnie, aby oddała cały swój aromat, powinna być parzona w dużych dzbankach, aby liście mogły się rozwinąć.
- Pu-Erh
- czyli herbata czerwona. Parzenie trwa 3 minuty i odbywa się w temperaturze 90–100 °C. Parzenie Pu-Erh odbywać się może wielokrotnie, bo herbata ta w każdym kolejnym parzeniu oddaje do naparu inne dobroczynne substancje.
Przyrządzanie herbaty na świecie
- w Mongolii (wśród m.in. Buriatów) a także Kałmuków i Kirgizów, którzy zapożyczyli ten sposób od Mongołów, tradycyjnie przyrządza się char caj, gotując prasowaną zieloną herbatę w mleku (bez wody), dodając masło lub łój barani oraz mąkę i sól. Czasami dodawano też krew zwierzęcą.
- Tybetańczycy herbatę zieloną gotują w wodzie, ale z dużym dodatkiem mleka jaka, solą, a następnie ubijają w beczce do jednorodnej konsystencji. Ta receptura przyrządzania herbaty utrzymuje się wciąż w tych rejonach, jednak często jest zastępowana obecnie przez „typową” herbatę zaparzaną w wodzie, choć z dodatkiem mleka, tłuszczu i soli.
- w Indiach przyrządza się masala czaj - czarna, mocna herbata przygotowywana jest z mlekiem i przyprawami (kardamon, cynamon, imbir, pieprz, goździki i inne) oraz słodzona cukrem, miodem lub melasą. Jeśli napar wzbogaci się kakao, nazywany jest mocha chai.
- w Wielkiej Brytanii tradycyjnie herbatę podaje się z mlekiem. W Polsce taki sposób przygotowania nazwany jest bawarką.
- w Japonii biedniejsze warstwy społeczeństwa przyrządzały zieloną herbatę z prażonym ryżem, nazywając ją genmaicha.
- zawartość
Herbata zawiera znaczne ilości katechin, głównie epikatechinę, epigallokatechinę, galusan epikatechiny i galusan epigallokatechiny – są to związki spełniające rolę przeciwutleniaczy. W świeżo zebranych liściach zawartość tych związków może dochodzić do 30% suchej masy. Najwyższe stężenie katechin występuje w herbacie białej i zielonej, czarna zawiera mniej związków z tej grupy gdyż ulegają one rozkładowi podczas procesu fermentacji. Herbata zawiera także taniny, teaninę, znaczne ilości jonów fluorkowych (do 0,03%) oraz alkaloidy purynowe, jak kofeina (do 4,5%), teobromina (do 0,5%) oraz teofilina (do 0,04%). Herbata jest bogata także w niektóre witaminy: A, B1, B2, C, E i K. Ponadto zielona herbata zawiera niebiałkowy aminokwas L-teaninę, który wykazuje działanie uspokajające, zmniejszające stres i niepokój oraz stabilizujące nastrój osób pijących zieloną herbatę.
Napar herbaciany zawiera 100–594 mg kofeiny w 1 l płynu uzyskanego z czarnej herbaty. W przypadku zielonej herbaty wartość ta wynosi 160–450 mg/ Zawartość kofeiny w zaparzonym napoju zależy od gatunku i ilości herbaty oraz długości parzenia. Dla porównania, kawa parzona zawiera 386–652 mg na 1 l, a kawa espresso – 1691–2254 mg/l.
- Pozytywne działanie
Właściwości herbaty wykorzystywane są głównie w medycynie oraz kosmetologii. Działanie pobudzające herbata zawdzięcza teinie (kofeina). Ma ona również działanie moczopędne, powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, a tym samym zapobiega chorobom układu krążenia. Ułatwia oddychanie oraz akcję serca zapobiegając także chorobom serca. Zapobiega rozwojowi paradontozy oraz powstawaniu ognisk miażdżycy. Niektóre badania stwierdziły jej działanie przeciwnowotworowe. W kosmetologii największe zastosowanie zyskała zielona herbata. Produkowanych jest wiele produktów na bazie jej wyciągu. Są to głównie toniki, balsamy nawilżające, preparaty do włosów, żele pod prysznic oraz kremy do skóry odwodnionej lub suchej. Ekstrakt z zielonej herbaty hamuje nadmierną aktywność gruczołów łojowych, a także ma właściwości przeciwdrobnoustrojowe, łagodzące stany zapalne, przyśpieszające gojenie się ran i zmniejszające obrzęki. Składnik środków stosowanych do włosów przetłuszczających się, leczenia łupieżu oraz środków nawilżających pod oczy. Przez swój subtelny zapach zielona herbata stosowana jest ponadto w perfumach.W grudniu 2017 „British Journal of Ophthalmology” opublikowało badanie naukowców z Uniwersytetu Browna oraz Uniwersytetu Kalifornijskiego (USA), z którego wynika, że codzienne picie gorącej herbaty zmniejsza ryzyko zachorowania na jaskrę U badanych, którzy codzienne pili gorącą herbatę, ryzyko zachorowania na jaskrę było o 74% mniejsze, niż u pozostałych. Herbata taka musi zawierać kofeinę.
negatywne działanie
Badania wykazują także negatywne skutki picia herbaty, wiążące się głównie z wysoką zawartością szkodliwego fluoru (do 9 mg/l, co daje 3 razy większą ilość niż sądzono i stawia w niebezpiecznej sytuacji osoby pijące herbatę w dużych ilościach) i glinu w herbatach fermentowanych.
Negatywne skutki może wywoływać u niektórych osób zawarta w herbacie kofeina (teina), która hamuje neurogenezę w hipokampie uczula receptory dopaminy, blokuje receptory adenozynowe, osłabia pamięć, zwiększa uczucie niepokoju i lęku) oraz powoduje uzależnienie fizyczne. Zawarte w herbacie szczawiany mogą przy większym spożyciu prowadzić do uszkodzenia nerek
www.wikipedia.org
Kawa – napój sporządzany z palonych, a następnie zmielonych lub poddanych instantyzacji ziaren kawowca, zwykle podawany na gorąco. Pochodzi z Etiopii, w Europie pojawiła się około XVI wieku. Jedna z najpopularniejszych używek na świecie i główne źródło kofeiny.
Nazwa
Nazwa kawy pochodzi prawdopodobnie od arabskiego kahwa. Do większości języków europejskich przeniknęła poprzez tureckie słowo kahve i utworzoną od niego włoską nazwę caffè. Drugą prawdopodobną etymologią nazwy kawa jest nazwa etiopskiego miasta Kaffa, dziś – Kefa.W Polsce pojawiła się po bitwie pod Wiedniem w 1683 w formie tureckiej. Wcześniej znana była regionalnie, np. w Kamieńcu Podolskim, gdzie dla wojsk osmańskich otwarto po zajęciu przez nie miasta kawiarnie, polscy mieszkańcy Kamieńca mogli wówczas zapoznać się z kawą i kawiarnią. Dokładna etymologia wyrazu nie jest znana. Kahva oznacza po arabsku zarówno kawę, jak i wino, a drugie znaczenie jest starsze. Nazwa może wywodzić się od znanego z uprawy kawy regionu Kaffa w Etiopii. Może ona pochodzić także od słowa kohwet oznaczającego siłę.
Historia
Owoce kawowca wykorzystywane były w Etiopii już w I tysiącleciu p.n.e. Spożywano je gotowane z dodatkiem masła i soli, lecz nie uprawiano, tylko zbierano ze stanowisk naturalnych. Prawdopodobnie kawę odkrył lud Oromo, zamieszkujący etiopski region Kaffa. Przypuszczalnie w XIII lub XIV wieku przywiezione zostały przez kupców arabskich do Jemenu, który do dziś dostarcza najdroższą kawę. Prawdopodobnie tam opracowano metodę preparowania nasion przez prażenie i wytwarzanie z nich napoju, który Beduini rozpowszechnili w całej Arabii. Z odkryciem kawy wiążą się dwie legendy. Pierwsza przypisuje związane z tym zasługi sufiemu Shaikh ash-Shadhilemu. Miał on w czasie swojej wędrówki po Afryce przypadkiem natrafić na stado wyjątkowo pobudzonych kóz. Z ciekawości spróbował zjadanych przez nie owoców, poznając ich niezwykły wpływ na organizm człowieka. Druga, bardzo podobna historia jako odkrywcę podaje etiopskiego pasterza o imieniu Kaldi.
Uprawa i przygotowanie
Kawę uprawia się w ponad 70 regionach strefy tropikalnej między północnym zwrotnikiem Raka a południowym zwrotnikiem Koziorożca. Wyjątek stanowi położona na północ Formoza i Mozambik, leżące na południe od wymienionej strefy. Omawiana roślina przystosowała się do warunków, co dało bardzo duże zróżnicowanie genetyczne. Pod względem geograficznym kawę uprawia się w krajach obu Ameryk, Azji, Afryce i Oceanii. W większości krajów plantacje są zacieniane wysokimi drzewami przed nadmiernym nasłonecznieniem. Do jej uprawy zazwyczaj są wybierane nasiona, które są najlepszej jakości. Pochodzą one z drzewek w wieku od 8 do 15 lat. Nasiona wysiewa się możliwie jak najszybciej po zbiorach (max. 6 miesięcy). Magazynować je należy w suchym i przewiewnym pomieszczeniu. Około 40 dni po wysianiu, zaczynają kiełkować. Rośliny są po okresie 6 miesięcy przesadzane ze szkółki na plantację. Aby stworzyć jak najlepsze warunki do wzrostu i owocowania, systematycznie usuwa się chwasty, odcina uschnięte lub zbędne gałęzie, nawozi oraz zwalcza szkodniki. Kawowiec na ogół owocuje po raz pierwszy po 3-4 latach. Uprawa kawy wymaga odpowiednich warunków klimatycznych. Optymalny klimat do uprawy kawy zależy od gatunku rośliny. Arabikę uprawia się w klimacie subtropikalnym, gdzie panują wysokie temperatury. Wysokości, na jakich uprawia się arabikę, mieszczą się w przedziale 600–1200 m n.p.m. Warunki występujące w klimacie subtropikalnym powodują, że kawa w jednym sezonie rośnie, a w drugim dojrzewa. Drugim klimatem sprzyjającym uprawie arabiki jest klimat równikowy, który cechują częste opady deszczu powodujące nieprzerwane owocowanie kawowca. W przypadku tego klimatu arabika wymaga wysokości od 1200 do 2000 m n.p.m. W klimacie równikowym zbiór kawy odbywa się 2 razy w ciągu roku: pierwszy w okresie największych opadów, drugi w okresie opadów najmniejszych. Uprawa robusty ogranicza się do 10 równoleżnika na północ i południe od równika. Plantacje kawy typu robusta znajdują się na wysokości od 400 do 600 m n.p.m. oraz często na równinach. W porównaniu z arabiką gatunek ten jest bardziej odporny na szkodniki oraz choroby, lecz mniej odporny na zimno.
Zbiory
Jedną z trudności z jaką spotykają się pracownicy zbierający owoce, jest niejednoczesne dojrzewanie owoców. W krajach, gdzie produkuje się kawę o wysokiej jakości oraz siła robocza jest tania, owoce zbiera się kilkakrotnie. Jednak w krajach gdzie siła robocza jest droga, stosuje się zbiór jednorazowy. Do najlepszego sposobu należy tzw. „osmykiwanie” owoców, które znajdują się na gałązce do rozpostartych pod drzewami płacht, co pozwala na uniknięcie kontaktu owoców kawowych z ziemią i zabezpiecza je przed wszelkimi zanieczyszczeniami. Zerwane owoce jak najszybciej się oczyszcza i transportuje na miejsce, gdzie są poddawane obróbce i przygotowywane do obrotu.
Wyłuskiwanie ziaren
Są dwie metody wyłuskiwania ziaren z owoców:
• Metoda mokra
Owoce kawowca początkowo trafiają do maszyny, która przypomina młyn wodny. W urządzeniu kawa jest pozbawiana skórki. Następnie to co pozostało płynie w wodzie specjalnymi kanałami, w których są myte. Jednocześnie usuwany jest miąższ. Owoce, które się nie nadają do dalszej obróbki są wyławiane. Kolejno ziarna trafiają do bębna, będącego swego rodzaju tarką, która pozbawia je resztek miąższu. Ponownie specjalnymi kanałami kawa transportowana jest do zbiornika fermentacyjnego, w którym moczy się mniej więcej dobę. Wreszcie obrobione ziarna trafiają do suszenia na patia lub stoły wystawione w dobrze nasłonecznionych miejscach. Na końcu, w suchym młynie z ziaren usuwana jest warstwa pergaminowa a kawa sortowana i poddawana ocenie specjalistów.
• Metoda sucha
Jak sama nazwa metody wskazuje, w tym sposobie obrabiania ziaren nie używa się wody. Zebrane owoce od razu trafiają na mocno nasłonecznione stoły. Kawa wysycha na nich przez około miesiąc. Po tym czasie skórka i resztki miąższu są usuwane w suchym młynie. Następnie, proces jest podobny do czynności stosowanych w metodzie mokrej tj. owoce są segregowane i poddawane ocenie.
Warunki uprawy
Temperatura
Optymalne warunki dla C. arabica to 18-20֯ C. W wyższej temperaturze owocują szybciej ale są słabsze i bardziej podatne na choroby. C. canephora wymaga nieco wyższej temperatury i jest to 22-26֯ C. Przyjmuje się że maksymalna temperatura do uprawy kawy to 30 ֯ C, a minimalna to 15 ֯ C.
Opady
Istotne znaczenie dla uprawy kawy ma ilość opadów, optymalna ilość do uprawy waha się w granicach od 1500 mm do 2000 mm.
Wilgotność
Krzew rośnie najlepiej w warunkach wysokiej wilgotności. Dla gatunku arabica jest to 75-85% wilgotności powietrza, a dla robusty ok. 95% wilgotności powietrza. Przy niższej wilgotności pora sucha nie może przekraczać 4 miesięcy.
Gleba
Kawa wymaga gleby urodzajnej, o dużej przepuszczalności, przewiewności i pulchności, przy równoczesnej umiejętności pochłaniania i zatrzymywania wody. Do uprawy nie nadają się gleby ciężkie, lekkie i piaszczyste.
Nasłonecznienie
Kawa wymaga dużego nasłonecznienia, ale nie bezpośredniego działania promieni słonecznych. Nieosłonięta gleba traci wtedy żyzność
Formy dostępności kawy
- w ziarnach niepalonych („zielona”);
- w ziarnach palonych;
- mielona;
- rozpuszczalna (liofilizowana lub suszona przez rozpylanie w gorącym powietrzu).
Pozytywne właściwości
- Polepsza pamięć krótkotrwałą i zdolności poznawcze.Badanie, w którym uczestniczyły 80-letnie kobiety, wykazało, że te, które piły kawę przez większość życia, osiągały lepsze wyniki w testach zdolności poznawczych
- Zmniejsza ryzyko zachorowania na marskość wątroby.
- Ułatwia koncentrację, a także pozytywnie wpływa na krążenie i układ trawienny. Regularne spożywanie kawy związane jest z niższym poziomem umieralności ogólnej i umieralności z powodu chorób układu krążenia, podobną zależność zaobserwowano dla kawy bezkofeinowej.
- Przyśpiesza metabolizm (kofeina), tym samym zwiększa tempo przemiany lipidów i pomaga zapobiegać zmęczeniu mięśni.
- Zmniejsza ryzyko wystąpienia u mężczyzn kamicy żółciowej.
- Przyczynia się do zmniejszenia zachorowalności na nowotwory pęcherza wśród palaczymniejsza ryzyko zachorowania na chorobę Parkinsona
- Nawet do 50% zmniejsza ryzyko zachorowania na cukrzycę typu II.
- Zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jelita i wątroby (hepatomę).
- Zwiększa efektywność środków przeciwbólowych, co może być niebezpieczne.
- Podejrzewa się, że jest źródłem przeciwutleniaczy w diecie osób spożywających niewiele owoców i warzyw – brak jednoznacznych dowodów
- Polepsza perystaltykę jelit.
- Może ograniczać rozwój próchnicy zębów.
Negatywne właściwości
- Zawarta w kawie kofeina hamuje neurogenezę w hipokampie, uczula receptory dopaminy, blokuje receptory adenozynowe, osłabia pamięć, zwiększa uczucie niepokoju i lęku (tzw. „zdenerwowanie kofeinowe”) oraz powoduje uzależnienie fizyczne.
- Ze względu na swoje właściwości pobudzające u większości ludzi utrudnia zasypianie (u nielicznych występuje efekt przeciwny).
- Spożycie dużej ilości kawy przez kobietę w ciąży może zwiększać prawdopodobieństwo martwego urodzenia. W związku z tym zalecane jest, by kobiety w ciąży piły maksymalnie dwie filiżanki kawy dziennie.
- Gotowana kawa może w dużym stopniu wpływać na podniesienie poziomu cholesterolu.
- Kawa może zwiększać prawdopodobieństwa ataku serca u osób o wolniejszym metabolizmie (posiadających gen spowalniający detoksykację kofeiny w wątrobie) nawet o 133% w przypadku picia powyżej 4 filiżanek dziennie. Wspomniany gen posiadało 54% osób uczestniczących w badaniu.
Zalecane spożycie
Spożywanie do 300 mg kofeiny dziennie, co przekłada się na około 3 filiżanki kawy, zwykle nie stanowi żadnego zagrożenia dla zdrowia, przy zachowaniu prozdrowotnych zasad trybu życia (dot. żywienia, spożycia alkoholu, palenia tytoniu, aktywności fizycznej i innych). Przyjmuje się, że kawa w tej ilości nie tylko nie jest szkodliwa, ale może nawet pozytywnie wpływać na organizm człowieka. W przypadku spożycia większej dawki kawy występować mogą wyżej wymienione skutki negatywne. Powyżej 1000 mg kofeina staje się trująca. Dokładna granica toksyczności zależy od właściwej danej osobie odporności na ten związek chemiczny. Za minimalną dawkę śmiertelną uznaje się 3200 mg (przyjmowane w jednej dawce). Realna dawka śmiertelna (przyjmowana w formie kawy) to 10 g, czyli około 80 filiżanek.Umieszczona obok tabela zawiera informacje na temat średniej zawartości kofeiny w różnych rodzajach kawy i innych napojach.
Kawa bezkofeinowa
Istnieje kawa w postaci przetworzonej z obniżoną zawartością kofeiny. Pozbawiana jest kofeiny jeszcze na etapie segregacji ziaren za pomocą różnych metod chemicznych lub przez wypłukiwanie wodą. Kawa bezkofeinowa jest szczególnie polecana dla osób, które powinny unikać kofeiny. Większość kaw bezkofeinowych smakuje dokładnie tak samo, jak ich odpowiedniki zawierające kofeinę. Produkowana jest zarówno mielona, jak i rozpuszczana odmiana kawy bezkofeinowej.
Najdroższa kawa świata
Kawa luwak (kopi luwak) to najdroższa kawa świata. Ziarna wydobywa się z odchodów indonezyjskiego łaskuna muzanga (Paradoxurus hermaphroditus) z rodziny łaszowatych, który zjada tylko najlepsze owoce kawy. Po częściowym nadtrawieniu w żołądku zwierzęcia kawa traci gorzki smak i zyskuje lepszy aromat. Po umyciu, ziarna traktowane są tak samo jak inne gatunki (prażenie, mielenie). Trafia głównie do USA i Japonii
Przechowywanie kawy
Kawę najlepiej przechowywać w szczelnie zamkniętym, oryginalnym opakowaniu
Rodzaje kaw:
Jesień – jedna z czterech podstawowych pór roku w przyrodzie, w strefie klimatu umiarkowanego. Charakteryzuje się umiarkowanymi temperaturami powietrza z malejącą średnią dobową, oraz (w przypadku Polski) stosunkowo dużym w skali roku opadem atmosferycznym. W świecie roślin i zwierząt jest to okres gromadzenia zapasów przed zimą
Meteorologia i Astronomia
Za jesień klimatyczną przyjmuje się okres roku (następujący po lecie), w którym średnie dobowe temperatury powietrza wahają się pomiędzy 15 a 5 °C.Astronomiczna jesień rozpoczyna się w momencie równonocy jesiennej i trwa do momentu przesilenia zimowego, co w przybliżeniu oznacza na półkuli północnej okres pomiędzy 23 września a 22 grudnia (czasami daty te wypadają dzień wcześniej lub dzień później, a w roku przestępnym mogą być dodatkowo cofnięte o jeden dzień). Podczas jesieni astronomicznej dzienna pora dnia jest krótsza od pory nocnej, a ponadto z każdą kolejną dobą dnia ubywa, a nocy przybywa.Dla półkuli południowej wszystkie opisane daty i zjawiska są przesunięte o pół roku. Za miesiące jesienne na półkuli północnej uznaje się wrzesień, październik i listopad, a na południowej marzec, kwiecień i maj.
Przyroda
Okres jesieni wyróżniany na podstawie danych klimatycznych lub astronomicznych nie przekłada się dokładnie na pory roku wyróżniane na podstawie fenologii. W Europie Środkowej jesień dzielona jest na dwie fenologiczne pory roku: wczesną jesień (polecie) i pełną jesień (lub po prostu jesień). Wczesna jesień to pora, w której dojrzewa wiele owoców, przy czym za wskaźnikowe uważane są owoce kasztanowca zwyczajnego, derenia świdwy i ligustru pospolitego. W tej porze roku pełnię kwitnienia osiąga wrzos. Właściwa jesień to okres przechodzenia w spoczynek zimowy drzew, objawiający się żółknięciem liści. Za kluczowe uważane są tu kasztanowiec zwyczajny i brzoza brodawkowata. Jeszcze w trakcie jesieni liście tej ostatniej osiągają również pełnię opadania Fenologiczna jesień kończy się z nadejściem zimy, tj. okresu występowania mrozu. Przedzimie to klimatyczny etap przejściowy poprzedzający zimę.
Rośliny
Jesienią liście drzew zmieniają kolor, by w końcu opaść przed zimą, a najgrubsze części zielone roślin ulegają zdrewnieniu. Rośliny wieloletnie gromadzą substancje zapasowe w korzeniach, a jednoroczne usychają, starając się przedtem różnymi metodami doprowadzić do rozproszenia nasion.
Kasztanowiec pospolity – gatunek drzewa z rodziny mydleńcowatych. Pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego, gdzie rośnie bardzo nielicznie w lasach i uznawany jest za gatunek narażony na wyginięcie. Został rozprzestrzeniony w czasie ekspansji tureckiej w Europie w XVI i XVII wieku i obecnie pospolicie jest uprawiany na tym i innych kontynentach. Sadzony jest głównie na terenach zurbanizowanych i przy drogach jako drzewo ozdobne i cieniodajne. Ze względu na mało wartościowe drewno nie ma znaczenia w gospodarce leśnej. Użytkowany jest także jako roślina lecznicza, kosmetyczna, miododajna, dawniej wyrabiano z nasion klej i stosowano je jako paszę. Od końca XX wieku znaczne szkody w uprawie tego gatunku czyni szrotówek kasztanowcowiaczek – drobny motyl, którego larwy żerują w liściach kasztanowca, dokonujący inwazji na kontynencie europejskim. Narasta też zagrożenie tego gatunku innymi patogenami.
Rozmieszczenie geograficzne
Kasztanowiec pospolity jest jedynym europejskim przedstawicielem swego rodzaju i jego współczesny zasięg ma charakter reliktowy. Gatunek był rozpowszechniony na kontynencie we wczesnym plejstocenie ok. miliona lat temu, ale przetrwał tylko w trzech izolowanych obszarach na Półwyspie Bałkańskim. Ze względu na rolę jaką mogli pełnić wielcy roślinożercy dla rozprzestrzeniania dużych nasion tego gatunku, za jedną z możliwych przyczyn znaczącego ograniczenia areału w plejstocenie uznaje się wymarcie w tym czasie megafauny. Główny obszar naturalnego występowania tego gatunku współcześnie, to góry Pindos w północno-zachodniej i środkowej Grecji (Epir-Macedonia Zachodnia i Tesalia-Grecja Środkowa), w południowej Albanii i Macedonii Północnej. Drugi obszar położony jest w rejonie góry Osa na wschodnim wybrzeżu Tesalii w Grecji. Trzeci we wschodniej części Starej Płaniny we wschodniej Bułgarii, gdzie w rejonie Presławskiego Bałkana rośnie znaczna liczba drzew i w dużym zagęszczeniu. W Grecji znanych jest w sumie około 100 stanowisk tego gatunku, ale rośnie na nich nie więcej jak 1,5 tysiąca drzew łącznie. W południowej Albanii rośnie poniżej 500 drzew, przy czym na żadnym ze stanowisk nie ma ich więcej niż 50. Poza południem kraju rośnie w dwóch miejscach na wschodzie kraju i jednym na północy. W Macedonii gatunek obecny jest w trzech parkach narodowych w zachodniej części kraju.Gatunek został szeroko rozprzestrzeniony poza swoim naturalnym zasięgiem. Dobrze udokumentowane jest dostarczenie kasztanowca z Konstantynopola, gdzie był uprawiany, do Wiednia w 1576 i 1581 roku, skąd rozprzestrzeniony został dalej w Europie Środkowej i Zachodniej. Botanicy europejscy dostawali informacje o kasztanowcu już jednak wcześniej, np. Pierandrea Matthioli podczas pobytu w Pradze w 1557 opisał kasztanowca na podstawie gałązki otrzymanej z Konstantynopola. Niewykluczone jest także, że we Włoszech w tym czasie kasztanowiec już trafił do uprawy – jego rysunek wykonał w 1563 Giacomo Antonio Cortuso z ogrodu botanicznego w Padwie, a Jean Bauhin wspominał, że oglądał ten gatunek we Florencji, gdzie był w 1562. W każdym razie w niedługim czasie później kasztanowiec został rozprzestrzeniony w Europie – do Francji gatunek trafił w 1615, a do Anglii w 1633. W Polsce znaleźć się mógł już w XVI wieku (Stefan Batory miał kazać sadzić „stroyne kaśtańce” przy Pałacu Królewskim w Łobzowie).Gatunek został spopularyzowany jako drzewo ozdobne, stając się jednym z kilku gatunków rozprzestrzenionych w Europie w związku z ekspansją turecką (obok lilaka pospolitego i ketmii syryjskiej). Z upraw kasztanowiec pospolity dziczeje, rozsiewając się zarówno na siedliskach antropogenicznych, jak i naturalnych. Zwłaszcza w zachodniej Europie gatunek łatwo dziczeje – w Anglii, północnej Francji, w Niemczech, Danii i Czechach jest często rejestrowany w lasach, rzadziej w Polsce, na Słowacji, Węgrzech i dalej w południowej i wschodniej Europie. Chociaż na rozległych obszarach Europy jest gatunkiem obcym i zadomowionym (ma status kenofita), nie jest uznawany za problematyczny gatunek inwazyjny.Jako gatunek introdukowany rośnie też w Ameryce Północnej, gdzie lokalnie pojawia się też jako dziczejący na wschodzie kontynentu oraz na północnym wschodzie Stanów Zjednoczonych i w Kolumbii Brytyjskiej. Uprawiany jest także m.in. w Chinach i na Nowej Zelandii.Mimo rozprzestrzenienia kasztanowca pospolitego w uprawie długi czas nieznana pozostawała ojczyzna tego gatunku. Botanicy europejscy uważali, że pochodzi z gór Indii (np. Karol Linneusz). W niektórych nawet współczesnych źródłach pojawia się informacja, że gatunek ten rośnie naturalnie w Azji, co wynikać może stąd, że dawniej nie odróżniano go od kasztanowca indyjskiego A. indica Gatunek ten wygląda bardzo podobnie, ale ma owoce bez kolców i jest bardzo wrażliwy na mróz. Poza tym sądzono też, że kasztanowiec pospolity może rosnąć gdzieś w Azji Mniejszej, skoro do Europy sprowadzony został z Konstantynopola. Dopiero w latach 90. XVIII wieku angielski podróżnik John Hawkins trafił na kasztanowca pospolitego w greckich górach Pindos i Pelion, co odnotowane zostało w pracy Johna Sibthorpa pt. Florae Graecae Prodromus wydanej w 1806. Informacja ta nie została jednak uznana za wiarygodną i była pomijana lub dyskredytowana w kolejnych publikacjach botanicznych, aż do ponownego odkrycia stanowisk tego gatunku w trudno dostępnych górach Pindos w 1879, czego dokonał niemiecki botanik Theodor von Heldreich, wówczas dyrektor ogrodu botanicznego w Atenach.
Ligustr pospolity – gatunek rośliny z rodziny oliwkowatych. Występuje w Europie, w zachodniej Azji i północno-zachodniej Afryce, poza tym zawleczony i zdziczały na innych kontynentach. W Polsce gatunek rodzimy przynajmniej w południowej części kraju, poza tym jest powszechnie uprawiany i dziczejący. Znajduje zastosowanie jako roślina ozdobna, głównie do formowania żywopłotów. Doskonale znosi strzyżenie, jest bardzo odporny na susze i zanieczyszczenia powietrza, ma niewielkie wymagania glebowe. W przeszłości gatunek był wykorzystywany także jako roślina lecznicza i barwierska, w koszykarstwie i plecionkarstwie. Jest trujący dla ludzi i wielu zwierząt.
Rozmieszczenie geograficzne
Naturalny zasięg występowania obejmuje rozległe obszary zachodniej i południowej Europy, góry w północno-zachodniej Afryce (Maroko), okolice Kaukazu i niezbyt liczne stanowiska w Azji Mniejszej i Iranie. Jest jedynym przedstawicielem rodzaju Ligustrum w Europie. Przez kontynent ten przechodzi północna granica zasięgu, przy czym po wielu wiekach uprawy i dziczenia gatunku, przebieg tej granicy jest współcześnie trudny do ustalenia. Uznaje się, że tylko jako gatunek zawleczony lub uciekinier z upraw występuje w północnej i zachodniej Irlandii, w Szkocji, na Półwyspie Jutlandzkim i Skandynawskim (z wyjątkiem południowej Norwegii – okolic Oslofjorden, gdzie zdaje się występować naturalnie), na Nizinie Północnoniemieckiej oraz na północ od Sudetów i Karpat. Poza północną Europą zawleczony został także na Azory, Teneryfę, do Australii (jest rozpowszechniony w jej południowo-wschodniej części), na Nową Zelandię, do USA i południowej Kanady, do Ameryki Południowej (Ekwador) i wschodniej Azji (Japonia).W Polsce jest pospolicie uprawiany. Status gatunku we florze Polski nie jest jasny – na pewno przynajmniej w znacznej części kraju jest on tylko rośliną zdziczałą i zadomowioną (kenofit), przy czym najwyraźniej część populacji w południowej Polsce ma charakter naturalny i tam ligustr pospolity jest rodzimym składnikiem flory. Za naturalne uznaje się stanowiska w rejonie Sudetów, na Śląsku Cieszyńskim i Pogórzu Karpackim (koło Przemyśla). Prawdopodobnie rodzimy jest na Dolnym Śląsku w rejonie Wrocławia, w Małopolsce (okolice Sandomierza, Krakowa i Puszczy Niepołomickiej). Za reliktowe, naturalne stanowiska uznawane bywają też miejsca występowania ligustru na wybrzeżu bałtyckim na Pomorzu GdańskimPółnocny zasięg występowania gatunku jest skorelowany z przebiegiem izotermy średniej temperatury najchłodniejszego miesiąca -3 °C.
Zwierzęta
Na przełomie lata i jesieni część zwierząt przenosi się do cieplejszych stref klimatycznych. Obserwować można przeloty ptaków, takich jak bociany, żurawie, kaczki.
Bociany – rodzina ptaków z rzędu bocianowych
Zasięg występowania
Bocianowate obejmują gatunki brodzące zamieszkujące cały świat poza Antarktydą, lecz większość gatunków zamieszkuje Afrykę i Azję
Cechy charakterystyczne
Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:
- ciało o długości 55-160 cm
- nogi, szyja i dziób długie
- krępy tułów
- krótki ogon
- skrzydła szerokie i długie
- brak wyraźnego dymorfizmu płciowego
- u większości gatunków w upierzeniu dominują kolory biały i czarny
- dobrzy lotnicy
- w locie głowa, szyja i nogi wyciągnięte
- gniazdo zazwyczaj na drzewie
- zazwyczaj 3 do 6 jaj w lęgu
- oboje rodzice budują gniazdo, wysiadują jaja i karmią młode
- pisklęta są gniazdownikami
- większość gatunków nie wydaje głosu, niektóre klekoczą.
Święta i obyczaje
Żniwa – zbiór roślin uprawnych w okresie lata, głównie zbóż (m.in. żyta, pszenicy, jęczmienia, owsa), także innych, po których zostaje ściernisko (rzepak, rośliny strączkowe).W Polsce żniwa trwają przeważnie dwa miesiące, od 15 czerwca do 15 sierpnia i są dzielone na dwie części: żniwa małe (zbiór jęczmienia ozimego i rzepaku) i żniwa duże (zbiór pozostałych zbóż).
PUSZCZA NIEPOŁOMICKA
Puszcza Niepołomicka to kompleks leśny znajdujący w zachodniej części kotliny Sandomierskiej ok 20km na wschód od Krakowa. Zajmuje teren położony w widłach Wisły i Raby. Główny Kompleks zajmuje pow około 110km². W Puszczy znajdują 4 oznakowane szlaki turystyczne (zielony,czerwony,niebieski,czarny).W Puszczy można spotkać ok. 170 gatunków kręgowców.Najciekawsze z nich to: gadożer zwyczajny, puszczyk uralski, pustułka zwyczajna, kobuz,sokół leśny,bocian czarny,sarny,jelenie,dziki.Czasem wilki szare czy łosie.
Dzik euroazjatycki – gatunek dużego, lądowego ssaka łożyskowego z rodziny świniowatych (Suidae). Sus scrofa jest jedynym przedstawicielem dziko żyjących świniowatych w Europie. Jest przodkiem świni domowej.Gatunek inwazyjny poza naturalnym zasięgiem występowania.Dzik jest popularnym zwierzęciem łownym i jako taki doczekał się w języku myśliwych wielu szczegółowych określeń, pozwalających w krótkich słowach opisać zwierzę i jego zachowanie. Z czasem część tej terminologii weszła do języka codziennego, a także języka zoologów. W Polsce dzik jest pospolitym przedstawicielem tzw. zwierzyny czarnej, od trzeciego sierpnia 2017 nie podlega ochronie sezonowej. Samica dzika nazywana jest lochą, samiec odyńcem, a młode warchlakami, warchlak o charakterystycznym paskowym umaszczeniu – pasiakiem.
Występowanie i biotop
Jako zwierzyna dzik został najprawdopodobniej introdukowany przed wiekami przez człowieka na Sardynii, Korsyce i Andamanach.W Afryce przed kilkoma stuleciami dzik występował licznie na północ od Sahary oraz w dolinie Nilu, aż po obszary na południe od Chartumu w Sudanie. Dziś gatunek ten jest w północnej Afryce rzadki. Podgatunki, które żyły niegdyś od południowej Turcji po Palestynę (Sus scrofa libycus), jak i od Egiptu po Sudan (Sus scrofa barbarus), uważa się za wymarłe. Na Półwyspie Arabskim dzik występuje jedynie na skrajnej północy.Obszar występowania zmieniał się w przeciągu stuleci kilkakrotnie, w zależności od zmian klimatycznych, jak i wpływów antropogenicznych. W ostatnich stuleciach na wielkość obszaru występowania wpływała przede wszystkim intensyfikacja rolnictwa, jak i związany z tym wzrost polowań. W Wielkiej Brytanii dzik został wytępiony w XVII wieku, jednak wiele dzików hodowlanych uciekło z farm i wracają na niektóre tereny dawnego występowania (Kent, East Sussex, Dorset)
Obecny obszar występowania
Obecny, naturalny zasięg występowania dzika obejmuje tereny od północnych krańców Afryki przez środkową i południową Eurazję. Gatunek nie występuje na północy Półwyspu Skandynawskiego, Finlandii i północnej części Rosji. Na Sachalinie odkryto jedynie jego kopalne pozostałości. Nie występuje również w suchych pustyniach Mongolii, wysokich górach Azji Środkowej, jak i na Wyżynie TybetańskiejW Polsce bardzo licznie występuje na terenie całego kraju, w Tatrach nieliczny, dochodzi do górnej granicy lasu, powyżej 1400 m n.p.m.
Środowisko
Dzik jest eurytopem, unika tylko terenów otwartych i górskich. Zasiedla głównie obszary o dużej lesistości, ponieważ w lasach znajduje pokarm oraz schronienie. Idealnym siedliskiem dla niego są lasy liściaste i lasy mieszane, gdzie znajduje się najwięcej typowego dla niego pokarmu. Optymalnym środowiskiem dla tego gatunku są prawdopodobnie lasy łęgowe.Obserwuje się pojawianie dzików, w tym loch z warchlakami, na terenie wielu miast, gdzie przychodzą, aby żerować w śmietnikach i na wysypiskach.
Tryb życia
Zwierzę stadne, żyjące w grupach rodzinnych nazywanych watahami. W skład gromady wchodzi od kilku do dwudziestu osobników obu płci: stara locha – przewodniczka – oraz lochy z warchlakami (młode od dnia urodzenia do mniej więcej dnia 31 marca roku następnego). Pozostałe osobniki są słabiej związane ze stadem. Odyńce rzadko wiążą się z grupą, zwykle bytują samotnie. Watahy przebywające na wspólnych żerowiskach tworzą zgrupowanie liczące do 100 osobników.Dziki w ciągu dnia odpoczywają w barłogach lub tarzają się w błocie. Wieczorem osobniki wyruszają na żer i pod osłoną nocy wychodzą z lasu na pola. Mogą być szkodnikami upraw.Biegają kłusem, galopem lub skokami. W galop zrywają się rzadko i potrafią nim przebiec tylko kilkaset metrów. Dobrze pływają, dlatego występują na jeziornych i rzecznych wyspach.Dziki czyszczą skórę z pasożytów ocierając się (czochrając się) o pnie drzew. Dzik jest agresywnym zwierzęciem i w niektórych sytuacjach odważnie szarżuje na wroga. Lochy z potomstwem są szczególnie niebezpieczne.
Pożywienie
Dzik jest typowym wszystkożercą. Żywi się m.in. żołędziami, orzeszkami buczynowymi. Jest utrapieniem rolników – ryjąc, potrafi poczynić wielkie szkody, zwłaszcza w uprawach roślin bulwiastych. W runie znajduje dżdżownice, owady, gryzonie, których nory odnajduje węchem, kłącza roślin, grzyby. Zjada nawet padlinę. Zdobywa pokarm głównie przekopując ziemię swym wrażliwym, wydłużonym ryjem (gwizdem).
Ciekawostki
Jedną z bardziej znanych legendarnych mistyfikacji jest tzw. Hogzilla – monstrualnych rozmiarów dzik. W rzeczywistości mierzył on 2,25–2,4 m, a nie jak przypuszczano 3,60 m, i ważył ok. 360 kg, a nie ok. 450 kg. Został upolowany 17 czerwca 2004 przez amerykańskiego myśliwego Chrisa Griffina. Hogzilli został poświęcony film dokumentalny wyemitowany w 2005 r. w kanale telewizyjnym National Geographic.
Historia
Już pierwsze okręty bojowe miały na dziobach wyrzeźbiony wizerunek dzika, ponieważ zwierzę to ryje ziemię, tak jak statek fale. Zwierzę to było symbolem króla Ryszarda III. Na znak gościnności umieszczano jego łeb nad drzwiami oberży.Zdarzało się także, że zmieniano starsze podania i mity, jak np. opowieść o królu Arturze, który w pierwotnej wersji ściga białą lochę, natomiast od XII w., według powieści Chretiena de Troyes, poluje już na białego jelenia.
Zabytki w Puszczy Niepołomickiej
1) Zamek Królewski w Niepołomicach (gotyk)
2) Włoskie ogrody które otworzyła królowa Bona
3) Kościół p.w Przemienienia Pańskiego w Brzeziu z 1924 r
4) Kościół p.w opieki NMP w Zaborczu
5) Kościół p.w św Joachima w Krzyżanowicach
W Uroczysku Poszyna znajduje się ośrodek hodowli żubrów.
- Rynek w Niepołomicach
Rynek w Niepołomicach - główny plac Niepołomic, położony w centralnej części miasta, u zbiegu pięciu ulic. Ma kształt kwadratu o boku długości około 70 m. Plac ten formą z ulicą Piękną na południowy wschód przypomina motyw krakowskiego Rynku Głównego z ulicą Grodzką. Przez niepołomicki Rynek przebiega droga królewska, łącząca Zamek Królewski na Wawelu z Zamkiem Królewskim w Niepołomicach.
Położenie
Niepołomicki Rynek znajduje się w centralnej części miasta, na obszarze Osiedla Śródmieście. Leży około 100 m na południe od zamku i 1 km na północ od granic Puszczy. Od Rynku Górnego w Wieliczce oddalony jest w linii prostej o 12,5 km, od Rynku Głównego w Krakowie o 21 km, natomiast od Rynku w Tarnowie o 55 km.Od Rynku odchodzi pięć ulic: Zamkowa, Szewska, Piękna, Szeroka oraz Adama Mickiewicza. Od południowego zachodu sąsiaduje on z Placem Zwycięstwa.
Historia
Jeszcze w XIV w. całe współczesne centrum Niepołomic porośnięte było gęstą Puszczą. Po wzniesieniu, w połowie XIV w., Zamku Królewskiego część lasu wykarczowano pod budowę kościoła farnego oraz niewielkiej osady służebnej. Wtedy to też prawdopodobnie wytyczono rynek, który początkowo miał jednak charakter targowego majdanu. W 1776, po oficjalnej lokacji miasta przez cesarzową Marię Teresę, rozpoczęto wznoszenie wokół placu murowanych kamienic.W 1986 r. powstał na Rynku teledysk do piosenki C’est la vie - Paryż z pocztówki Andrzeja Zauchy.Obecną zabudowę Rynku stanowią parterowe oraz jedno- i dwupiętrowe kamienice. W jego południowej pierzei znajduje się farny Kościół Dziesięciu Tysięcy Męczenników. Na części płyty placu mieści się płatny parking.
Ratusz w Niepołomicach
niepołomicki ratusz jest budowlą neogotycką wybudowaną w 1903 według projektu architekta Jana Sas Zubrzyckiego jako siedziba władz miejskich. W stulecie wybudowania ratusza został odnowiony. Budynek jest trójkondygnacyjny, posiada wieżę i szczyt.Cmentarz wojenny nr 326 – Niepołomice
Cmentarz wojenny nr 326 – Niepołomice był to austriacki cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej wybudowany przez Oddział Grobów Wojennych C. i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie na terenie jego okręgu IX Bochnia.Znajdował się przy ul. Kolejowej w północnej części miasta Niepołomice w powiecie wielickim województwa małopolskiego, nieopodal stacji kolejowejPochowano na nim, w zbiorowym grobie, 7 austriackich żołnierzy. Cmentarz projektował Franz Stark. W latach 1926-27 nekropolię zlikwidowano, prochy poległych ekshumowano i przeniesiono na cmentarz wojenny nr 327.Pozostała po nim wysoka lipa oraz stojący obok niej pomnik centralny w formie betonowego krzyża ze śladami zamocowanego na skrzyżowaniu ramion metalowego krzyża kawalerskiego oraz zachowanymi w podstawie otworami po zamocowaniach ogrodzenia cmentarza.W 2019 r. betonowy krzyż przeniesiono na cmentarz wojenny nr 327, w chwili obecnej żadne ślady materialne po tym cmentarzu w oryginalnym miejscu nie są już widoczne.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 327 Niepołomice
- Cmentarz garnizonowy z okresu I wojny światowej usytuowany na planie prostokąta według projektu por. Franza Starka, zawodowego architekta w c.k. służbach Oddziału Grobów Wojennych, pełniącego funkcję kierownika artystycznego IX okręgu cmentarnego.W latach trzydziestych XX w. zostały ekshumowane i przeniesione tu prochy żołnierzy poległych w 1914 r. z pobliskich cmentarzy nr 326 Niepołomice oraz nr 331 Podłęże. Pochowanych zostało 74 żołnierzy w 23 pojedynczych grobach oraz w 3 zbiorowych mogiłach. Elementem centralnym cmentarza jest betonowa ściana pomnikowa z betonowym krzyżem pośrodku, znajdująca się na wprost wejścia na cmentarz. Boczne słupki ściany pomnikowej zwieńczone są stelami, na których lico nałożono małe krzyże żeliwne - wzór austriacki i rosyjski.
Cmentarz żydowski w Niepołomicach
został założony w drugiej połowie XIX wieku i służył jako miejsce pochówku do 1942 - wcześniej żydowska społeczność Niepołomic swoich zmarłych chowała na cmentarzu w Klaśnie (obecnie teren Wieliczki). Znajduje się przy obecnej ul. Bohaterów Getta. Powierzchnia cmentarza wynosi ok. 0,25 ha (po II wojnie światowej została zmniejszona w związku z rozwojem budownictwa mieszkalnego). Na terenie cmentarza żydowskiego, znajduje się kilkadziesiąt (około 30) poniszczonych nagrobków z napisami w języku hebrajskim.Cmentarz jest miejscem spoczynku pierwszego niepołomickiego rabina Józefa Tetelbauma (zmarł w 1916 r.). Zgodnie z informacjami znalezionymi w pracy Drogomira, pochowano tu Josefa AUSTERWEILA, żołnierza 32 pułku piechoty Landsturmu, dokładna data śmierci nieznana (cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej oznakowany numerem 328).W wydanym przez Stowarzyszenie CRUX GALICIAE zbiorze materiałów z konferencji „Znaki pamięci” - Gorlice 27.10.2007 r., znajduje się artykuł Mirosława Łopaty pt. „Groby żydowskich żołnierzy Wielkiej Wojny w Galicji.” W artykule tym możemy przeczytać: „Był to pojedynczy grób z nagrobkiem w formie płyty betonowej i betonowej macewy, który został zdewastowany wraz z całym cmentarzem podczas okupacji hitlerowskiej. Żołnierz ten jest zidentyfikowany i znany z nazwiska.”
Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne w Niepołomicach to placówka o tradycjach sięgających kilku dziesięcioleci.W 2014 roku obchodziliśmy 50. rocznicę oficjalnego otwarcia Zamiejskiej Stacji Obserwacyjnej Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. To właśnie ona stanowiła zalążek instytucji, która działa współcześnie.Inicjatorem budowy Stacji Obserwacyjnej był mieszkaniec Niepołomic – Zdzisław Słowik.Jego upór, determinacja i zamiłowanie do nocnego nieba doprowadziły do posadowienia na gruntach należących do Szkoły Podstawowej pierwszego Pawilonu Obserwacyjnego.Historię Obserwatorium – po raz pierwszy w całościowej i gruntownej formie – opisał Tymon Kretschmer, w książce przygotowanej z okazji 50-lecia Młodzieżowego Obserwatorium Astronomicznego.Poniżej udostępniamy rozdział historyczny tego wydawnictwa.
Kopiec Grunwaldzki
Kopiec Grunwaldzki kopiec w Niepołomicach, zlokalizowany przy ulicy Grunwaldzkiej, na najwyższym wzniesieniu miasta – Wężowej Górze (212 m n.p.m.), na zachód od centrum i Zamku Królewskiego. Wzniesiony został dla uczczenia 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem. Kopiec usypano w miejscu z którego według tradycji 25 listopada 1411 r. król Władysław II Jagiełło wyruszył w triumfalnym pochodzie do Krakowa.Kopiec ma 14 metrów wysokości, 30 m średnicy u podstawy. Zwieńczony jest pomnikiem z krzyżem. Z kopca rozciąga się panorama na Puszczę Niepołomicką, dolinę Wisły i Kraków.
historia
W 1902 roku z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na pamiątkę dzieci z Wrześni, prześladowanych przez władze pruskie, usypano dwumetrowy kopczyk zwieńczony krzyżem.Sypanie właściwego kopca rozpoczęto 3 marca 1910 roku. Aby zebrać środki finansowe potrzebne do budowy kopca sprzedawano cegiełki w cenie 2 halerzy, kartki okolicznościowe oraz przyjmowano dobrowolne datki. Zachowała się pamiątkowa księga z wpisami Polaków ze Śląska, Lwowa, Wilna, Poznania, Warszawy i Petersburga. Do budowy użyto m.in. ziemi przywiezionej spod Grunwaldu, z Prowincji Poznańskiej, z pól bitewnych wszystkich zaborów. W 1914 r. przywieziono 500 woreczków z ziemią z mogił zmarłych w Ameryce emigrantów polskich, które 1 czerwca włożono do specjalnej trumienki z napisem" Ziemia polska z 500 gobów nadesłanaAmeryki na Kopiec Grunwaldzki. 1 czerwca 1914" . Równocześnie weterni z 1863 r przynieśli woreczek ziemi z grobu powstańców styczniowych spoczywających na cmentarzu krakowskim, który złożono razem z amerykańskimi. Po odśpiewaniu "Boże coś Polskę" rzucono się do sypania kopca. Sypanie kopca zakończono w 1915 r.W 1992 roku u podstawy pomnika wmurowano tablicę upamiętniającą towarzystwo „Sokół” w Niepołomicach w 90 rocznicę założenia. Teren wokół kopca został uporządkowany, stanowi miejsce odpoczynku oraz plac zabaw dla dzieci.
Zamek Królewski w Niepołomicach
Zamek Królewski w Niepołomicach – gotycki zamek królewski z połowy XIV wieku przebudowany w stylu renesansowym znajdujący się w centrum Niepołomic.
Zamek królewski położony był w drugiej połowie XVI wieku w powiecie szczyrzyckim województwa krakowskiego.Ten obszerny zamek nazywany jest "drugim Wawelem". Został wybudowany z rozkazu króla Kazimierza Wielkiego na skarpie pradoliny Wisły. Miał pełnić również funkcje obronne. Wyruszały z niego wyprawy myśliwskie do pobliskiej Puszczy Niepołomickiej. Zamek składał się z trzech wież, budynków w skrzydle południowym i wschodnim oraz murów kurtynowych wokół dziedzińca. Równolegle powstała osada Niepołomice, mająca pełnić funkcje usługowe dla zamku i dworu.Dzieło kazimierzowskie kontynuowali następni królowie: Władysław II Jagiełło, Zygmunt I Stary, a następnie Zygmunt II August. Za czasów króla Władysława Jagiełły zwoływano na zamek zjazdy koronne. Odbywały się też w nim sądy. Zygmunt I Stary gruntownie zamek przebudował, nadając mu formę czworoboku z dziedzińcem wewnętrznym. Był schronieniem dla dworu królewskiego w okresie panującej w Krakowie epidemii (1527). W 1550 roku wielki pożar zniszczył skrzydło wschodnie i północne.Za panowania króla Zygmunta Augusta odbudowano i przebudowano zamek. Prace prowadzono w latach 1551-1568 pod kierunkiem Tomasza Grzymały oraz rzeźbiarza Santi Gucciego. Wybudowano m.in. klatki schodowe od strony dziedzińca i krużganki wsparte na trzech słupach. Zasługą królowej Bony były ogrody włoskie usytuowane przy południowym skrzydle ("ogrody królowej Bony"). Od końca XVI wieku zamek przechodził w ręce rodów szlacheckich: Curyłów, Branickich, Lubomirskich. W tym czasie zmieniany był jedynie wystrój wnętrz, przebudowano kominki i stropy. Większą zmianą była przebudowa krużganków na wczesnobarokowe w latach 1635-1637.Najazd Szwedów w 1655 roku przyniósł kres świetności tej królewskiej budowli. Zamek zamieniono na magazyn żywności, zniszczono kościół, złupiono miasto. Od połowy XVIII wieku zamek przejął król August Mocny później August III. Podjęto jedynie próby remontu. Po rozbiorze Polski w 1772 roku zamek wraz z miastem przeszedł pod panowanie Austrii. Austriacy zmienili wystrój zamku przeznaczając go na koszary, rozebrali też drugie piętro, wzmocnili mury skarpami i przyporami. W drugiej połowie XIX wieku do I wojny światowej zamek pełnił funkcje mieszkaniowe, magazynowe. W okresie międzywojennym i powojennym zamek pełnił funkcję obiektu użyteczności publicznej. W czasie wojny zamek przeszedł w ręce niemieckie. W okresie powojennym budowla popadała w ruinę. Od 1991 roku, kiedy stał się własnością Gminy Niepołomice, przystąpiono do kompleksowych prac renowacyjnych. Po kilku latach remontów i prac adaptacyjnych, trwających do 2007, królewska siedziba odzyskała swą dawną świetność.
Przez wieki zamek był rezydencją królów polskich. Obecnie zamek otwarty jest dla gości i turystów. Mieści się w nim także hotel i centrum konferencyjne. W komnatach zamkowych powstaje Muzeum Przyrodnicze wykorzystujące eksponaty myśliwskie i łowieckie oraz zbiory Włodzimierza Puchalskiego. Centrum Kultury "Zamek" organizuje recitale, koncerty, spektakle, pokazy rycerskie, wystawy. W zamku ma swoją siedzibę chór Towarzystwa Miłośników Muzyki i Śpiewu w Niepołomicach "Cantata".
COVID-19 – ostra choroba zakaźna układu oddechowego wywołana zakażeniem wirusem SARS-CoV-2. Została po raz pierwszy rozpoznana i opisana w grudniu 2019, w środkowych Chinach (miasto Wuhan, w prowincji Hubei) podczas serii zachorowań zapoczątkowującej pandemię tej choroby. Standardową metodą diagnozowania zakażenia jest test reakcji łańcuchowej polimerazy z odwróconą transkrypcją (rRT-PCR) wykonany z wymazu nosowo-gardłowego lub próbki plwociny, który dostarcza wyniki w czasie od kilku godzin do dwóch dni. Analiza przeciwciał z próbki surowicy krwi również może być wykorzystana jako metoda diagnostyczna, pozwalająca na otrzymanie wyniku w ciągu kilku dni. Choroba może także zostać zdiagnozowana na podstawie oceny kombinacji objawów, czynników ryzyka oraz wyniku badania tomografii komputerowej klatki piersiowej, wykazującego cechy zapalenia płuc.Stanowisko WHO na podstawie danych z 3 marca 2020 mówi o śmiertelności na poziomie 3,4%. 30 stycznia 2020 roku WHO ogłosiło stan zagrożenia dla zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym w wyniku rozprzestrzeniającej się epidemii COVID-19. 11 marca 2020 WHO uznała serię zachorowań na COVID-19 występującą od grudnia 2019 za pandemię.
PRZYCZYNAChoroba COVID-2019 jest powodowana przez wirus SARS-CoV-2, który jest spokrewniony z wirusem SARS i wcześniej był nazywany roboczo „2019-nCoV” (z ang. 2019 novel coronavirus).W grudniu 2019 po raz pierwszy zdiagnozowano chorobę w chińskiej prowincji Hubei, której stolicą jest Wuhan. Chińscy naukowcy wskazali, że źródłem nowego koronawirusa są zwierzęta i potencjalnym nosicielem pośrednim mogą być łuskowce
Symptomy oraz możliwe powikłania choroby COVID-19
Odkrztuszanie plwociny
Krwioplucie
Katar, zatkany nos
Dreszcze
Splątanie
Ból głowy
Biegunka
Nudności
Wymioty
Ból pleców
Przekrwienie spojówek
Utrata/zaburzenia węchu
Utrata/zaburzenia smaku
JAK CHRONIĆ SIĘ PRZED BAKTERIAMI I WIRUSAMI
1) CZĘSTO MYJ RĘCE
2) MYJ RĘCE SKUTECZNIE
3) STOSUJ PRAWIDŁOWE ZASADY KICHANIA I KASŁANIA
4) REGULARNIE WIETRZ POMIESZCZENIA
5) REGULARNIE CZYŚĆ I DEZYNFEKUJ PRZEDMIOTY I POWIERZCHNIE WSPÓLNEGO UŻYTKU
6) STARAJ SIĘ UNIKAĆ ZATŁOCZONYCH MIEJSC (MPK,SKLEPY, KOŚCIOŁY)
7) UNIKAJ BLISKIEGO KONTAKTU Z OSOBAMI PRZEZIĘBIONYMI
Najczęściej występujące objawy
gorączka
suchy kaszel
zmęczenie
Rzadziej występujące objawy:
ból mięśni
ból gardła
biegunka
zapalenie spojówek
ból głowy
utrata smaku lub węchu
wysypka skórna lub przebarwienia palców u rąk i stóp
MYCIE RĄK
1) PODWIŃ RĘKAWY
2) OKRĘĆ WODĘ
3) ZAMOCZ RĘCE
4) NAMYDL RĘCE MYDŁEM - POCIERAJ 5 razy
5) ODŁÓŻ MYDŁO
6) POCIERAJ RĘCE 5 RAZY
7) WYPŁUCZ RĘCE WODĄ
8) ZAKRĘĆ KRAN
9) WYTRZYJ RĘCE RĘCZNIKIEM
LATARNIE MORSKIE
Latarnia morska – znak nawigacyjny w postaci charakterystycznej wieży umieszczonej na brzegu lub w wodzie (latarniowiec). Czasem wysyłają także sygnały radiowe (radiolatarnia), natomiast w czasie mgły mogą wysyłać sygnały dźwiękowe. Wbrew polskiej nazwie może występować również na brzegu odpowiednio dużego zbiornika śródlądowego (jeziora), na którym prowadzona jest żegluga.
Funkcja
Latarnia morska wysyła sygnały świetlne o określonej charakterystyce. Czasem latarnia morska wysyła także sygnały radiowe (radiolatarnia), a podczas mgły może wysyłać sygnały dźwiękowe. Od innych świateł nawigacyjnych (jak np. główki wejściowe do portu, nabieżniki, światła sektorowe) latarnie morskie różnią się wielkością budowli i zdecydowanie większym zasięgiem.Obsługą latarni zazwyczaj zajmuje się specjalnie do tego celu zatrudniony pracownik – latarnik, jakkolwiek coraz większa liczba latarni jest zautomatyzowana i bezobsługowa.
Historia
Pierwowzorem latarni morskich był ogień rozpalany na nabrzeżnych skałach lub unoszony za pomocą żurawia. Latarnie morskie istniały już w starożytności, a opisy pierwszych kolumn, na których rozpalano ogień pochodzą z 400 r. p.n.e. Najbardziej znana była latarnia morska na wyspie Faros z około 280 r. p.n.e.Do dziś istnieje wielki zespół latarni, wybudowanych w drugiej połowie XIX i w początkach XX w. na brzegach Wielkich Jezior oraz położonych na nich wysp, w Ameryce Północnej. Te zabytkowe w większości obiekty są jeszcze częściowo wykorzystywane w nawigacji.Na terenie Polski najstarsze wzmianki o rozpalaniu ognia na brzegu (Garnek Wulkana) pochodzą z ok. 1070. Często w charakterze latarni morskiej wykorzystywano istniejące obiekty, np. na Helu pierwszą latarnią był ogień rozpalany na wieży kościoła.
Lista latarń
najwyższa na polskim wybrzeżu Morza Bałtyckiego, jedna z najwyższych latarń morskich na świecie. Wykonana z cegłyLatarnia znajduje się pomiędzy Latarnią Morską Peenemünde w Niemczech (około 38 km na zachód), a Latarnią Morską Kikut (około 28 km na wschód). na jej szczyt prowadzi dokładnie 308 schodów; położona jest w dzielnicy Warszów miasta Świnoujście (województwo zachodniopomorskie).
informacje ogólne
Latarnia jest administrowana przez Urząd Morski w Szczecinie i jest udostępniona do zwiedzania. Cały obiekt latarni składa się z trzech części. Wieża latarni jest zbudowana z ceramicznej cegły. Od strony północnej i południowej przylegają do niej dwukondygnacyjne budynki z czerwonej cegły, w których mieszczą się urządzenia radiolatarni oraz pomieszczenia dla obsługi. Kiedyś w budynkach mieszkali latarnicy z rodzinami, dbając o to, aby latarnia nigdy nie zgasła. W laternie jako źródło światła zainstalowano aparat Fresnela I klasy.
Latarnia Morska Kikut – latarnia morska nad Zatoką Pomorską, na polskim wybrzeżu, położona w gminie Międzyzdroje, powiecie kamieńskim, województwie zachodniopomorskim, na wyspie Wolin, na wzniesieniu Kikut, na południowy zachód od wzniesienia Strażnica.Latarnia znajduje się pomiędzy Latarnią Morską Świnoujście (około 28 km na zachód), a Latarnią Morską Niechorze (około 30 km na wschód).
Informacje ogólne
Latarnia jest administrowana przez Urząd Morski w Szczecinie i nie jest udostępniona do zwiedzania.Latarnia jest w pełni zautomatyzowana bez stałej obsługi, a w spisach świateł nawigacyjnych jest opisana jako niedozorowana.Znajduje się tu jedna z jedenastu stacji brzegowych na polskim wybrzeżu systemu AIS-PL projektu HELCOM, który umożliwia automatyczne monitorowanie ruchu statków w strefie przybrzeżnej. Antena stacji w Kikucie ma wysokość 95 m.W latarni jest zamontowane urządzenie składające się z cylindrycznej 500 mm soczewki, wewnątrz której umieszczono zmieniacz z 6 żarówkami o mocy 75 W na wypadek przepalenia.
Latarnia Morska Darłowo – latarnia morska na polskim wybrzeżu Bałtyku, położona w mieście Darłowo (powiat sławieński, województwo zachodniopomorskie) w dzielnicy Darłówko.Latarnia znajduje się pomiędzy Latarnią Morską Gąski (około 40 km na zachód) a Latarnią Morską Jarosławiec (około 15 km na wschód).
- Informacje ogólne
- Latarnia jest administrowana przez Urząd Morski w Słupsku i jest udostępniona do zwiedzania.
- Dane techniczne
- Położenie: 54°26'25,08" N 16°22'42,96" E
- Wysokość wieży: 22,00 m
- Wysokość światła: 19,70 m n.p.m.
- Zasięg nominalny światła: 15 Mm (27,78 km)
- Charakterystyka światła: Blaskowe grupowe
- Blask: 2,0 s
- Przerwa: 3,0 s
- Blask: 2,0 s
- Przerwa: 8,0 s
- Okres: 15,0 s
Wyposażona w nadajnik radiolatarni – wysyłała na żądanie sygnał rozpoznawczy D (– • • według alfabetu Morse’a)
- Gąski
Latarnia Morska Gąski – latarnia morska na Wybrzeżu Słowińskim, nad Morzem Bałtyckim, położona w woj. zachodniopomorskim, powiecie koszalińskim, gminie Mielno, we wsi Gąski.Latarnia znajduje się pomiędzy Latarnią Morską w Kołobrzegu (około 22 km na zachód), a Latarnią Morską w Darłowie (około 40 km na wschód).
Informacje ogólne
Latarnia jest administrowana przez Urząd Morski w Słupsku i jest udostępniona do zwiedzania.Latarnia Gąski jest uznawana za miejsce graniczne Zatoki Pomorskiej. Obszar morski na wschód od latarni należy do właściwego Basenu Bornholmskiego (Niecki Wschodniobornholmskiej), a na zachód do Zatoki Pomorskiej.Zespół latarni morskiej, obejmujący latarnię, dom latarników, stodołę, budynek inwentarski, ogrodzenie oraz mur zostały wpisane do rejestru zabytków.Znajduje się tu jedna z 11 stacji brzegowych na polskim wybrzeżu systemu AIS-PL projektu HELCOM, który umożliwia automatyczne monitorowanie ruchu statków w strefie przybrzeżnej. Antena stacji w Gąskach ma wysokość 50 m
Historia
Latarnię zbudowano w latach 1876-1878. Warty uwagi jest fakt, że materiały do jej budowy dowożono statkami i wyładowywano na specjalnie postawionym pomoście. Pod kopułą w latarni umieszczono pierwotnie naftowy aparat Fresnela. Według dokumentacji z roku 1927 w laternie zainstalowana została optyka zasilana energią elektryczną i urządzenie przesłonowe, regulowane mechanizmem zegarowym z wahadłem dla utrzymania charakterystyki światła. Ponownie uruchomiono ją po II wojnie światowej, w 1948 roku. Obecnie w laternie umieszczona jest soczewka pierścieniowo-bębnowa z 1500 W żarówką.
ŻYCIE LASU
MRÓWKI - rodzina owadów należąca do rzędu błonkówek, podrzędu trzonkówek. Bardzo rozpowszechnione, występują praktycznie pod każdą szerokością geograficzną, tworzą społeczności kastowe żyjące w gniazdach. Liczbę gatunków mrówek szacuje się na około 12 tysięcy. W Polsce występują 103 gatunki.
Opis ogólny
U mrówkowatych, podobnie jak u pszczołowatych, prócz samców i samic występuje również kasta robotnic, czyli samic o niedorozwiniętych narządach rozrodczych. U niektórych gatunków bywa nawet po kilka postaci robotnic. Robotnice opatrzone bardzo silnymi żuwaczkami i wielkimi głowami noszą nazwę żołnierzy. Niekiedy pomiędzy samicami rozwiniętymi płciowo a robotnicami właściwymi występują formy pośrednie. Samce i samice są prawie u wszystkich gatunków skrzydlate, robotnice zawsze bezskrzydłe.Pożywienie
Pożywienie mrówek to pokarm zarówno roślinny jak i zwierzęcy, na ogół z przewagą tego ostatniego. Istnieją mrówki roślinożerne i wszystkożerne. Z punktu widzenia człowieka duża liczba gatunków mrówek to owady pożyteczne, ponieważ niszczą, zwłaszcza w lasach, larwy wielu gatunków szkodników. Mrówki południowoamerykańskie z rodzaju Atta i niektórych pokrewnych rodzajów żywią się grzybami rozwijającymi się w ich mrowiskach, na ciastowatej masie, przyrządzonej przez robotnice z przeżutych liści. Dla zdobycia potrzebnego na to materiału mrówki te odbywają stałe wyprawy na drzewa i krzewy, gdzie wycinają z liści żuwaczkami krążki dochodzące do 2 cm średnicy, które następnie przenoszą do gniazda.
Wykazane w Polsce gatunki mrówek
- Gładyszek mrowiskowy – Formicoxenus nitidulus
- Gmachówka cieśla (Gmachówka koniczek) – Camponotus herculeanus
- Gmachówka drzewotoczna – Camponotus ligniperdus
- Gmachówka smolista - Camponotus piceus
- Hurtnica Skalna - Lasius Emerginatus
- Hurtnica podobna – Lasius alienus
- Hurtnica pospolita (Hurtnica czarna) – Lasius niger
- Hurtnica wstydliwa (trwożliwa) – Lasius brunneus
- Kartonówka zwyczajna (kartoniarka czarna) – Lasius fuliginosus
- Koczowniczka czarna – Tapinoma erraticum
- Mrówka amazonka – Polyergus rufescens
- Mrówka anatolijska – Lasius neglectus
- Mrówka ćmawa – Formica polyctena
- Mrówka faraona – Monomorium pharaonis
- Mrówka łąkowa (mrówka czarniawka) – Formica pratensis – pod ochroną
- Mrówka pniakowa – Formica truncorum – pod ochroną
- Mrówka pniowa – Camponotus fallax
- Mrówka północna – Formica aquilonia – pod ochroną
- mrówka Rogera – Hypoponera punctatissima
- Mrówka rudnica – Formica rufa
- Mrówka smętnica – Formica lugubris – pod ochroną
- Mrówka złodziejka – Solenopsis fugax
- Murawka darniowiec – Tetramorium caespitum
- Nadrzewnica czteroplamka (czterokropek) – (Dolichoderus quadripunctatus)
- Nieróbka czarniawa – Anergates atratulus
- Otrupka Westwooda – Stenamma debile
- Ozdobnica Forela – Formica foreli
- Ozdobnica mniejsza – Formica pressilabris
- Ozdobnica większa – Formica exsecta
Występowanie
Zamieszkuje lasy północnej i środkowej Eurazji – od lasów Szkocji do środkowej Syberii. Izolowane populacje w Szkocji, Pirenejach i Bałkanach. Zachodzi tendencja do coraz bardziej wyspowego zasięgu, np. w Kantabrii, Alpach, Pirenejach, Szwarcwaldzie, Karpatach, Jurze, Lesie Bawarskim i Dolnych Łużycach (pojedyncza populacja).W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy, zagrożony wyginięciem. Występuje jeszcze w trzech niezależnych subpopulacjach: w Puszczy Augustowskiej, Puszczy Solskiej i Karpatach. W poprzednim stuleciu wyginął w Borach Tucholskich, w Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej oraz w Sudetach i Borach Dolnośląskich (tu ostatnio akcja reintrodukcji).
Pożywienie
W zimie jedzą głównie igły drzew iglastych (sosny, świerka, jodły), pędy krzewów i drzew iglastych oraz pąki drzew liściastych, a latem jagody, borówki, żurawiny i inne owoce leśne, nasiona, owady, pąki, trawy, liście dębu i ziarna zbóż. Połykane kamienie działają w żołądku jak żarna, co pomaga w trawieniu. Spektrum żywieniowe ptaka dorosłego jest dużo szersze zatem niż młodego. W dzień ptaki znajdują się na ziemi, gdzie żerują, a w nocy wzlatują na drzewa i pozostają tam do świtu.
Łoś – rodzaj ssaka z rodziny jeleniowatych
Nazwa rodzajowa pochodzi od epitetu gatunkowego, Cervus alces Linnaeus, 1758
Podział systematyczny
- Odrębność gatunkowa obydwu taksonów jest przedmiotem dyskusji i zachodzi potrzeba dalszych badań.Do rodzaju należą następujące gatunki
- Alces alces – łoś euroazjatycki
- Alces americanus – łoś amerykański
- Żuraw zwyczajny – gatunek dużego ptaka z rodziny żurawi (Gruidae), zamieszkujący północną i środkową część Eurazji. Do niedawna można go było spotkać w całej Europie. W wyniku osuszania podmokłych lasów zniszczono jego lęgowiska i obecnie na południe od Bałtyku i na południu Europy występuje tylko wyspowo. Ciągły zasięg obejmuje Półwysep Skandynawski, północną Rosję i Azję aż po wschodnią Syberię. Wiosenne powroty w marcu i kwietniu, a jesienne przeloty we wrześniu i październiku. Zimuje na Półwyspie Iberyjskim, we Francji, w Afryce Północnej aż do Sudanu, na Bliskim Wschodzie, w Pakistanie, Indiach oraz południowych i wschodnich Chinach.W Polsce nieliczny lub bardzo nieliczny ptak lęgowy niżu, lokalnie średnio liczny. Według szacunków Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków, w latach 2010–2012 populacja żurawia w Polsce liczyła 20–22 tysięcy par lęgowych, najliczniej występuje na północy i zachodzie kraju. Liczny na przelotach, zimuje wyjątkowo.
- Pożywienie
- Wszystkożerne, ale dominuje pokarm roślinny (w tym nasiona), uzupełniany gryzoniami, owadami i mięczakami. Terytorium żerowania jest bardzo rozległe i na obszarach rolniczych może dochodzić do 120 ha. Jest szkodnikiem upraw kukurydzy, żerując powoduje duże straty w zasiewach tej rośliny.
- Żurawina – rośliny dawniej wyodrębniane jako rodzaj z rodziny wrzosowatych (Ericaceae), od lat 80. XX wieku w światowej literaturze botanicznej opisywane już raczej tylko jako sekcja w obrębie rodzaju borówka (Vaccinium). W taksonie tym wyodrębniano dawniej zwykle 4 gatunki, jednak po rewizji taksonomicznej, której wyniki opublikował Sam Vander Kloet w 1983, akceptowane są zwykle tylko 2 gatunki – północnoamerykańska żurawina wielkoowocowa (Vaccinium macrocarpon) i żurawina błotna (Vaccinium oxycoccus) rozprzestrzeniona na półkuli północnej. Oba gatunki występują w Polsce, pierwszy jako zadomowiony antropofit, drugi jako gatunek rodzimy. Oba gatunki dostarczają jadalnych owoców służących do wyrobu różnych przetworów, ale istotne znaczenie gospodarcze ma żurawina wielkoowocowa
- Wykaz gatunków
- żurawina błotna, borówka błotna (Vaccinium oxycoccos L., syn.: Oxycoccus palustris Pers. Oxycoccus quadripetalus Gilib.)
- żurawina wielkoowocowa, borówka wielkożurawinowa (Vaccinium macrocarpon Aiton, syn. Oxycoccus macrocarpus (Aiton) Pursh.)
- O ile żurawina wielkoowocowa jest wyłącznie diplontem, o tyle żurawina błotna stanowi kompleks poliploidalny. Rośliny diploidalne opisywane były dawniej jako odrębny gatunek – żurawina drobnoowocowa (Vaccinium microcarpum (Turcz. ex Rupr.) Schmalh., synonim: Oxycoccus microcarpus Turcz. ex Rupr.), tetraploid to właściwa (wąsko ujęta) żurawina błotna (Vaccinium oxycoccus L.), a heksaploid wyróżniany był pod nazwą Vaccinium hagerupii (Á. Löve & D. Löve) Ahokas.
Zastosowanie
Oba gatunki dostarczają jadalnych jagód, z których wyrabia się galaretki i sos żurawinowy stanowiący tradycyjny dodatek do dziczyzny i indyka. Ze względu na silniejszy wzrost i większe owoce (do 20 mm średnicy, podczas gdy żurawina błotna ma jagody do 8 mm średnicy) na większą skalę uprawia się żurawinę wielkoowocową. Wykorzystywana jest także w kosmetologii i medycynie- żekotka zwyczajna
- Rzekotka jest jedynym europejskim gatunkiem płaza prowadzącym nadrzewny tryb życia. Cechą charakterystyczną rzekotki jest obecność na końcach palców poduszeczkowatych, zaokrąglonych przylg, ułatwiających utrzymywanie się na gładkich powierzchniach. Ze snu zimowego rzekotka budzi się późno - pod koniec marca lub na początku kwietnia.
- Gody odbywa od końca kwietnia do czerwca, wyłączniew porze nocnej. Samce, przy pomocy pojedynczego, dużego rezonatora umieszczonego na dnie jamy gębowej, wydają chóralnie rytmiczne dźwięki, będące najgłośniejszymi spośród głosów wydawanych przez nasze płazy. Obecność worka głosowego to jedyna cecha różniąca samca od samicy rzekotki. Brak u niego modzeli godowych (zgrubień na palcach przednich kończyn) typowych dla samców innych płazów bezogonowych. Podgardle jest u samca wyraźnie ciemniejsze, dzięki czemu można rozróżnić płeć rzekotek nawet poza porą godową. Natężenie głosu zależy w dużej mierze od temperatury wody - w cieplejszej wodzie samce "śpiewają" głośniej. Samce rzekotki wydają głos również poza porą godową w lądowym okresie życia, przy czym dźwięki te brzmią inaczej niż wołanie godowe. Ampleksus (połączenie samca i samicy) jest bardzo nietrwały. Samica składa skrzek małymi porcjami, w postaci niewielkich pakietów przyklejanych do pędów roślin wodnych. W jednym pakiecie znajduje się od 20 do 150 jaj. Jajo jest z jednej strony jasnobrązowe, z drugiej jasnożółte. Rozwój larw trwa około 3 miesięcy. Początkowo kijanki przyczepiają się do roślin wodnych za pomocą przylgi, dopiero starsze pływają. Przed przeobrażeniem osiągają 46-49 mm długości. Po przeobrażeniu młode rzekotki opuszczają zbiornik wodny. Dojrzałość płciową osiągają po 2 latach. Na sen zimowy rzekotki udają się pod koniec września - na początku października. Zimują wyłącznie na lądzie, pod warstwą opadłych liści lub w różnych szczelinach.
- Pokarmem rzekotki są głównie owady i pająki, które chwyta nagłym wyrzutem długiego, lepkiego języka. Zjada skorki, pluskwiaki, mrówki, chrząszcze, muchówki, motyle, a także w mniejszych ilościach ślimaki. Większość czasu spędza czatując wśród liści na zdobycz, potrafi jednak również wyskoczyć, by schwytać owada w locie. Rzekotka unika os i wszystkich owadów, które je przypominają wyglądem.
- Rzekotka stanowi łakomy kąsek dla drapieżnych zwierząt, jednak zmienne ubarwienie zapewnia jej doskonałą ochronę. Do głównych jej wrogów należy zaskroniec oraz różne gatunki ptaków i ssaków:
- rzekotka drzewna
rzekotka różnobarwna
ropucha szara
ropucha zielona - Chrząszcze – rząd owadów z infragormady nowoskrzydłych i nadrzędu skrytoskrzydłych. Obejmuje około 400 tys. opisanych naukowo gatunków, co czyni go najliczniejszym pod tym względem rzędem zwierząt. Ostrożne szacunki faktycznej liczby gatunków współczesnych z drugiej dekady XXI wieku podają zależnie od metody od około pół do półtora miliona gatunków, w niektórych przypadkach wskazując na błonkówki jako nawet ponad trzykrotnie liczniejsze w gatunki od chrząszczy. Na powyżej miliona gatunków szacowana bywa też różnorodność muchówek i roztoczy. Z kolei pod koniec XX wieku różnorodność chrząszczy oszacowano na 12,2 milionów gatunków. Chrząszcze to zwierzęta kosmopolityczne, zamieszkujące najrozmaitsze środowiska i strefy klimatyczne. Mogą być roślinożerne, drapieżne, padlinożerne, wszystkożerne, mogą zamieszkiwać zarówno ląd, jak i wody słodkie.
Opis rzędu
Chrząszcze przechodzą przeobrażenie zupełne: (jajo, larwa, poczwarka, owad dorosły). Cechą charakterystyczną chrząszczy jest aparat gębowy typu gryzącego. Aparat ten składa się z wargi górnej, dwóch żuwaczek, nazywanych też szczękami górnymi, żuchwy, czyli tzw. szczęki dolnej oraz wargi dolnej. Dwie pary zrośniętych ze sobą głaszczek, będących częścią szczęk i wargi dolnej, są narządem dotyku. Nazywa się je głaszczkami szczękowymi i wargowymi.Skrzydła pierwszej pary przekształcone są w grube (tęgie) pokrywy, które nie biorą udziału w locie, a jedynie służą do osłaniania błoniastych skrzydeł drugiej pary. Oskórek chitynowy gruby, często rzeźbiony. Czułki mogą być różnorakiego kształtu. Liczba ich członów zazwyczaj nie przekracza 11, a tylko wyjątkowo może być 12 lub 14. Opisano też gatunki o większej liczbie członów. Z drugiej strony są też gatunki z czułkami o 1 lub 2 członach.
Występowanie
Chrząszcze są grupą kosmopolityczną, zamieszkującą różnorodne środowiska na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy, Grenlandii, niektórych wysp arktycznych i lodowców wysokogórskich. Największe bogactwo gatunkowe występuje w lasach równikowych.
Pokarm
Chrabąszcz żywi się liśćmi różnych drzew liściastych (drzewa owocowe, wierzby, brzozy, buki, dęby i inne), a jego larwy są typowymi polifagami: żerują na korzeniach roślin zielnych, krzewów i drzew; mogą uszkadzać system korzeniowy młodych roślin, w burakach i bulwach ziemniaka wygryzają dziury; z punktu widzenia człowieka są szkodnikami szkółek, upraw oraz trawników. Najmniej szkodliwe są larwy w pierwszym i drugim stadium L1 i L2 (pierwsza i druga wylinka), żywią się głównie butwiejącymi resztkami roślinnymi i korzeniami, dopiero w ostatnim stadium L3 (trzecia wylinka) podgryzają żywe rośliny.
www.wikipedia.pl
Jelonek rogacz to największy z rodzimych chrząszczy. Ubarwienie ciała jest brunatnoczarne. Występuje bardzo wyraźny dymorfizm płciowy. Samce są większe, są też wyposażone w bardzo duże żuwaczki, które przypominają poroże. Larwy są pędrakami. Ciało jest masywne, żółtobiałe z ciemniejszą głową, odnóża bardzo krótkie. Czułki zagięte w połowie z wachlarzowatą buławką.
Występowanie i środowisko
To owad występujący w Europie poza jej północną częścią. To bardzo rzadki chrząszcz, występujący w naszym kraju. Występuje w dąbrowach.
Tryb życia i zachowanie
Samce toczą walki o samice, używając swoich potężnych żuwaczek.
Pożywienie
Larwy żerują w drewnie liściastym, zwykle w dębach, bukach, czasem lipach i wierzbach. Dorosły owad żywi się sokami rannych roślin.
Rohatyniec nosorożec – owad z rzędu chrząszczy.Jest typowym przedstawicielem dużej podrodziny rohatyńców (Dynastinae). Prawie wszystkie gatunki tej podrodziny charakteryzuje wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Samce są większe, na głowie noszą większy bądź mniejszy, dłuższy lub krótszy, bardziej lub mniej zaokrąglony „róg”, przedplecze jest również „ozdobione” jednym bądź kilkoma „rogami”, a co najmniej guzami. Samice są z reguły mniejsze i pozbawione tych wspaniałych dodatków, co powoduje, że stosunkowo łatwo można je pomylić z chrząszczami innych gatunków.
Występowanie
Rozprzestrzeniony jest w całej Europie, Afryce Północnej i w dużej części Azji Środkowej, po Afganistan i Kaszmir. Występuje na nizinach i ciepłych pogórzach, gdzie zamieszkuje lasostepy i rzadkie, prześwietlone lasy liściaste, przede wszystkim dębowe. Żyje również na terenie większych parków miejskich, ale spotykany jest stosunkowo rzadko, ponieważ prowadzi zmierzchowo – nocny tryb życia i jego aktywność wzrasta dopiero po zachodzie słońca. Obecnie najczęściej spotykany jest w dużych tartakach, gdzie zgromadzone są wieloletnie stosy trocin i zdartej kory. Z dużych stert kompostowych wykorzystywanych w ogrodnictwie, gdzie bywał liczny, ustępuje ze względu na stosowanie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów sztucznych. W ciepłe noce rohatyńce chętnie fruwają i nierzadko przylatują do źródeł światła, np. ulicznych latarni. Często z nich spadają, a potrąciwszy o coś po drodze, lądują na ziemi na grzbiecie. Jeśli podłoże jest gładkie, to bardzo trudno stanąć im na nogi.
Słowik szary – gatunek małego ptaka śpiewającego zrodziny muchołówkowatych (Muscicapidae). Ptaki z tej grupy są najznakomitszymi śpiewakami. Śpiew ich jest donośny, niezwykle urozmaicony, o dużej skali tonów. Słowik przylatuje na tereny Polski w kwietniu-maju, a odlatuje do Afryki w sierpniu-wrześniu.
Występowanie
Zamieszkuje południową część Półwyspu Skandynawskiego, Europę wschodnią i część środkowej z zachodnią granicą zasięgu na łuku Karpat, linii Odry i dolnej Łaby, oraz zachodnią Syberię. Zimuje w południowo-wschodniej Afryce. Nie wyróżnia się podgatunków.W Polsce to średnio liczny ptak lęgowy. Przez kraj przebiega zachodnia linia zasięgu tego gatunku. W latach 2008–2012 liczebność słowika szarego szacowano na 140–210 tysięcy par i od początku wieku wykazuje ona umiarkowaną tendencję spadkową. Najliczniej gnieździ się w północno-wschodniej części kraju, nielicznie w części Pomorza, w Wielkopolsce czy na Śląsku
.Pożywienie
Odżywia się przede wszystkim bezkręgowcami, a dietę uzupełnia owocami i nasionami. Szukając pożywienia, podskakuje i rozgarnia ściółkę.
Kos – gatunek średniejwielkości ptaka częściowo wędrownego z rodziny drozdowatych (Turdidae). W Europie jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych członków tej rodziny, jest też jednym z najbardziej znanych ptaków. Długość ciała wynosi od 24 do 27 cm. Samce są zabarwione na czarno z żółtym dziobem. Upierzenie samic jest w dużej części ciemnobrązowe. Głośne i melodyjne pieśni godowe można usłyszeć w Europie Środkowej pomiędzy początkiem marca a końcem lipca już przed świtem, a także wieczorem i czasem w ciągu dnia.Kosy gniazdują w niemal całej Europie poza daleką północą i krańcami południowo-wschodnimi. Poza tym zamieszkują fragmenty Afryki Północnej i Azji. Zostały introdukowane w Australii i Nowej Zelandii. W Europie Środkowej część ptaków opuszcza na zimę tereny lęgowe i wędruje do Europy Południowej oraz Afryki Północnej.Pierwotnie kos był ptakiem leśnym. W dalszym ciągu można go spotkać w lasach, jednak w XIX stuleciu rozpoczął się proces synurbizacji. Kosy, zasiedlając początkowo parki i ogrody w pobliżu osad ludzkich, wkrótce przeniosły się także do centrów miast. Pożywienia szukają zwykle na ziemi. Odżywiają się przeważnie pokarmem zwierzęcym, głównie dżdżownicami i chrząszczami. Chętnie zjadają też jagody i inne owoce. Budują gniazda zazwyczaj wśród gałęzi drzew i krzewów.
Występowanie
Kosy zasiedlają niemal całą Europę. W Azji i północnej Afryce występują przeważnie wyspowo, sięgając na wschodzie Morza Wschodniochińskiego. Kosy zostały introdukowane w Australii i Nowej Zelandii i stamtąd bez udziału człowieka zasiedliły okoliczne wyspy. Na większości obszaru występowania kosy są ptakami częściowo wędrownymi. Na dalekiej północy migrują prawie wszystkie ptaki, w przeciwieństwie do osiadłych populacji południowych. W niektórych okolicach ptaki na zimę zlatują do cieplejszych i niżej położonych miejsc, ale także w Alpach i Karpatach niektóre ptaki pozostają na wysoko położonych terenach lęgowych
Pożywienie
Kosy odżywiają się różnymi rodzajami pokarmu. Do początku sezonu lęgowego kosy żywią się prawie wyłącznie pokarmem zwierzęcym: głównie bezkręgowcami, spośród których preferują dżdżownice i chrząszcze. Polują na chrząszcze nieprzekraczające rozmiarami chrabąszcza majowego. Regularnie zjadane są również ślimaki, pijawki, wije, pajęczaki oraz różne stadia owadów. Obok licznych innych bezkręgowców do spektrum żywieniowego wliczają się także niewielkie kręgowce, między innymi jaszczurkowate, płazy ogoniaste i bezogonowe, myszy i ryjówkowate, a w wyjątkowych przypadkach również węże. Zaobserwowano nawet kosy łowiące ryby. W przypadku braku pożywienia kosy muszą się zadowalać mniejszymi owadami, jak na przykład mszycami.
W Europie Środkowej w diecie kosów od połowy maja rośnie udział jagód i owoców. Udział ten może być u kosów największy ze wszystkich drozdów. Jesienią i zimą zjadają głównie jagody oraz miękkie owoce Preferowane są owoce najbardziej dojrzałe i zawierające najwięcej cukru. Udział soczystych owoców w diecie osiąga maksimum od października do listopada. W winnicach i sadach mogą powstawać w tym czasie duże stada kosów. Zimą w Europie owoce bluszczu pospolitego stanowią jedyne dostępne dla kosów pożywienie roślinne. W okresach braku żywności kosy na obszarach zamieszkałych korzystają też z karmników. Zjadają wtedy duże ilości ziaren, te są jednak prawie nie trawione, podobnie jak ziarna zjadanych owoców. Kosy szukają pożywienia również wśród śmieci.Kosy szukają pożywienia skacząc po ziemi. Charakterystyczne dla poszukiwania pożywienia na ziemi jest podskakiwanie na krótkich odcinkach zakończone zatrzymaniem się, podczas którego kos przechyla głowę, ustala punkt i błyskawicznie uderza weń dziobem. Można też zaobserwować jak kosy szybkimi dziobnięciami chwytają suche liście, przekręcają je i odrzucają na bok. Oprócz jagód i innych owoców leżących na ziemi zbierane są one także z drzew i krzewów lub czasami strząsane w krótkim locie. Kosy potrafią, podobnie jak inne drozdy, wyjeść miąższ owocu i pozostawić samą skórkę. Kosy tworzą wypluwki. Jest wiele obserwacji niezwykle wyglądających zwyczajów żywieniowych kosów. Wlicza się tu plądrowanie gniazd innych gatunków drozdów i łuszczaków oraz pożeranie wypadłych z gniazd młodych wróbli. Zjadana jest też padlina. Znane są raporty o koprofagii i kanibalizmie. Kosy piją rzadko, gdyż przyjmowany pokarm z reguły zawiera wystarczającą ilość wody. Podczas picia wchodzą po brzuch do płytkiej wody i zanurzają w niej dziób. W dość płynnych odchodach kosów często znajdują się ziarna i pestki, nierzadko odchody zabarwione są sokiem z owoców
.Niedźwiedź brunatny – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny niedźwiedziowatych. Zamieszkuje Azję, Europę Północną i Amerykę Północną. Nie jest zagrożony wyginięciem.Sierść niedźwiedzia brunatnego ma barwę ciemnobrązową, choć u niektórych podgatunków może być jaśniejsza. W pozycji wyprostowanej Ursus arctos mierzy – w zależności od płci – od 1,8 do 3 m. Masa ciała poszczególnych osobników waha się między 80 a 780 kg. Niedźwiedzica wydaje na świat co dwa lata dwoje-troje młodych. Ciąża trwa około 8 miesięcy. Poród następuje zwykle między grudniem a lutym.Długość życia wynosi do 30–40 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli. Jest wszystkożerny; żywi się nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, jajami ptaków, miodem, poluje także na zwierzynę leśną, łowi też ryby. Środowisko życia stanowią puszcze, tajga oraz zalesione rejony górzyste.
Występowanie
Zamieszkiwał pierwotnie całą Europę, jednak w południowo-zachodniej Europie został wytępiony. Podgatunek niedźwiedzia brunatnego, niedźwiedź grizli (U. a. horribilis), zamieszkuje Amerykę Północną, aż po północny Meksyk.W Europie kontynentalnej według danych z lat 2010–2012 (z wyłączeniem Rosji, Białorusi i Ukrainy) żyło 17 tys. osobników. Stałą obecność stwierdzono w 22 krajach, areał stałego zasięgu wynosił 485 400 km². W Polsce według danych z około 2011 roku populacja wynosiła 80 osobników, a w okresie 1950–1970 roczną populację szacowano na 10–14 osobników. Największa populacja w Europie (bez Rosji i Ukrainy) zamieszkuje Rumunię, gdzie według danych z roku 2014 żyło około 6000 osobników, a według danych z roku 2018 około 8000.Na terenie dawnego Związku Radzieckiego występuje około 120 tys. oosobników.W Polsce występuje tylko w Karpatach i na Podkarpaciu –w Tatrach i Beskidach (głównie w Bieszczadach).Według prof. Jana Korwina Kochanowskiego ostatniego niedźwiedzia w Polsce centralnej zabito pod koniec XVII w. w lasach bedońskich. Na wielu obszarach Polski gatunek ten przetrwał jednak do XIX w. Spotykano go jeszcze wówczas w Górach Świętokrzyskich (ostatni okaz żyjący tam został zabity na Barczy), na Kurpiach Zielonych, na Mazurach i w Puszczy Białowieskiej. W okresiemiędzywojennym w Puszczy Białowieskiej dokonano reintrodukcji tego zwierzęcia. Ostatecznie zakończyła się ona niepowodzeniem, podobno z powodu niefachowego kontynuowania jej przez Niemców podczas okupacji (wypuszczano do lasu oswojone okazy niedźwiedzi, które stały się zagrożeniem dla ludności).
Pożywienie
Niedźwiedzie brunatne najchętniej zjadają łososie i inne ryby, a także miód. Żywią się też ssakami, gryzoniami, ptakami, ptasimi jajami, owocami, nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, a w przypadku braku innego pożywienia także trawą. Z braku produktów naturalnych może wyrządzać znaczne szkody wśród bydła.
Podstawowe zasady nakrywania stołu:
- Na początek przygotujmy obrus, który jest podstawą dobrze nakrytego stołu. Musi być oczywiście czysty i idealnie wyprasowany. Powinien zwisać przynajmniej 20 centymetrów z każdej strony. Kolor obrusa jest dowolny. Możemy wybrać klasyczny, biały obrus lub pokusić się o nieco awangardy i wybrać obrus wzorzysty lub kolorowy, który ożywi stół. Należy jednak pamiętać, aby dobrać go do koloru i wzorów serwisu, a także innych dodatków na stole. Obowiązuje tu zasada harmonii i umiaru.
- Sztućce
- Aby prawidłowo nakryć do stołu należy pamiętać o kilku ogólnych zasadach. Najważniejszą z nich jest ułożenie sztućców. Sztućce układa się w kolejności użycia. Oznacza to, że najdalej od talerza znajdują się sztućce, których będziemy używać na początku, natomiast najbliżej talerza - sztućce do potraw podawanych na końcu.
W przypadku, gdy zamierzamy podać zupę, drugie danie i deser obowiązują następujące zasady:
- widelce układamy po lewej stronie talerza;
- noże po prawej stronie. Ostrze powinno być skierowane do talerza;
- łyżka powinna leżeć na prawo od noża;
- łyżeczki i widelczyki deserowe układamy bezpośrednio powyżej talerza. Trzonek łyżeczki powinien być skierowany w prawo, a widelczyka w lewo.
Przyprawy, takie jak sól czy pieprz powinniśmy ustawić na dwóch skrajnych częściach stołu. W ten sposób, przy większej liczbie gości, unikniemy chaosu.
Gdy do posiłku podajemy pieczywo i masło, po lewej stronie od widelca powinien znajdować się talerzyk do pieczywa, a na nim specjalny nóż do masła.
Kieliszki
- Teoretycznie na stole powinien znaleźć się kieliszek na wodę, wino czerwone i białe. W rzeczywistości jednak na stole nie ma aż tyle miejsca, więc... zanim wyciągniemy na stół cały asortyment kieliszków, szklanek i szklaneczek warto zastanowić się jakie napoje będziemy serwować. Do białego wina przeznaczone są kieliszki o kształcie tulipana – mniejsze i smukłe, do wina czerwonego kieliszki większe i pękate. Ze względu na oszczędność miejsca możemy postawić jeden, uniwersalny, średniej wielkości kieliszek. Ustawiamy je po prawej stronie powyżej noża.
Serwetki
Serwetki nie tylko chronią gości przed zabrudzeniem, ale także są doskonałym elementem dekoracyjnym stołu i dają ogromne pole do popisu. Możemy wybrać serwetki papierowe lub płócienne, w różnych kolorach i wzorach. Możemy je składać na skos, zwijać w rulon lub pokusić się o bardziej wyszukane kształty (tulipan, gwiazda, wachlarz). Pamiętajmy, że kolor i forma muszą być starannie dobrane do pozostałych elementów stołu.
Serwetki zazwyczaj układa się po lewej stronie nakrycia lub na środku talerza. Lepiej unikać umieszczania serwetek pod sztućcami, gdyż trudno je stamtąd wyciągnąć.
Dodatki
Kiedy już wykonamy czynności związane z rozłożeniem sztućców, kieliszków i serwetek możemy pomyśleć o dodatkach, które nadadzą charakteru i wyrazu naszemu przyjęciu. Zasadą jest, że na stole powinien znaleźć się punkt centralny. Mogą to być świece, kwiaty, stroiki itp. Dekoracje nie powinny być zbyt wysokie, aby nie zasłaniały biesiadnikom pola widzenia, a ich kolorystyka powinna współgrać z całością. Świąteczny stół można udekorować na wiele sposobów. Niezwykle efektowną ozdobą stołu będzie poinsecja, czyli popularna gwiazda betlejemska. Uroku dodadzą także złote szyszki i orzechy włoskie, choinkowe gałązki, bombki, czerwone jabłuszka. Nie powinno ich być zbyt wiele, aby nie przeszkadzały i nie zdominowały stołu. A przy tym wszystkim pamiętajmy, aby zadbać o dobrą i miłą atmosferę przy stole :)
Czego nie podajemy w internecie
1. Pesel
2. Telefon
3. Adres
4. Numer Konta Bankowego
5. Dane Osobowe
Zamek w Mosznej
zabytkowa rezydencja położona we wsi Moszna, w województwie opolskim. Jest jednym z najbardziej znanych obiektów zabytkowych na ziemi opolskiej. Od 1866 do 1945 roku był rezydencją śląskiego rodu Tiele-Wincklerów, potentatów przemysłowych.Znajdowało się w nim Centrum Terapii Nerwic. W związku z budową nowego budynku szpitalnego, działalność medyczna od kwietnia 2013 roku zostaje przeniesiona do sąsiadującego obiektu. Pałac jest częściowo udostępniony do zwiedzania; w kaplicy odbywają się koncerty muzyki kameralnej, a w galerii wystawy dzieł sztuki (patrz: przyp.8). Pałac posiada 365 pomieszczeń i 99 wież i wieżyczek Powierzchnia wynosi 8 tys. m², a kubatura – 65 tys. m³. Obiekt otacza ponaddwustuhektarowy park (m.in. trzystuletnie okazy dębów).Początkowo członkowie rodu Tiele-Wincklerów mieli być chowani w krypcie pod pałacową kaplicą. Z uwagi na to, że panowała tam zbyt duża wilgoć, podjęto decyzję o przeniesieniu miejsca rodowych pochówków na mieszczący się w pałacowym parku cmentarz. Jest on udostępniony zwiedzającym.W obiekcie odbywa się doroczne Święto kwitnącej azalii– w maju i czerwcu jest tu popularyzowana muzyka kompozytorów polskich i niemieckich, w czasie święta galeria prezentuje wystawy plastyczne, odbywają się tu również plenery malarski.
Historia
Budowla powstała w połowie wieku XVIII jako pałac barokowy. Obecna forma budynku została nadana po roku 1896, kiedy to w nocy z 2 na 3 czerwca barokowy pałac częściowo spłonął. Stary pałac został odbudowany , a przed 1900 powstała część wschodnia w stylu neogotyckim z oranżerią, a w latach 1911–1913 dobudowano skrzydło zachodnie w stylu neorenesansowym. Park jest częścią parku krajobrazowego z cennym drzewostanem (zgrupowane dęby szypułkowe) i rzadkimi skupiskami rododendronów.W 1904, 1911 oraz 1912 roku gościem podczas polowań urządzanych przez Franza-Huberta hr. Tiele-Wiencklera był cesarz Wilhelm II. Rodzina Tiele-Winckler opuściła pałac wiosną 1945 roku. W ogrodzie pałacowym odkryto na początku XX wieku fragmenty piwnic, które H. Barthel w 1929 roku utożsamił z zamkiem templariuszy, miał on łączyć się podziemiami z zamkiem w Chrzelicach. Po II wojnie światowej podczas prac budowlanych natknięto się na ślady średniowiecznej palisady. Podczas II wojny światowej pałac uniknął zniszczeń. Urządzono w nim lazaret. W roku 1945 w pałacu kwaterowały oddziały armii radzieckiej. W tym okresie dewastacji uległa większa część wyposażenia pałacowego oraz wywieziono większość przechowywanych tam dzieł sztuki, głównie obrazów i rzeźb.Po wojnie umieszczano w pałacu na krótko różne instytucje, dopiero w 1972 roku stał się siedzibą sanatorium, a od 1996 roku Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej Centrum Terapii Nerwic. W 1948 roku na części gruntów dawnego majątku powstała Państwowa Stadnina Koni. Od 2013 w pałacu funkcjonuje hotel i restauracja, a szpital został przeniesiony do budynku nieopodal. W 1978 roku kręcono tu film „Test pilota Pirxa", a w 1985 roku „Lubię nietoperze"
Tatry – najwyższe pasmo w łańcuchu Karpat, również najwyższe między Alpami a Uralem i Kaukazem. Są częścią Łańcucha Tatrzańskiego, w Centralnych Karpatach Zachodnich.Wysokogórska część Tatr o glacjalnym charakterze jest unikatowa w skali Polski i zalicza się do najwyższej kategorii pod względem atrakcyjności. Tatry są objęte ochroną przez ustanowienie na ich obszarze polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego i słowackiego Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz przynależności do Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO. Krainy etnograficzne otaczające Tatry to: Podhale, Spisz, Orawa i Liptów.
morskie oko – największe jezioro w Tatrach, położone w Dolinie Rybiego Potoku u stóp Mięguszowieckich Szczytów, na wysokości 1395 m n.p.m
Charakterystyka
Jest to jezioro pochodzenia polodowcowego o charakterze karowo-morenowym. Wypełnia wydrążoną przez lodowce misę skalną (Kocioł Morskiego Oka), zamkniętą od północy ryglem, na którym leży wał moreny czołowej. Morskie Oko ma powierzchnię 34,93 ha, długość 862 m, szerokość 568 m, a w najgłębszym miejscu osiąga 50,8 m (pomiary WIG z końca kwietnia 1934 przy bardzo wysokim stanie wody w obliczeniach Józefa Szaflarskiego). Nowsze sondowanie przeprowadzone przez Adama Choińskiego określiło głębokość na 51,8 m. Owalny kształt jeziora zaburzają nieco stożki usypiskowe u wylotu większych żlebów: Marchwicznego, Żabiego (Biały Piarżek), a zwłaszcza Szerokiego Żlebu (Mały Piarżek, zwany częściej Półwyspem Miłości). Od południa pod ścianami Mięguszowieckich Szczytów i Cubryny piętrzą się, częściowo porośnięte kosodrzewiną, masywne stożki piargowe nazywane łącznie Wielkim Piargiem. Dno jeziora zasłane jest przy brzegach głazami, niżej żwirem i piaskiem, a poniżej około 40 metrów warstwą ciemnego mułu, ze szczątkami roślinnymi i zwierzęcymi, o miąższości do kilkudziesięciu centymetrów. Średnie nachylenie stoków pod powierzchnią wody wynosi 15°20′.Woda ma barwę zieloną (IV stopień w skali Forela-Ulego), a jej przejrzystość oceniali badacze na 11 (Józef Szaflarski) do 14 m (Ludomir Sawicki). Występują wyraźnie oddzielone warstwy wody, tzw. termokliny. Pomiar przeprowadzony 2 sierpnia 1937 r. wykazał, że dobrze wymieszana przez falowanie górna warstwa wody miała grubość tylko 3 m i temperaturę 12,1 °C. Do głębokości 10 m temperatura spadała prawie o 1 °C/m, od 10 do 20 m dużo mniej (ok. 0,25 °C/m). Poniżej 20 m, aż do dna, temperatura była już stała (ok. 4 °C). Jezioro zamarza zazwyczaj w listopadzie, taje w maju, jednak istnieją duże różnice w poszczególnych latach. Np. w zimie 1950/1951 Morskie Oko zamarzło dopiero w styczniu, a stajało już w marcu. Od 1971 co roku prowadzone są pomiary pokrywy lodowej na jeziorze. Wynika z nich, że zarówno długość okresu zalodzenia Morskiego Oka, jak i maksymalna grubość pokrywy lodowej wykazują trend malejący. W latach 1971–1982 Morskie Oko było skute lodem średnio przez 171 dni w roku, pojawiał się przeciętnie 20 listopada, zanikał 9 maja, a średnia maksymalna grubość pokrywy lodowej wynosiła 72 cm. W okresie 1995–2007 lód utrzymywał się średnio przez 157 dni, pojawiał przeciętnie 5 grudnia, zanikał 25 kwietnia, a jego średnia maksymalna grubość wynosiła 56 cm.Nazwa „Morskie Oko” jest tłumaczeniem z języka niemieckiego. Wcześniejszą, używaną przez górali nazwą, jest Biały Staw. Odnotowana została ona w 1650 roku. Natomiast „morskimi okami” (Meeraugen) nazywali tatrzańskie jeziora niemieccy osadnicy ze Spiszu.Morskie Oko nazywano także Rybim Jeziorem lub Rybim Stawem, gdyż należy do nielicznych zarybionych w sposób naturalny jezior tatrzańskich. Zasilane jest dwoma stałymi potokami: Czarnostawiańskim Potokiem, spływającym kaskadami Czarnostawiańskiej Siklawy, oraz Mnichowym Potokiem, tworzącym Dwoistą Siklawę. Do jeziora wpada także kilka cieków okresowych, m.in. z Szerokiego i Marchwicznego Żlebu. Ze stawu wypływa Rybi Potok, rozlewający się w początkowym odcinku w kilka Rybich Stawków: Małe Morskie Oko, Żabie Oko, Małe Żabie Oko.
Otoczenie
Na morenie zamykającej jezioro od północy stoi schronisko PTTK. Położone na wysokości 1405 m n.p.m. należy do najstarszych i najpiękniejszych schronisk tatrzańskich. Nazwane zostało imieniem Stanisława Staszica, który w roku 1805 badał jezioro. Obok, przy końcu drogi, po lewej stronie znajduje się stare schronisko, które pierwotnie było wozownią (1890). Obydwa budynki zostały uznane za zabytkowe. Schronisko stanowi punkt wyjściowy do wycieczek na Rysy, Mięguszowiecką Przełęcz pod Chłopkiem i Szpiglasową Przełęcz
Powyżej Morskiego Oka, w kierunku południowym znajduje się drugie duże jezioro w Dolinie Rybiego Potoku, Czarny Staw pod Rysami (Czarny Staw nad Morskim Okiem). Ponad tymi dwoma stawami wznoszą się szczyty:
- od wschodu:
- Siedem Granatów, Żabi Szczyt Niżni (2098 m), Żabi Mnich (2146 m), Żabia Lalka (2095 m), Niżnie Rysy (2430 m)
- od południa i południowego zachodu:
- Rysy (2503, w Polsce 2499 m) – najwyższy szczyt Polski, Żabi Koń (2291 m), Żabia Turnia Mięguszowiecka (2336 m), Wołowy Grzbiet, Kazalnica Mięguszowiecka (2159 m), Mięguszowiecki Szczyt Czarny (2410 m), Mięguszowiecki Szczyt Pośredni (2393 m), Mięguszowiecki Szczyt (2438 m), Cubryna (2376 m), Mnich (2070 m)
- od zachodu:
- Szpiglasowy Wierch (2172 m), Miedziane (2233 m), Opalony Wierch (2115 m)
Historia
Pierwsze wzmianki o Morskim Oku pochodzą z 1575 r. W 1637 r. król Władysław IV nadał prawo użytkowania pastwisk przy Morskim Oku Władysławowi Nowobilskiemu. Własnością prywatną Morskie Oko stało się w 1824, gdy dobra zakopiańskie wraz z Doliną Rybiego Potoku zakupił od władz austriackich Emanuel Homolacs, a po nim Władysław Zamoyski. Od 1933 r. jezioro jest własnością państwa polskiego.Okoliczny teren na przełomie XIX i XX wieku był przedmiotem sporu między Galicją, wchodzącą wówczas w skład austriackiej części Austro-Węgier, a Węgrami. Właściciel sąsiednich terenów po węgierskiej stronie granicy – książę Christian Hohenlohe – uzurpował sobie prawo do terenów zachodnich stoków Żabiego i okolicy Morskiego Oka. Opierał się na niedokładnych dokumentach i wręcz sfałszowanych mapach, podczas gdy Władysław Zamoyski miał na poparcie swoich praw do Morskiego Oka niepodważalne dowody historyczne i prawne. Spór ciągnął się jednak przez kilkadziesiąt lat i wreszcie zakończył się wyrokiem sądu polubownego w Grazu, przed którym interesy Galicji i hrabiego Zamoyskiego, reprezentował Oswald Balzer, zaś przewodniczącym był dr Aleksander Mniszek-Tchorznicki z Sanoka. Sąd w 1902 r. przyznał Galicji prawa do spornego terytorium. Dla turystyki Morskie Oko zostało odkryte już na początku XIX wieku. Pierwsze schronisko, które zostało zbudowane w 1836 r., spłonęło w 1865 r. Kolejne, z 1874 r., które w 1898 r. również spłonęło, pierwotnie służyło za wozownię. W 1902 r. została ukończona droga z Zakopanego – Droga Oswalda Balzera.
Ostrzyca – wzgórze o wysokości 501 m n.p.m. w południowo-zachodniej Polsce na Pogórzu Kaczawskim będącym częścią Pogórza Zachodniosudeckiego.
Położenie
Wzniesienie położone jest w południowo-zachodniej części Pogórza Kaczawskiego, na Wysoczyźnie Ostrzyckiej, w województwie dolnośląskim, w powiecie złotoryjskim, w gminie Pielgrzymka, około 2,5 km na południowy zachód od miejscowości Proboszczów.
Charakterystyka
Wulkaniczne wzniesienie w kształcie stożka. Wzniesienie o dość stromych zboczach, z wyraźnie podkreślonym wierzchołkiem, wznosi się samotnie w środkowo-zachodniej części Wysoczyzny Ostrzyckiej, wyraźnie odróżniając się od płaskiego krajobrazu. Wzniesienie o zróżnicowanej budowie geologicznej, zbudowane z wulkanitów mioceńskich stanowiących część rdzenia dawnego wulkanu tarczowego wypełnionego lawą oraz pokrywy lawowej o zasadowej lawie. Zbudowana jest z bazanitu, skały zbliżonej do bazaltu. Jest to zasadowa skała wulkaniczna, barwy ciemnej, prawie czarnej, o teksturze afanitowej lub porfirowej. Od typowych bazaltów różni się większą zawartością oliwinu i obecnością skaleniowców. Bazanit budujący wzniesienie jest spękany tworzy regularne słupy. Na szczycie wzniesienia występują malownicze skałki. Duży kompleks na wschodnim stoku nosi nazwę Małej Ostrzycy. Niższe partie zbocza pokrywają utwory soliflukcyjnych, a u podnóża występują osady glacjalne, fluwioglacjalne. Wzniesienie porośnięte w całości lasem, skalne zbocza porasta z trudem wciskający się między skały, las odroślowy, który tworzy: jawor, jesion, lipa, wiąz i w mniejszych ilościach dąb. Niżej występuje świerk i brzoza. W szczytowej partii wzniesienia położonej powyżej 450 m n.p.m., utworzono rezerwat przyrody Ostrzyca Proboszczowicka o powierzchni 3,81 ha, w którym przede wszystkim chronione jest bazaltowe gołoborze i porastająca je roślinność naskalna. Sam szczyt, będący dominantą wysokościową okolicy, stanowi dobry punkt widokowy. Góra przy dobrej pogodzie jest widoczna z Karkonoszy.
Inne
- Wzniesienie stanowi relikt dawnych obszarów wulkanicznych, jest pozostałością komina wygasłego trzeciorzędowego wulkanu tarczowego (nek).
- W trakcie transgresji lądolodu na Pogórze Kaczawskie wzniesienie nie było całkowicie przykryte lodem, stanowiło skalisty nunatak wystający z lądolodu na niewielką kilkumetrową wysokość.
- Ostrzyca jest najwyższym wzniesieniem Pogórza Kaczawskiego.
- Ze względu na charakterystyczny stożkowy kształt wzniesienie nazywane jest Śląską Fudżi, Ostrą Górą, Szczytnicą.
- Poszczególne zbocza wzgórza w związku z różną ekspozycją w stosunku do słońca posiadają odmienne warunki mikroklimatyczne, w związku z czym wzniesienie zasiedlone jest przez różnorodne zbiorowiska roślinne.
Ciekawostki
- Na Ostrzycy do niedawna swoje jedyne stanowisko w Polsce miał czosnek sztywny (Allium strictum), relikt epoki lodowcowej, obecnie uznany za wymarły na obszarze Polski.
- W 1926 roku ówczesne władze niemieckie Ostrzycę uznały za obszar ochronny.
- W 1944 roku dla wojska niemieckiego wzniesienie stanowiło strategiczne znaczenie. Zbocza wzgórza umocniono linią okopów i stanowisk ogniowych, a w celu odsłonięcia przedpola wycięto część drzewostanu rezerwatu.
- W 1959 roku prace archeologiczne prowadzone na Ostrzycy stwierdziły istnienie śladów osadnictwa wczesnośredniowiecznego.
- W lasach wokół Ostrzycy w drugiej połowie lat 40. XX wieku stacjonował oddział partyzancki, którym dowodził Jan Bogdziewicz ps. „Czarny Janek”, walczący z władzą ludową PRL.
Wyspa Rugia - Położona blisko granicy z Polską wyspa Rugia to moc atrakcji zarówno dla tych, którzy szukają dzikiej przyrody, wypoczynku na plażach lub spotkań z historią. Słabo poznana przez zwiedzających z naszego kraju może okazać się prawdziwą perełką na turystycznym szlaku. Rugia to największa z niemieckich wysp. Ma ponad 900 kilometrów kwadratowych powierzchni więc drugą co do wielkości wyspę Uznam przewyższa tym samym ponad dwukrotnie. Oblewają ją wody Bałtyku, a od granicy z Polską dzieli jedynie około 100 kilometrów (w linii prostej jeszcze mniej). Administracyjnie przynależy do powiatu Vorpommern-Rügen oraz landu Meklemburgia-Pomorze Przednie (niem. Mecklenburg-Vorpommern). Wyspę zamieszkuje ponad 70 tysięcy ludzi z czego spora część w takich miastach jak: Bergen auf Rügen, Putbus, Sassnitz czy Binz. W pobliżu znajdują się takie wyspy jak Ummanz, Hiddensee, Vilm czy nieco dalsza wyspa Uznam. Rugia połączona jest z lądem stałym mostem we wpisanym na listę UNESCO mieście Stralsund. Rozwija się tu rolnictwo, hodowla i rybołóstwo, ale położenie wyspy, jej historia i zachowane lasy sprawiają, że wielu rugijczyków żyje dziś z turystyki.
Historia
Po Wielkiej Wędrówce Ludów obszary dzisiejszej Rugii zostały zajęte przez słowiańskie plemię Ranów. Tutaj zbudowali oni swoje grody i tutaj rządzili niepodzielnie przez kilkaset lat, prowadząc walki z Duńczykami i Cesarstwem Niemieckim. Przez pewien czas (w XII wieku) Rugia stanowiła lenno polskiego księcia Bolesława Krzywoustego. Kres słowiańskiego władania na wyspie to rok 1168 i zdobycie Arkony przez wojska duńskie. Od tego czasu wyspa pozostawała we władaniu Duńczyków, aby ostatecznie przejść pod panowanie książąt pomorskich z rodu Gryfitów. Kolejna zmiana przynależności związana była z wojną trzydziestoletnią - władzę nad Rugią przejęli Szwedzi. Ostatecznie dawne słowiańskie ziemie znalazły się pod panowaniem pruskim i weszły w skład państwa niemieckiego.W przeciwieństwie do terenów północnych Niemiec Rugia uniknęła zniszczeń w czasie II wojny światowej. Nie było tu wielkich ośrodków miejskich czy ważnych fabryk, w dodatku Niemcy nie zdecydowali się na obronę wyspy. W 1953 roku władze socjalistycznej Niemieckiej Republiki Demokratycznej rozpoczęły Akcję "Róża" - wielu właścicieli hoteli, pensjonatów i taksówek z wyspy zostało aresztowanych pod zarzutem działalności na szkodę władzy ludowej. W rzeczywistości chodziło o przejęcie i upaństwowienie dobrze prosperujących i przynoszących zyski firm. Dziś nikt już nie nastaje na branżę hotelową, stąd wyspa ma całkiem sporo do zaoferowania przyjeżdżającym tu turystom
Skania – jeden ze szwedzkich regionów administracyjnych (län). Siedzibą władz regionu (residensstad) jest Malmö. Niektóre urzędy zarządu regionu (länsstyrelsen) znajdują się w Kristianstad.
Geografia
Region administracyjny Skania jest najdalej na południe wysuniętą częścią Szwecji oraz Götalandu. Obejmuje całą prowincję historyczną (landskap) Skania oraz parafię Östra Karup w gminie Båstad, zaliczaną do Hallandu.Graniczy z regionami administracyjnymi Halland, Kronoberg i Blekinge. Region połączony jest z duńską wyspą Zelandią i Kopenhagą mostem nad cieśniną Sund (Öresundsbron).Najwyższym wzniesieniem Skanii jest Magleröd – 212 m n.p.m. Największe jezioro tego regionu to Ivösjön. Znajdują się tu trzy parki narodowe: Söderåsen, Dalby Söderskog i Stenshuvud.
Jura Krakowsko Częstochowska
- Jura to cudny region turystyczny, jeden z moich ulubionych w całej Polsce! Rozciąga się w Polsce południowej, od Częstochowy i Mstowa na północy, przez Ogrodzieniec aż po Kraków na południu. Jest to przepiękna kraina o urozmaiconym krajobrazie, z charakterystycznymi białymi ostańcami, bogata w zabytki architektury, szczególnie zamki i ich ruiny, cenna przyrodniczo i niezwykle atrakcyjna dla rodzinnej rekreacji, ale również dla miłośników sportów ekstremalnych.
Skąd się wzięła nazwa Jura
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska bardzo chętnie odwiedzana jest przez turystów, którzy przemierzają szlaki samochodem, pieszo, rowerem, a nawet konno. Potoczne określenie tego malowniczego zakątka - Jura, pochodzi od nazwy okresu jurajskiego ery mezozoicznej, kiedy to osadziła się większość skał budujących ten region. To właśnie jurajskie wapienie skaliste czyli te najbardziej odporne, budują tak malownicze i wpływające na wyobraźnię masywy skalne.
Pieniński Park Narodowy – jeden z 23 parków narodowych na terenie Polski, utworzony 1 czerwca 1932 r. jako pierwszy park narodowy w Polsce.
Charakterystyka
Pieniński Park Narodowy zajmuje najcenniejsze pod względem krajobrazowym i przyrodniczym obszary Pienin Właściwych: Masyw Trzech Koron, Pieniny Czorsztyńskie, Pieninki, Pieniński Przełom Dunajca. Z Pienin Spiskich włączone zostały w obszar parku tylko Zielone Skałki. Ma najwyższy wśród wszystkich polskich parków narodowych wskaźnik nasilenia ruchu turystycznego w przeliczeniu na 1 ha powierzchni. Dla turystów udostępniono 35 km szlaków. Zalicza się do nich również stanowiący atrakcję na skalę europejską spływ tratwami przełomem Dunajca (jego trasę można przejść także pieszo Drogą Pienińską). Dla turystów przygotowano galerie widokowe na Trzech Koronach i Sokolicy. Atrakcją turystyczną jest również Zamek w Czorsztynie. 53% powierzchni parku to własność Skarbu Państwa (ponad połowa zakupiona jeszcze w czasach II Rzeczypospolitej), reszta to tereny prywatne na których prowadzona jest działalność gospodarcza
Historia
Potrzebę ochrony przyrody Pienin rozumieli już niektórzy światli starości czorsztyńscy w XVII wieku. W dokumencie z 1625 r. jest tekst: las który zowią Pieniny, jest w gruncie miejskim jako potok pieniński idzie, zostawić go w pokoju dla zamnożenia zwierza na potrzebę zamkową, które to Pieniny wyżej pomienione mają bydz spokonie od tych mieszczn od pasenia leśnego dobytku, które mu rąbią, także od wszelakich strzelców jakimkolwiek stawaniem na zwierz, także i od wszelakiego postronnego i pogranicznego człowieka. Właściwa historia parku sięga 1921 roku, kiedy to z inicjatywy prof. Władysława Szafera na terenie będącym własnością Stanisława K. Drohojowskiego powstał rezerwat dla ochrony łąk wokół ruin Zamku w Czorsztynie (7,5 ha). Pod koniec lat 20. XX w. rozpoczęto wykupy gruntów prywatnych położonych głównie w Pieninach Środkowych w Masywie Trzech Koron, z przeznaczeniem pod utworzenie pierwszego w Polsce parku narodowego. Wstępny projekt opracował prof. Stanisław Kulczyński. 23 maja 1932 r. podsekretarz stanu Wiktor Leśniewski podpisał za ministra rolnictwa rozporządzenie o utworzeniu z dniem 1 czerwca 1932 r. z rezerwatu w Pieninach jednostki organizacyjnej pod nazwą „Park Narodowy w Pieninach”.Miał on mieć łącznie z rezerwatem na Zamku Czorsztyńskim powierzchnię 16,5 km². Rozporządzenie ukazało się w „Monitorze Polskim”.Kolejną podstawą prawną istnienia parku było rozporządzenie Rady Ministrów z 30 października 1954 r. o utworzeniu z dniem 1 stycznia 1955 r. Pienińskiego Parku Narodowego. Obszar jego uległ powiększeniu do 2231 ha poprzez włączenie w skład parku terenów należących do chłopów i gromad wiejskich (ale z prawem do użytkowania przez nich). Zlikwidowano też nadmiar szlaków turystycznych. Aktualnie park funkcjonuje w oparciu o rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 maja 1996 r., w 2003 r. ma powierzchnię 2346 ha i w dalszym ciągu powiększa się jego obszar poprzez wykupy
Roztoczański Park Narodowy
Centralny Szlak Roztocza pieszy (niebieski),
Centralny Szlak Roztocza rowerowy (czerwony)
Szlak krawędziowy (czerwony) Szlak partyzancki (czerwony)
Szlak roztoczański (żółty)
Szlak im. A. Wachniewskiej (zielony)
Można też zorganizować przejażdżkę zaprzęgiem konnym z tutejszej hodowli konika polskiego. Przez teren Parku można też przejechać samochodem, ale z pewnością ciekawiej będzie kajakiem szlakiem po rzece Wieprz.
Rośliny i zwierzęta Roztoczańskiego Parku Narodowego:
W tym zielonym świecie swój dom odnalazło sporo gatunków zwierząt. Z dużych ssaków na obszarze Roztoczańskiego Parku Narodowego występują: jelenie, sarny, dziki, wilki, rysie, lisy, borsuki i kuny. W dolinie rzeki Wieprz na dobre zadomowiły się bobry. Do Parku sprowadzono też koniki polskie będące potomkami tarpanów. W Parku żyją bardzo ciekawe gatunki ptaków, np: orlik krzykliwy, trzmielojad, bocian czarny, liczne dzięcioły czy pliszka górska. Gady reprezentują jaszczurki, żmija zygzakowata, zaskroniec, a nawet rzadki żółw błotny. Wśród płazów najciekawsze okazy to: kumak nizinny, traszka grzebieniasta i rzekotka drzewna. Oczywiście najbogatszy jest świat owadów - samych chrząszczy naliczono tu ponad 2000 gatunków.
Ojcowski Park Narodowy położony tuż pod Krakowem, to najmniejszy park narodowy w Polsce, ale kryje niezwykłe bogactwo i mnóstwo atrakcji geologicznych, przyrodniczych i kulturowych. Zachwyca pięknymi formami skalnymi, jaskiniami, starą zabudową oraz zamkami - w Ojcowie i Pieskowej Skale.Bajkowość krajobrazu - kaniony o urwistych ścianach, sterczące igły skalne, grupy ostańców - zachwyca turystów już od XIX w. Najbardziej spektakularna jest Dolina Prądnika. Spotkamy tu wysokie, na kilkadziesiąt metrów, skały o fantazyjnych kształtach, wywierzyska i mnóstwo jaskiń.Najbardziej znanymi mieszkańcami parku są nietoperze - spośród 21 gatunków żyjących w Polsce zaobserwowano tu 17. Koniecznie trzeba pospacerować wśród zabytkowych willi Ojcowa, zobaczyć ruiny zamku Kaplicę na Wodzie oraz wejść do Groty Łokietka.
1. Maczuga Herkulesa
2.Jaskinia Wierzchowska
3. Pieskowa Skała
4. Brama Bolechowicka
5. Brama Krakowska
Białowieski Park Narodowy – polski park narodowy położony w północno-wschodniej części Polski, w województwie podlaskim, utworzony z Nadleśnictwa Rezerwat jako Park Narodowy w Białowieży obowiązującym od 11 sierpnia 1932 r. Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych restytuowany w obecnej formie z mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 listopada 1947 roku. Jest to drugi po Pienińskim Parku Narodowym park narodowy w Polsce i jeden z pierwszych w Europie. Znany z ochrony najlepiej zachowanego fragmentu Puszczy Białowieskiej, ostatniego w Europie fragmentu lasu pierwotnego oraz liczącej kilkaset sztuk, największej na świecie wolnościowej populacji żubra.Obecnie w skład parku wchodzą trzy jednostki administracyjne: Obręb Ochronny Orłówka, Obręb Ochronny Hwoźna i Ośrodek Hodowli Żubrów (z trzema rezerwatami hodowlanymi i Rezerwatem Pokazowym Żubrów). Obszar Ochrony Ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego w 1979 r. z racji dużego znaczenia dla kultury i dziedzictwa ludzkości, wpisano na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. W 1992 r. UNESCO rozszerzyło status obiektu dziedzictwa światowego na przylegający doń od wschodu fragment białoruskiego parku narodowego „Bieławieżskaja Puszcza”, podlegający ochronie ścisłej (4500 ha). Tym sposobem powstał w Puszczy Białowieskiej jeden z siedmiu na świecie i trzech w Europie transgraniczny obiekt dziedzictwa światowego.
Historia
Najstarsze ślady obecności człowieka w Puszczy Białowieskiej pochodzą z neolitu, czyli sprzed około 4500 lat. Są to proste narzędzia z krzemienia, toporki kamienne oraz resztki naczyń.. Z neolitu pochodzą także dwie osady, odkryte w 1923 roku w pobliżu wsi Rudnia oraz pomiędzy miejscowościami Krynica i Kupicze. W okresie od I wieku p.n.e. do V wieku n.e. na terenie puszczy istniały osady noszące ślady mieszanych wpływów kultur ceramiki kreskowanej i przeworskiej, a następnie kultury wielbarskiej. Jedna z takich osad, pochodząca z przełomu I wieku p.n.e. i I wieku n.e., została znaleziona na polanie łowieckiej Berezowo (Nadleśnictwo Białowieża). Odkryto tam także pozostałości dymarek do wytopu żelaza z rudy darniowej, zabytki żelazne i ceramiczne oraz kości bydła domowego i jeleni. Fakt ten wskazuje na to, że oprócz łowiectwa i hodowli ludność tego terenu zajmowała się lokalnym pozyskiwaniem rudy oraz wypalaniem węgla drzewnego niezbędnego do wytopu żelaza. Doprowadziło to do nieznacznego ubytku w powierzchni lasów, jednak po okresie starożytnym nastąpiła przerwa w osadnictwie, co umożliwiło ich regenerację. Pierwsze plany utworzenia parku narodowego na terenie Białowieży powstały w 1916 roku, głównie z inicjatywy gdańskiego botanika i jednego z twórców ruchu ochrony przyrody, doktora Hugo Conwentza. Nie zyskały one wówczas dużego poparcia. Idea ochrony chociaż części puszczy powróciła w 1919 roku, podczas liczenia białowieskich żubrów. Jej orędownikami byli wtedy polski botanik, profesor UJ, Władysław Szafer, profesor Eugeniusz Kiernik oraz inżynier Jan Kloska. Wysiłki te, tak jak i poprzednie, okazały się bezowocne. 29 grudnia 1921 roku na terenie Puszczy Białowieskiej, z inicjatywy i dzięki usilnym staraniom grona polskich przyrodników i leśników z profesorem Władysławem Szaferem na czele, Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych na mocy decyzji z 29 grudnia 1921 roku wydzieliło leśnictwo
Środowisko abiotyczne
Białowieski Park Narodowy leży przy wododziale Wisły i Niemna. Na terenie parku nie ma żadnych jezior ani większych rzek. Najcenniejszy obszar parku leży w widłach rzek Hwoźnej i Narewki. W parku ma swoje źródło rzeka Orłówka. Ponadto przez obszar parku przepływają dopływy Narewki: Łutownia, Przedzielna i Braszcza. Średnia temperatura powietrza w skali roku wynosi 6,8 °C, natomiast średnia ilość opadów 633 mm rocznie, z czego większość przypada na sezon wegetacyjny.
Fauna i flora
Puszcza Białowieska jest środowiskiem życia dla olbrzymiej jak na tę strefę klimatyczną liczby gatunków zwierząt. Poczynając od bezkręgowców: pierwotniaków, płazińców, obleńców, brzuchorzęsków, mięczaków, dżdżownic, niesporczaków, pająków, roztoczy, wijów, owadów i wielu innych, aż po kręgowce: ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki – dotychczas stwierdzono w Puszczy obecność ponad 12 tysięcy gatunków zwierząt. W całej Polsce jest ich około 35-40 tysięcy. Szacuje się, że puszczańska fauna jest rozpoznana w około 50%, a więc rzeczywista liczba gatunków zamieszkujących ten masyw leśny może liczyć około 25 tysięcy.
O wartości i unikatowości Puszczy stanowi nie liczba a jakość występujących w niej gatunków zwierząt. Mało jest tu gatunków związanych ze środowiskami przekształconymi przez człowieka a bardzo dużo gatunków charakterystycznych dla lasów naturalnych. Charakterystyczne jest również to, że gatunki bardzo często występują w małych zagęszczeniach osobników, przy jednoczesnej bardzo wysokiej różnorodności na danym terenie. W Puszczy Białowieskiej żyje około 12 000 gatunków zwierząt, wśród których przeważają bezkręgowce, a w szczególności owady (8000 gatunków). Ponadto występuje tu 120 gatunków ptaków, 7 gatunków gadów i 11 gatunków płazów.
Flora
Puszcza Białowieska jest najlepiej zachowanym lasem naturalnym na Nizinie Wschodnioeuropejskiej. Ponad 2/3 powierzchni parku zajmują lasy liściaste. Największą powierzchnię zajmują lasy grądowe (dębowo-grabowe), które rosną na najżyźniejszych glebach puszczy. W miejscach zalewanych przez kilka miesięcy wodą, rosną olsy i łęgi, składające się głównie z olszy czarnej i jesionu. W suchszych miejscach rosną natomiastbory sosnowe, świerkowe i mieszane. Występuje tu 20 zespołów leśnych. Ogólnie flora parku liczy ponad 1000 gatunków roślin, w tym 728 gatunków roślin naczyniowych, 277 gatunków porostów. Spośród szczególnie rzadkich roślin należy wymienić pełnika europejskiego, kosaćca syberyjskiego, arnikę górską i fiołka bagiennego.
Park Narodowy Gór Stołowych – jeden z 23 parków narodowych na terenie Polski, utworzony 16 września 1993. Znajduje się w województwie dolnośląskim.
Położenie
Park jest położony na terenie Sudetów Środkowych na północnym zachodzie ziemi kłodzkiej, przy granicy polsko‐czeskiej. Górami Stołowymi nazywana jest znajdująca się na terytorium Polski południowo‐zachodnia część rozległej, piaskowcowej płyty wypełniającej Nieckę Śródsudecką, pomiędzy Karkonoszami, a Górami Bystrzyckimi i Orlickimi. Czeski jej fragment nosi nazwę Broumovská vrchovina i również objęty jest ochroną. Najdalej wysunięta na północny zachód część po polskiej stronie nosi nazwę Zaworów
Historia
Park Narodowy Gór Stołowych utworzono rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 16 września 1993 roku przekształcając Stołowogórski Park Krajobrazowy. Zajmuje obszar ok. 63 km² wierzchowinowej ich partii z najwyższymi wzniesieniami – Szczelińcem Wielkim (919 m n.p.m.) i Skalniakiem (915 m n.p.m.). W granicach Parku znajduje się też południowo‐zachodnia część Gór Stołowych, zbudowana ze skał magmowych – granodiorytów (Krucza Kopa). Poza jego granicami znajduje się niewielka, najniższa, południowo‐wschodnia część Gór Stołowych oraz dwie enklawy obejmujące rejon Karłowa oraz kopalni piaskowca Radków. W otulinie parku znajdują się popularne uzdrowiska: Polanica-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Lewin Kłodzki i Kudowa-Zdrój
Fauna
W rozległych, zwartych kompleksach leśnych na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych pospolicie występuje jeleń, dzik, sarna, lis rudy, wiewiórka (czarnej i rudej odmiany) oraz drobne gryzonie.Trudniejsze do zauważenia – głównie ze względu na nocny tryb życia – są należące do łasicowatych: borsuk europejski, kuna leśna, tchórz, łasica pospolita i gronostaj europejski. Ze ssaków owadożernych częsty jest jeż, a rzadkie ryjówka malutka i typowa dla obszarów górskich ryjówka górska. W charakterystycznym dla Gór Stołowych środowisku spękań i szczelin skał piaskowcowych bytują nietoperze. Cennym elementem fauny ssaków są małe wiewiórkopodobne nocne zwierzęta, zamieszkujące głównie fragmenty lasów liściastych i mieszanych: orzesznica, bardzo rzadka popielica oraz koszatka leśna. Na polsko-czeskiej granicy swoją ostoję ma muflon – sprowadzony z Korsyki i zaklimatyzowany w Sudetach gatunek górskiej owcy.
Typowy krajobraz Gór Stołowych
Szczeliniec Wielki
Szczyt Szczelińca WielkiegoKampinoski Park Narodowy został utworzony 16 I 1959 roku dzięki staraniom Jadwigi i Romana Kobendzów. Położony jest na Nizinie Środkowo mazowieckiej, między lewym brzegiem Wisły a Bzurą, tuż przy północno-zachodnich rogatkach Warszawy. Powierzchnia parku wynosi 38 544,33 ha, z czego 72,40 ha przypada na Ośrodek Hodowli Żubrów w Smardzewicach w woj. łódzkim. Wokół parku rozciąga się strefa ochronna o areale 37 756 ha. W granicach parku znajdują się rozległe obszary Puszczy Kampinoskiej, położone w pradolinie Wisły. Puszcza tworzy wyraźnie wyodrębniony układ przyrodniczy, usytuowany w punkcie węzłowym korytarzy ekologicznych (doliny Wisły, Bugu i Narwi) o znaczeniu europejskim. Teren ten został ukształtowany w okresie polodowcowym przez wody z topniejącego lodowca spływające do morza szerokim na 18 km korytem Prawisły. Wyspy i ławice dały początek wydmom, a w dawnych korytach i starorzeczach wytworzyły się tereny bagienne. Tak powstały dwa ułożone równoleżnikowo pasy wydmowe oraz leżące pomiędzy nimi dwa pasy bagienne. Dodatkowo wśród kompleksów wydm znajdują się podmokłe zagłębienia, a na terenach bagiennych piaszczyste wzniesienia oraz niewielkie wydmy.Duże zróżnicowanie siedlisk powoduje, że występuje tutaj ponad 50 zbiorowisk roślinnych. Tworzy je ok. 1400 gatunków roślin naczyniowych, 115 gatunków mszaków oraz 146 gatunków porostów. Wśród nich znajdują się gatunki reliktowe oraz charakterystyczne dla różnych stref geograficznych, jak relikt epoki polodowcowej – chamedafne północna, gatunki borealne – zimoziół północny i kosaciec syberyjski, relikty pontyjskie – wisienka kwaśna i wężymord stepowy. 74 występujących w parku gatunków roślin podlega ochronie całkowitej, m.in. wawrzynek wilcze łyko, lilia złotogłów, sasanki otwarta i łąkowa, bluszcz pospolity, storczyki parku występuje 66 gatunków drzew i 70 gatunków krzewów, z czego 33 gatunki drzew i 46 gatunków krzewów jest pochodzenia rodzimego. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna, zajmująca 69,5% powierzchni leśnej, następnymi są olcha czarna (12,5%), dąb szypułkowy i bezszypułkowy (10,30%) oraz brzoza brodawkowata i omszona (6,45%). Lasy zajmują ponad 73% powierzchni parku, resztę stanowią różnego rodzaju zbiorowiska nieleśne. Tereny wydmowe są niemal całkowicie porośnięte lasami, wśród których dominują bory sosnowe świeże i mieszane. Niewielkie fragmenty wydm pokrywają ciepłolubne zbiorowiska napiaskowe i kserotermiczne. Na żyznych glebach na stokach i podnóżach wydm oraz na mineralnych wyspach wśród bagien rosną grądy – wielogatunkowe lasy liściaste złożone z dębów, grabów, lip, klonów. Zbiorowiskami leśnymi terenów bagiennych są olsy, gdzie tworzące je drzewa (olchy z domieszką brzozy) rosną na kępach, pomiędzy którymi przez znaczną część roku znajduje się woda. Brzegi cieków wodnych porastają łęgi olchowo-jesionowe. Naturalnymi zbiorowiskami otwartych terenów bagiennych są turzycowiska, które obecnie w większych fragmentach zachowały się w południowej części parku. W przeszłości wiele terenów bagiennych zostało wylesionych, osuszonych i przekształconych w łąki i pastwiska.
Zadaniem parku jest także ochrona znajdujących się na jego terenie pamiątek historii i kultury. W przeszłości Puszcza Kampinoska była miejscem wielu wojen, powstań i bitew. Najkrwawszym był okres II wojny światowej – we wrześniu 1939 toczyły tutaj walki idące na odsiecz Warszawie armie “Poznań” i “Pomorze”, przez całą okupację puszcza była schronieniem i miejscem szkolenia żołnierzy AK. W 1944 roku w puszczy powstał obóz warowny, obejmujący wiele wsi. Teren ten, całkowicie wolny od okupanta, przyjęło się wówczas nazywać „Niepodległą Rzeczpospolitą Kampinoską”. Stąd zgrupowanie AK „Kampinos” przez dwa miesiące niosło pomoc powstaniu warszawskiemu. Świadectwem tamtych mrocznych czasów są cmentarze wojenne i partyzanckie oraz rozsiane po całej puszczy mogiły. Na cmentarzu-mauzoleum w Palmirach znajdują się groby 2115 ofiar masowych egzekucji dokonywanych potajemnie w Puszczy Kampinoskiej i innych podwarszawskich lasach. W parku i jego sąsiedztwie znajduje się wiele zabytków architektury, z których najsłynniejsze związane są z życiem Fryderyka Chopina. Są to dworek w Żelazowej Woli, miejsce urodzin kompozytora, oraz gotycko-renesansowy kościół obronny w Brochowie, gdzie rodzice Fryderyka brali ślub, a on sam był ochrzczony.Ze względu na wartości przyrodnicze oraz znaczenie społeczne w 2000 roku Kampinoski Park Narodowy wraz ze strefą ochronną został uznany przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery pod nazwą „Puszcza Kampinoska”.Park stanowi ważną bazę rekreacyjno-wypoczynkową dla stolicy. Odwiedzający mają do dyspozycji 350 km szlaków turystycznych pieszych, 200-kilometrowy szlak rowerowy, trasy konne oraz 19 parkingów i 12 polan wypoczynkowych znajdujących się na obrzeżach parku. Działalność edukacyjną park prowadzi w trzech placówkach: Centrum Edukacji w Izabelinie, Ośrodku Dydaktyczno-Muzealnym im. Jadwigi i Romana Kobendzów w Granicy i Ośrodku Hodowli Żubrów im. prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Smardzewicach. Dwa pierwsze ośrodki mają ekspozycje muzealne, oferują pokazy filmów i przezroczy oraz różnorodne zajęcia edukacyjne, głównie dla dzieci oraz młodzieży szkolnej i akademickiej.
Wielkopolski Park Narodowy – polski park narodowy o powierzchni 7584,93 ha, utworzony w 1957 r., położony nad Wartą, na południe od Poznania, w trójkącie miast Luboń-Stęszew-Mosina. W Parku utworzono 18 obszarów ochrony ścisłej o łącznej powierzchni 260 ha. Chronią one rozmaite formy krajobrazu polodowcowego oraz najbardziej naturalne zbiorowiska roślinne, a także związane z nimi zwierzęta.Powierzchnia parku ze strefą ochronną (tzw. otuliną) wynosi 14 840 ha.Siedziba dyrekcji Parku oraz Muzeum Przyrodnicze Parku mieszczą się w Jeziorach, nad Jeziorem Góreckim – w centralnej części WPN. Do Jezior prowadzi droga zwana Greiserówką.
Historia
Inicjatorem powstania Wielkopolskiego Parku Narodowego jeszcze przed II wojną światową był prof. Adam Wodziczko.Określił ten obszar jako prawdziwe muzeum form polodowcowych i żywe muzeum przyrody. Wielkopolski Park Narodowy został utworzony w 1957 , a jego granice objęły powierzchnię 9600 ha, z czego pod zarządem parku zostało ok. 5100 ha. W 1996 r. zmieniono jego granice. , które obejmują obecnie powierzchnię 7584 ha, oraz ustanowiono wokół parku strefę ochronną (tzw. otulinę), której powierzchnia razem z terenem parku wynosi 14 840 ha.
Flora i fauna
Wielkopolski Park Narodowy obejmuje ochroną krajobraz polodowcowy i typowe dla niego formy ukształtowania terenu: morenę czołową i denną, ozy, drumliny, wydmy, parowy i różne formy jezior: rynnowe, kociołki, odpływowe i bezodpływowe. Jeziora są całkowicie lub częściowo otoczone lasem. Największym z głazów narzutowych jest Głaz Leśników (obw. 10,5 m)
Flora
Część wiekowych borów sosnowych, w stanie zbliżonym do stanu pierwotnego jest objęta ochroną w ramach rezerwatów ścisłych.Władze Parku Narodowego dążą również do przekształcenia istniejących lasów tak, by osiągnęły postać bliższą naturalnej. W latach 80. XX wieku inwentaryzacje wykazały na terenie parku ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, 276 grzybów, 170 mchów i 120 porostów
Fauna
- Fauna Wielkopolskiego Parku Narodowego charakteryzuje się bogactwem gatunków należących do rozmaitych grup systematycznych. Dominują tu gatunki środkowoeuropejskie i eurosyberyjskie. Najbogatsza jest fauna bezkręgowców, wśród których najliczniej reprezentowane są owady – ponad 3 tys. gatunków. Lasy obfitują w chrząszcze. Są wśród nich gatunki chronione takie jak jelonek rogacz, kozioróg dębosz, ale także pospolite, uszkadzające drzewa m.in. sosnę – cetyniec większy, cetyniec mniejszy, przypłaszczek granatek oraz drwalnik paskowany. Miejsca suche i ciepłe zasiedlają owady prostoskrzydłe, takie jak pasikonik zielony czy świerszcz polny oraz błonkoskrzydłe, do których należą m.in. mrówka rudnica. Na obszarze Parku występuje ponad 40 gatunków ssaków. Z owadożernych spotykamy tu m.in. ryjówki, nasze najmniejsze ssaki. Żyją tu również rozmaite gatunki nietoperzy i gryzoni. Z drapieżników zamieszkują m.in. kuna leśna, borsuk, lis. Gady są reprezentowane przez jaszczurkę zwinkę i żyworodną, padalca, zaskrońca i gniewosza plamistego. Rozległe lasy stanowią ostoję dla licznych jeleni, saren i dzików. Ptaki w Parku reprezentowane są przez 227 gatunków lęgowych i przelotnych. Z rzadko spotykanych wymienić należy kraskę, zimorodka i dzięcioła czarnego. Z drapieżnych można zauważyć wśród lasów i łąk kanię czarną, w pobliżu pól myszołowa zwyczajnego, a przy bagnach błotniaka stawowego. Na jeziorach często widuje się kaczkę krzyżówkę, cyrankę, cyraneczkę oraz perkoza dwuczubego. Od 2005 roku na Wyspie Zamkowej obserwowane są również kormorany. Ostatnie obserwacje donoszą o obecności około 200 osobników (2009 r.)
- Zajmuje ok. 3 tys. km² sandru w dorzeczu Brdy i Wdy oraz Równiny Tucholskiej i Równiny Charzykowskiej.Od lasów tych wziął nazwę również mezoregion fizycznogeograficzny Bory Tucholskie znajdujący się we wschodniej części kompleksu oraz szereg powierzchniowych form ochrony przyrody: park narodowy, rezerwat biosfery, obszar Natura 2000, a także leśny kompleks promocyjny. Bory Tucholskie dały również nazwy jednostkom różnych systemów podziału geobotanicznego, np. okręg Borów Tucholskich w systemie Szafera i Zarzyckiego lub dzielnica Borów Tucholskich w systemie Mroczkiewicza. Terytorium Borów Tucholskich zamieszkane jest przez rdzenną ludność - Borowiaków Tucholskich, a także Kaszubów, Kociewiaków oraz Krajniaków
Flora
- W przeszłości na obszarze Borów Tucholskich dominował w drzewostanie buk wraz z sosną. Rosły tu też liczne drzewa liściaste, głównie dęby, graby, osiki i lipy. Nasilająca się od XVII wieku rabunkowa gospodarka leśna i późniejsze zalesianie wyłącznie sosną (np. w roku 1893 ponad 99% lasów na obszarze powiatu tucholskiego obsadzona była tym gatunkiem) spowodowały, że obecnie Bory są obszarem monokulturowym sosny, jedynie na zboczach nad Wisłą występują w lasach gatunki ciepłolubne, a na obszarach wylesionych wrzosowiska. Zarastające rynny jeziorne zamieniły się w torfowiska lub urodzajne łąki. Na torfowiskach występują dość licznie żurawina błotna, bagno zwyczajne, liczne gatunki mchów i torfowców.
Fauna
Teren Borów Tucholskich zamieszkuje wiele różnorodnych gatunków zwierząt. Występuje licznie zwierzyna – jelenie, sarny, dziki, lisy, pojawiają się (szczególnie podczas ostrych zim) wilki. Nad rzekami występują bobry. Spośród ptaków, z gatunków rzadkich występują bielik, rybołów, żuraw zwyczajny, łabędź niemy, cietrzew, głuszec, sokół wędrowny, czapla siwa, kruk, puchacz, bocian czarny i inne.
Parki krajobrazowe
- Na terenie borów i okolic utworzono kilka parków krajobrazowych:
Rezerwaty przyrody
Na obszarze Borów Tucholskich znajduje się wiele rezerwatów przyrody.
Utworzony 18.03.1980 na pow. 6,26 ha, obejmuje typowe zespoły roślinne torfowisk wysokich i mszar – ostoja zwierzyny leśnej. Stanowisko żurawia popielatego.
Rezerwat o pow. 677,88 ha, chroni największe w Borach Tucholskich torfowisko niskie. Siedlisko wielu gatunków ptaków, w tym żurawia.
Uznano za rezerwat przyrody obszar lasu o powierzchni 41,50 ha, położony w gminie Brusy. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych klasycznie wykształconego boru chrobotkowego z rzadką i unikalną florą porostów.
Torfowiskowy rezerwat ścisły o powierzchni ok. 53 ha. Chroni zespół roślin charakterystyczny dla torfowisk przejściowych oraz brzozę niską jako zabytek tundry polodowcowej.
Rezerwat o pow. 250,02 ha położony w gminie Cekcyn. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych, krajobrazowych i turystycznych fragmentu doliny rzeki Stążki z jej źródłami o wyjątkowych walorach widokowych.
Drawieński Park Narodowy – jeden z 23 polskich parków narodowych, położony jest na terenie trzech województw: lubuskiego, zachodniopomorskiego i wielkopolskiego. Został utworzony 1 maja 1990 roku na powierzchni 8691,50 ha. Obecnie zajmuje powierzchnię 11 535,66 ha, w tym w wieczystym użytkowaniu Parku 11 210,6922 ha:
- województwo lubuskie: 5362,1793 ha (powiat strzelecko-drezdenecki)
- województwo zachodniopomorskie: 5470,6729 ha (powiat choszczeński i wałecki)
- województwo wielkopolskie: 377,84 ha (powiat czarnkowsko-trzcianecki)
Park znajduje się w północno-zachodniej Polsce, na Równinie Drawskiej, w kompleksie Puszczy Drawskiej. Południowa granica Parku przebiega wzdłuż drogi krajowej nr 22
Położenie geograficzne Parku:
Lasy na terenie Parku zajmują 83% powierzchni. W większości są to lasy bukowe i dębowo-bukowe, a także bory sosnowe. Ponadto 10% powierzchni wodnej Parku zajmują jeziora wraz z rzekami. Główne rzeki to: Drawa i Płociczna. Jeziora: 20 zbiorników wodnych, w tym unikatowe w skali kraju, Jezioro Czarne. Największe jezioro to Ostrowiec. W Parku znajduje się 12 obszarów ochrony ścisłej. Wokół Parku wyznaczono otulinę o powierzchni 352,67 km²
Flora i fauna
ryby: ok. 30 gatunków:
ptaki: ok. 130 gatunków lęgowych
Flora i fauna
Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty Parku, o powierzchni 1391,62 ha, podlegają ścisłej ochronie. W tym celu wyznaczono następujące obszary ochrony ścisłej:
- w województwie lubuskim:
- w województwie zachodniopomorskim:
- w województwie zachodniopomorskim:
- Przełom Drawy
- Runica
- Głodne Jeziorka
- Sicienko
- Pustelnik
- Wydrowe Łęgi
- Dolina Płocicznej
Żylina − miasto w północnej Słowacji, siedziba władz kraju żylińskiego i powiatu Żylina. Główny ośrodek regionu Doliny Wagu.
Położenie
Żylina leży u ujścia Rajčanki i Kysucy do Wagu, na północno-zachodniej granicy Kotliny Żylińskiej. Od południa otaczają ją Góry Strażowskie i Mała Fatra, od północy – Góry Kisuckie i Jaworniki
Historia
W okolicach Żyliny stwierdzono ślady osadnictwa już z późnej epoki kamienia, z epoki brązu i żelaza (kultury halsztackiej). Od V wieku n.e. datuje się osadnictwo słowiańskie. W IX wieku skalistym zboczu na terenie dzisiejszej wsi Porúbka na południe od miasta istniała osada związana z Państwem Wielkomorawskim. W IX – XIII w. funkcjonowało 5-6 kolejnych osad na terenie samej Żyliny oraz jej dzisiejszych dzielnic Závodie i Bánova. Na wielkim cmentarzysku w Bánovej znalezione zostały liczne groby wielkomorawskich rycerzy. Pierwsza wzmianka o tych wczesnośredniowiecznych osadach, określanych wspólną nazwą terra de Selinan, pochodzi z datowanego na 1208 r. pisma żupana nitrzańskiego Tomasza. Pośród tych osad, w dzisiejszej dzielnicy Dolné Rudiny, w pierwszej tercji XIII w. został zbudowany pierwszy żyliński kościół – dzisiejszy kościół św. Stefana.
Pierwotne osady żylińskie całkowicie zanikły pod koniec XIII wieku. Już jednak w tym samym stuleciu, na wysokiej terasie Wagu w miejscu obecnego starego miasta, zaczęło się organizować nowe centrum osadnicze. Osada została założona zapewne jeszcze przed 1300 r. przez niemieckich osadników ze Śląska Cieszyńskiego. Prawa miejskie wraz z prawem targowym i prawem „jednej mili” Żylina otrzymała w 1312 r., przyjmując je za pośrednictwem Cieszyna. Prawdopodobnie na miejscu dzisiejszego kościoła św. Trójcy znajdował się królewski zamek, wspominany w 1318 r. Przez dwa pierwsze dziesięciolecia XIII stulecia władał nim „Pan całego Wagu”, najpotężniejszy możnowładca górnowęgierski – Mateusz Czak.12 lipca 1321 r. król Węgier Karol Robert podniósł miasto do rangi wolnego miasta królewskiego, nadając mu liczne przywileje, rozszerzone w 1357 przez króla Ludwika Wielkiego. Ten sam władca w 1379 r. przeniósł Żylinę z dotychczasowego prawa cieszyńskiego na korzystniejsze dla mieszczan prawo krupińskie. Nowi osadnicy z Cieszyna i w ogóle ze Śląska byli w przeważającej mierze Niemcami. Usiłowali oni przejąć decydującą rolę w radzie miejskiej, co wywoływało ciągłe konflikty ze słowiańską (słowacką) częścią mieszczan. Spory te zażegnał król Ludwik, wydając w 1381 r. przywilej (Privilegium pro slavis), zrównujący w prawach mieszczan niemieckich i słowackich. Żylina, która w XIV w. osiągnęła liczbę 900 mieszkańców, była pierwszym miastem na terenie dzisiejszej Słowacji, w którym Słowacy uzyskali równy dostęp do wszystkich wybieralnych organów samorządu miejskiego.W 1431 r. Żylinę zdobyli i spalili husyci, lecz po okresie upadku miasto się odrodziło. W 1508 r. król Władysław II Jagiellończyk darował Żylinę magnatowi Janowi Podmanickiemu. Kilkanaście lat później po długotrwałych sporach sądowych Żylina przeszła z rąk rodu Podmanickich pod władzę Zápolyów, tracąc status wolnego miasta królewskiego. Miasto toczyło z magnatami długotrwałe spory w obronie swych praw. Dopiero cesarz Maksymilian II Habsburg potwierdził przywileje Żyliny. Mimo tego Żylina rozwijała się jako ośrodek handlu i rzemiosła. W XV wieku powstało wiele cechów rzemieślniczych. Pod koniec XVII wieku w mieście pracowało około 200 warsztatów, w tym 150 sukienniczych. Z 1542 pochodzi pierwsza wzmianka o miejskim gimnazjum. W 1665 pojawiła się drukarnia. W 1691 r. jezuici założyli tu kolejną szkołę. W tym czasie miasto wzbogaciło się o barokowe klasztory, kościoły i zamek w Budatínie. Rozwoju miasta nie zahamowały również wojny z Turkami. Żylina powołała wówczas własną gwardię, odpierającą tureckie ataki. Rozkwit miasta zakończył się pod koniec XVII wieku, po wielkim pożarze w 1678 i epidemii w 1679 r. W 1686 r. miasto znów oddano pod władzę magnacką, tym razem rodu Estarházych. Seria katastrofalnych pożarów, epidemii, powodzi i przemarszów wojsk w połączeniu ze złym zarządzaniem doprowadziła do gospodarczego upadku miasta.W latach 1378-1561 prowadzono w Żylinie tzw. żylińską księgę miejską, zawierającą pierwsze zapisy języka słowackiego z 1451. W 1610 r. w Żylinie odbył się tzw. synod żyliński – spotkanie pastorów ewangelickich z ziem słowackich, na którym uregulowano organizację kościoła reformowanego. Podczas rewolucji węgierskiej, na przełomie 1848 i 1849 roku, pod Budziatynem doszło do zwycięskiej dla Słowaków bitwy słowackich ochotników z wojskami węgierskimi.W połowie XIX wieku Żylina liczyła jedynie 2,3 tys. mieszkańców i była pod tym względem mniejsza od np. Bytczy czy Rajca. Impulsem dla rozwoju Żyliny stało się wybudowanie linii kolejowych: koszycko-bogumińskiej w 1872, nadwaskiej (bratysławskiej) w 1883 i odnogi do Rajca w 1899 r. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w mieście powstały pierwsze wielkie zakłady przemysłowe: w 1891 r. powstała fabryka sukna, w 1892 r. fabryka nawozów sztucznych, w 1893 r. młyn parowy, a w 1896 r. zakład produkcji prądnic i silników elektrycznych. W 1905 r. rozpoczęły pracę zakłady celulozowe i fabryka dziegciu, a w 1915 r. fabryka zapałek. Intensywny rozwój miasta i jego potencjał zostały wcześnie dostrzeżone i w 1903 r. odbyła się tu górnowęgierska wystawa przemysłowa. W 1910 Żylina liczyła już 9,2 tys. mieszkańców, z czego 4,9 tys. Słowaków, 2,3 tys. Węgrów, 1,5 tys. Niemców, 0,2 tys. Polaków i 0,1 tys. Czechów. Za czasów pierwszej Czechosłowacji wzrostu gospodarczego miasta nie zahamował nawet wielki kryzys gospodarczy. Żywioł słowacki przeważał w Żylinie nawet w czasach intensywnej madziaryzacji pod koniec XIX wieku. W listopadzie 1918 w mieście powstała słowacka rada narodowa. Od 12 grudnia 1918 do 3 marca 1919 w Żylinie mieściło się ministerstwo do spraw Słowacji – pierwszy słowacki organ władzy. 6 października 1938 w Żylinie proklamowano autonomię Słowacji w ramach tzw. Drugiej Republiki Czechosłowackiej.Po II wojnie światowej Żylina szybko się rozwijała jako ośrodek przemysłowy, gospodarczy i administracyjny oraz węzeł komunikacyjny. Obecnie w mieście działają zakłady papiernicze Tento, a. s. (Metsä Tissue), zakłady tekstylne Slovena, a. s., dawne Považské chemické závody, a. s., zakład przemysłu drewnianego Drevoindustria, dawne zakłady konstrukcji stalowych ZVL (obecnie podzielone na kilka firm), zakłady Elektrovod i in. W mieście mają siedziby duże firmy projektowo-budowlane (np. Doprastav, a. s. i Váhostav-Sk, a. s.) oraz takie firmy jak Siemens AG, Scheidt and Bachmann, Solver IT, Azet.sk, Ernst&Young, inloop i in. Mieści się tu centrala banku Prima banka oraz oddziały blisko 20 innych banków. Mają tu siedziby Słowacka Izba handlowo-Przemysłowa, Słowacko-Polska Izba Handlowa oraz Słowacka Izba Żywności (Slovenská živnostenská komora). Znaczny wpływ na rozwój aglomeracji miała budowa w latach 2004-2006 w sąsiedniej wsi Teplička nad Váhom wielkiej fabryki samochodów osobowych Kia Motors Slovakia.W 1960 powstała wyższa szkoła transportu, przekształcona później w Uniwersytet Żyliński, przy którym obecnie aktywnie działa park naukowo-techniczny. W Żylinie działają również teatr, teatr lalkowy, orkiestra kameralna, muzeum regionalne i muzeum kultury żydowskiej.
JELENIOWATE
Jeleń szlachetny – gatunek dużego ssaka lądowego z rodziny jeleniowatych.
Zasięg występowania i biotop
Jego liczne podgatunki zamieszkują Europę (część Półwyspu Skandynawskiego, Europa Środkowa i południowa), Azję (od Morza Czarnego do Morza Ochockiego i Morza Japońskiego), północną Afrykę. W Afryce żyją tylko na północy, dochodząc na południe do Sahary. Introdukowany w Ameryce Południowej, Australii i Nowej Zelandii.W Polsce występuje jeleń europejski (Cervus elaphus elaphus), nazywany również jeleniem skandynawskim.W populacjach jelenia szlachetnego występującego w Polsce wyróżnia się kilka ekotypów: jeleń bieszczadzki (największy i najsilniejszy), jeleń mazurski, jeleń wielkopolski i jeleń pomorski. W Polsce występuje we wszystkich większych kompleksach leśnych. Preferencje środowiskowe jeleni są zależne od pory roku. Głównym środowiskiem są nizinne i górskie lasy liściaste i mieszane. Z uwagi na rozłożyste poroże unikają terenów gęsto zakrzewionych.
łoś euroazjatycki – największy współcześnie żyjący gatunek ssaka kopytnego z rodziny jeleniowatych, wyróżniający się charakterystycznym porożem i wyjątkowo długimi kończynami. Żyje w podmokłych lasach północnej Eurazji i Ameryki Północnej. Występujący w Polsce podgatunek A. a. alces – łoś europejski jest największą żyjącą w Polsce zwierzyną łowną. Rzadki i objęty całorocznym okresem ochronnym.
Nazewnictwo
W polskiej literaturze zoologicznej gatunek Alces alces był oznaczany nazwą „łoś”. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę „łoś euroazjatycki”, rezerwując nazwę „łoś” dla rodzaju tych przeżuwaczy
Pochodzenie
Pierwotne łosie pojawiły się w Eurazji pod koniec pliocenu lub w plejstocenie. Skamieliny najbardziej spokrewnionych ze sobą jeleniowatych przypominających dzisiejsze łosie zaliczane są do rodzajów Cervalces, Libralces i Alces. Współczesny Alces alces wywodzi się prawdopodobnie od Alces latifrons.W początkach holocenu współczesne łosie zasiedlały Europę od Pirenejów po dzisiejszą Danię, Austrię, Wielką Brytanię i wschodnią część Europy Środkowej. Z czasem zasięg ich występowania przesunął się na północ Eurazji i przez Beringię do Ameryki Północnej. Zniknęły najpierw z terenów dzisiejszej Francji i Wielkiej Brytanii. W początkach naszej ery były jeszcze w zachodniej części Europy Środkowej.
Odżywianie
Łoś jest zwierzęciem roślinożernym. Latem żywi się roślinami zielonymi, głównie podwodnymi i błotnymi (kaczeńce). Zjada też trawy i turzyce porastające brzegi zbiorników wodnych, liście, pąki, owoce krzewów i pędy drzew liściastych (wierzby, olchy, osiki i brzozy) i iglastych (młode pędy sosny), a w zimie igły sosen i jodeł oraz korę drzew. Dorosłe osobniki zjadają dziennie 20–50 kg karmy. Potrafią wydobywać pokarm głęboko zanurzony w wodzie, ale zjadanie nisko położonych roślin wymaga od nich przyklęknięcia z powodu krótkiej szyi i długich kończyn.
Sarna europejska – gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych. Jedno z ważniejszych zwierząt łownych Europy. Samica jest potocznie nazywana kozą, samiec rogaczem lub kozłem, młode zaś koźlętami. Istnieje również łowieckie określenie sarniak na dorosłego samca sarny.
Występowanie i biotop
Obecny zasięg występowania gatunku obejmuje Europę, Azję Mniejszą i region Morza Kaspijskiego. W Azji występuje blisko z nią spokrewniona sarna syberyjska, do niedawna traktowana jako podgatunek sarny europejskiej. Zasięgi występowania obydwu gatunków graniczą ze sobą w górach Kaukazu.W Polsce sarna europejska jest gatunkiem pospolitym w całym kraju, najliczniejszym w jego zachodniej części.Jej siedliskiem są równinne i górskie (do 2400 m n.p.m.) rzadkie lasy liściaste i mieszane oraz zarośla. W Europie – oprócz populacji leśnej – występuje populacja polna, która przystosowała się do życia na otwartych terenach uprawnych, łąkach, a nawet w ogrodach w pobliżu osiedli i miast.
Charakterystyka ogólna
Sarna europejska jest zwierzęciem średniej wielkości o smukłym ciele, wysokich nogach, sierści czerwonobrązowej w lecie, siwobrązowej lub siwożółtej w zimie, z białą lub żółtawą plamą na pośladkach. W Niemczech i Holandii spotykane są osobniki o czarnym ubarwieniu, a w całym zasięgu występowania również białe albo łaciate. Racice małe, ostro zakończone. Palce boczne są wysoko osadzone, nie dotykają podłoża.Wysokość w kłębie ok. 75 cm, długość 95-140 cm (w tym tułowia ok. 70 cm), przeciętna masa ciała ok. 25 kg (koza ok. 10% mniej). Poroże samców (parostki) osiąga 25-30 cm, u dorosłych zwykle z trzema odnogami (są to tzw. szóstaki regularne - jeśli każda z tyk ma trzy odnogi i nieregularne, kiedy tylko jedna tyka ma trzy, a druga posiada mniej odnóg), zrzucane są na przełomie października i listopada; nowe rośnie w scypule do kwietnia. Z końcem kwietnia, bądź na początku maja ma miejsce ścieranie scypułu.W 2008 w Prato we Włoszech odkryto samca sarny europejskiej z jednym parostkiem położonym na środku czaszki. Naukowcy uważają, że jest to wada genetyczna tego osobnika, ponieważ jego bliźniak ma normalne poroże złożone z dwóch parostków.
Tryb życia
Sarny europejskie w okresie od późnej jesieni do wiosny żyją w stadach złożonych z kilku do kilkudziesięciu osobników prowadzonych przez doświadczoną samicę. Po tym okresie rudle się rozluźniają i rozbijają na mniejsze grupy. Największą aktywność wykazują we wczesnych godzinach rannych, południowych i wieczornych. Mogą żerować w nocy. Sarna europejska jest gatunkiem roślinożernym. Żywi się trawami, ziołami, liśćmi, grzybami i owocami leśnymi. Samce wykazują zachowania terytorialne i związaną z tym agresję.
Mulak białoogonowy – gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych (Cervidae), pospolity na obszarze Ameryki Północnej, na południe od Kanady. Występuje także w południowej Kanadzie, w Meksyku i północnej części Ameryki Południowej, aż po Peru. W wyniku introdukcji mulaki białoogonowe można spotkać także w niektórych regionach północnej Europy. Mulaki białoogonowe zasiedlają różne biotopy. Mimo że zwykle preferuje obszary zalesione z niewielkimi otwartymi przestrzeniami, gatunek ten może się przystosować do życia w bardziej otwartym środowisku takim jak sawanna. Te ssaki charakteryzują się większym porożem proporcjonalnie do swojego rozmiaru oraz większymi ogonami. Dodatkowo istnieje znacząca różnica wielkości między samicą a samcem.Żyje w małych stadach. Ruja w październiku; ciąża trwa ok. 200 dni. Występuje kilkadziesiąt podgatunków (najmniejszy na Florydzie).Mulak białoogonowy jest najważniejszym zwierzęciem łownym Ameryki. Widnieje w godle stanu Jukatan.
Nazewnictwo
W polskiej literaturze zoologicznej gatunek Odocoileus virginianus był oznaczany nazwą „jeleń wirgiński” lub „wirginijski”. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę „mulak białoogonowy”, rezerwując nazwę „jeleń” dla rodzaju Cervus
Charakterystyka
Sierść mulaka jest czerwonawo-brązowa wiosną i latem i staje się szaro-brązowa na jesień i zimę. Mulaka można rozpoznać po charakterystycznym białym spodzie ogona, który ukazuje unosząc ogon podczas ucieczki.Samiec (zwany także bykiem) waży zwykle od 60 do 100 kg, choć spotykano okazy ważące ponad 160 kg. Samica (łania) przeciętnie waży od 40 do 60 kg, ale niektóre osiągają nawet 75-80 kg.Mulak białoogonowy osiąga 85–205 cm długości oraz 55–110 cm wysokości w kłębie.Samce powyżej roku życia posiadają poroże. Poroże zaczyna rosnąc późną wiosną okryte scypułem. Byki mogą posiadać typowe lub nietypowe poroże. Typowe poroże jest symetryczne z odrostkami wyrastającymi ku górze bezpośrednio z pnia. Nietypowe poroże jest niesymetryczne, a odrostki rosną w dowolnych kierunkach. Te cechy nie są jednak jedynymi kryteriami podziału. Istnieją systemy punktowania poroża opierające się dodatkowo na pomiarach odstępstwa od symetrii. Zatem byki o niewielkiej asymetrii poroża również można uważać za typowe. Cechą charakterystyczną jest poroże wygięte do przodu. Wewnętrzna rozpiętość poroża jest różnorodna i może wynosić od 8 do 64 cm (3-25 cali). Byki zrzucają poroże po godach od późnego grudnia do lutego.
Występowanie
Nadmierne polowania i degradacja środowiska, w tym zmniejszenie powierzchni lasów, poważnie zmniejszyły populacje mulaków na większości zamieszkiwanych przez nie terenów. Przykładowo, do roku 1930 populacja gatunku w Stanach Zjednoczonych szacowana była na około 300 tysięcy sztuk. Po protestach myśliwych i ekologów zabroniono komercyjnego wykorzystywania mulaków, wprowadzono programy ochronne oraz uregulowano polowania. Według ostatnich szacunków, obecna populacja w Stanach Zjednoczonych wynosi około 30 milionów sztuk.Działania ochronne okazały się tak skuteczne, że w niektórych rejonach populacja mulaków znacznie przekracza możliwości ekosystemu, a zwierzęta stały się problemem. Wypadki na drogach z udziałem mulaków są ważnym problemem w wielu częściach ich zasięgu występowania, zwłaszcza nocą i podczas rui, powodując ofiary zarówno wśród zwierząt, jak i ludzi. W przypadku dużych populacji jeleni, rolnicy mogą ucierpieć w wyniku szkód powodowanych w uprawach, zwłaszcza w sadach i na polach kukurydzy.Gatunek jest uznawany za oficjalne zwierzę stanu (state animal) w stanach Arkansas, Illinois, Missisipi, New Hampshire, Ohio, Pensylwania, Michigan, Karolina Południowa i Wisconsin. Sylwetka byka widnieje w herbie oraz fladze Vermont. Największa populacja jeleni tego gatunku występuje w stanie Teksas (ponad cztery miliony sztuk). Duże skupiska występują w środkowym Teksasie i w stanach Michigan, Minnesota, Missisipi, New Jersey, New York i Pensylwania.Mulak białoogonowy został sprowadzony w 1935 roku do Finlandii. Mulaki rozprzestrzeniły się ostatnio na tereny północnej Skandynawii i południowej Karelii, rywalizując i czasem wypierając lokalną faunę. Obecna populacja około 30 tys. mulaków została zapoczątkowana przez cztery zwierzęta sprowadzone z Minnesoty.W wielu ze stanów w Stanach Zjednoczonych i w wielu kanadyjskich prowincjach, polowanie na mulaki białoogonowe jest głęboko zakorzenione w miejscowej kulturze i jest ważnym elementem gospodarki wielu terenów wiejskich.W stanie Nowy Jork istnieje populacja całkowicie białych – ale nie albinosów – mulaków białoogonowych (z wyjątkiem nosów i okolic kopyt). Dzięki wytężonej ochronie populacja białych mulaków dobrze się rozwija.W zachodnich częściach Stanów Zjednoczonych i Kanady zasięg występowania mulaków białoogonowych pokrywa się z zasięgiem występowania mulaków. W niektórych skrajnie północnych regionach współdzielą terytorium z łosiami. Mulaki białoogonowe spotyka się także na terytoriach wapiti głównie w lasach liściastych. W parkach narodowych ssaki te są bardziej płochliwe i szukają bardziej odosobnionych miejsc niż inne jeleniowate tam występujące.
Pożywienie
Mulaki żywią się różnorodnymi roślinami – młodymi pędami, liśćmi oraz trawami. Specjalna budowa żołądka pozwala im jeść również grzyby, które są niejadalne dla ludzi. Dieta mulaków zmienia się w zależności od pory roku.
Jeleń kanadyjski – gatunek ssaka z rodziny jeleniowatych (Cervidae). Nazwa wapiti początkowo dotyczyła północnoamerykańskich podgatunków jelenia szlachetnego, później używana była dla podgatunków zamieszkujących lasy strefy umiarkowanej Ameryki Północnej, głównie Góry Skaliste oraz wschodnią część Azji. Na podstawie DNA stwierdzono wyraźne różnice pomiędzy wapiti a jeleniem szlachetnym, wystarczające, aby uznać wapiti za odrębny gatunek. Dalsze badania wykazały występowanie trzech grup populacji wapiti: północnoazjatycko-amerykańską, południowoazjatycką i wschodnioazjatycką. Został introdukowany w Nowej Zelandii i Argentynie. Jednak większość ujęć systematycznych wciąż traktuje wapiti jako podgatunek jelenia szlachetnego.Wapiti wywodzą się z Azji Środkowej, przedostały się do Ameryki Północnej przez most lądowy Beringa. Dwa z podgatunków wymarły: wapiti kanadyjski (C. canadensis canadensis) i C. canadensis merriami. Wapiti znajduje się w godle Kolumbii Brytyjskiej (jedna z prowincji Kanady).
Mundżak – rodzaj ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych.
Występowanie
W warunkach naturalnych występują na Półwyspie Indyjskim, Półwyspie Indochińskim, w południowo-wschodnich Chinach i na Archipelagu Malajskim
Nazewnictwo
Nazwa rodzajowa pochodzi od słowa Muntjak oznaczającego w języku sundajskim mundżaka
- Sambar jednobarwny – gatunek ssaka parzystokopytnego, największy w południowej Azji przedstawiciel rodziny jeleniowatych. Nazywany jest również jeleniem końskim (z powodu gęstych, długich włosów na ogonie).
Występowanie i biotop
Obecny zasięg występowania gatunku obejmuje Półwysep Indyjski, Cejlon, Półwysep Indochiński, południowe Chiny, Sumatrę i Borneo. Jego siedlisko to wilgotne lasy i tereny trawiaste. Preferuje lasy na zboczach gór, w pobliżu pól uprawnych. Został z powodzeniem introdukowany w Australii, Nowej Zelandii i w kilku stanach USA.
Tryb życia
- Prowadzą nocny tryb życia. Samce są samotnikami. Samice z młodymi łączą się w luźne grupy. Żywią się różnymi gatunkami traw, liśćmi i owocami krzewów i drzew. Żyją 16–20 lat, a zanotowany rekord długości życia wynosi 24,5 roku.
Pudu – rodzaj ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych
Występowanie
Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Ameryce Południowej.
Charakterystyka
Rodzaj obejmuje jednych z najmniejszych przedstawicieli jeleniowatych, o krótkim porożu, ciemnym ubarwieniu i krępej sylwetce ciała z krótkimi kończynami.
Nazewnictwo
Nazwa rodzajowa pochodzi od epitetu gatunkowego Capra pudu Molina, 1782
Milu chiński – gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych
Występowanie
W warunkach naturalnych zamieszkiwał prawdopodobnie północne i środkowe Chiny. Wytępiony ok. III w. n.e. Zachował się jedynie w niewoli, w parku łowieckim cesarzy chińskich pod Pekinem (Nanhaizi). Introdukowany w Europie i Ameryce Południowej, a następnie reintrodukowany w Chinach, nad Morzem Żółtym. Spotykany w wielu ogrodach zoologicznych, także w Polsce (poznański Ogród Zoologiczny, Park Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie, Śląski Ogród Zoologiczny, Ogród Zoologiczny we Wrocławiu oraz Ogród Zoologiczny w Krakowie)
Huemal peruwiański – gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny jeleniowatych blisko spokrewniony z huemalem.
Występowanie i biotop
Obecny zasięg występowania gatunku obejmuje kraje Ameryki Południowej – Ekwador, Peru, Boliwia, Chile i Argentyna. Huemal peruwiański zasiedla górskie zarośla na wysokościach 4100-5200 m n.p.m. Rzadko spotykana poniżej 4000 m n.p.m.
Wygląd
- Ciało krępe z krótkimi kończynami, bardzo długie uszy, poroże słabo rozgałęzione, tuż nad różą od łodygi odchodzi długie rozgałęzienie. Samce zrzucają poroże w październiku-listopadzie. Długość ciała 140-160 cm, długość ogona 10-15 cm, wysokość w kłębie 75-85 cm, samice niższe (69-71 cm), masa ciała 45-65 kg. Długość poroża 22-27 cm. Ubarwienie żółtoszarobrązowe. Wierzchnia część ogona jest ciemnobrązowa, a spodnia biała. Dymorfizm płciowy jest zaznaczony. Ciąża trwa około 240 dni.
- Kasztan – rodzaj roślin z rodziny bukowatych (Fagaceae Dumort.). W Europie występuje tylko kasztan jadalny (Castanea sativa), będący zarazem gatunkiem typowym rodzaju. Na całym świecie wyróżnianych jest 10–12 gatunków kasztanów rosnących w Azji wschodniej i Ameryce Północnej.
Systematyka
- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG III z 2009)
Rodzaj z rodziny bukowate z rzędu bukowców, należącego do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Quercoideae Õrsted, w której najbliżej spokrewniony jest z rodzajami Quercus i Castanopsis
Wykaz gatunków
- Castanea crenata Siebold & Zucc. – kasztan japoński, kasztan karbowany
- Castanea dentata (Marshall) Borkh. – kasztan amerykański, kasztan zębaty
- Castanea ×fleetii A. Camus [= C. crenata × C. pumila]
- Castanea henryi (Skan) Rehder & E. H. Wilson
- Castanea mollissima Blume – kasztan chiński
- Castanea ×neglecta Dode [= C. dentata × C. pumila] – kasztan zaniedbany
- Castanea ozarkensis Ashe
- Castanea pumila (L.) Mill. – kasztan niski
- Castanea sativa Mill. – kasztan jadalny
- Castanea seguinii Dode – kasztan Seguina
- Kasztany niektórym kojarzą się z maturami, innym z nieuchronnie nadchodzącą jesienią, jeszcze inni wyciągi lecznicze z kasztanowca znają z etykiet różnych preparatów leczniczych. Wedle zwolenników medycyny naturalnej kasztany pomagają na bezsenność i żylaki, niwelują skutki promieniowania elektromagnetycznego, ale jeśli w domu jest ich zbyt dużo, mogą wywoływać migreny i nudności. Jak jest naprawdę? Czy kasztany mają jakieś właściwości lecznicze i czy warto je zbierać?
- Właściwości lecznicze kasztanów
- Warto jednak pamiętać, że w Polsce nazwą "kasztan" określa się zarówno owoce i nasiona kasztanowca, jak i samo drzewo. Dlatego też wiele osób, mówiąc o właściwościach leczniczych kasztana, ma na myśli nie tylko właściwości owoców i nasion, lecz również kory, kwiatów i liści kasztanowca, z których pozyskuje się cenne wyciągi lecznicze.Właściwości owoców i nasion kasztana - zwłaszcza tych zbieranych jesienią, gdy spadną już na ziemię - są o wiele słabsze; dużo silniejsze właściwości lecznicze mają te niedojrzałe, ukryte jeszcze w łupinach. Nieprzetworzone są jednak silnie trujące, dlatego też rzadko wykorzystywane są w domowych miksturach leczniczych - stosowane są przede wszystkim w przemyśle farmaceutycznym.
- Kasztanowiec – rodzaj drzew, rzadziej krzewów należących do rodziny mydleńcowatych (Sapindaceae). Obejmuje ok. 25 gatunków pochodzących z południowo-wschodniej Europy, Ameryki Północnej oraz Azji wschodniej. W Polsce wszystkie uprawiane gatunki są introdukowane przez człowieka. Gatunkiem typowym jest kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.)
- Pokrój
- Dorastają nawet do 40 m wysokości.
- Duże, charakterystyczne dla całego rodzaju, kleiste lub suche.
- Ustawione naprzeciwlegle, dłoniastodzielne, złożone z 5–9 listków na długich ogonkach.
- Obupłciowe lub rozdzielnopłciowe w tym samym kwiatostanie, zazwyczaj zebrane w okazałe, wyprostowane wiechy o wys. do 30 cm, w kolorze białym, żółtawym, różowym lub czerwonym. Kwiat składa się 4–5 płatków i tyluż działek kielicha. Płatki opatrzone paznokciem. Pręcików jest 5–9, słupek jeden, górny.
- Torebka gładka lub kolczasta, rozpadająca się po dojrzeniu na trzy części. Nasiona bardzo duże, ciemnobrązowe z kolistym znacznikiem (hilum), popularnie nazywane „kasztanami”.
- Gatunki uprawiane i dziczejące we florze Polski
- kasztanowiec czerwony (Aesculus carnea Hayne) – gatunek uprawiany
- kasztanowiec drobnokwiatowy (Aesculus parviflora Walt.) – gatunek uprawiany
- kasztanowiec francuski (Aesculus x plantierensis André) – gatunek uprawiany
- kasztanowiec gładki (Aesculus glabra Willd.) – gatunek uprawiany
- kasztanowiec japoński (Aesculus turbinata Blume) – gatunek uprawiany
- kasztanowiec krwisty (Aesculus pavia L.) – gatunek uprawiany
- kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum L.) – antropofit zadomowiony
- kasztanowiec żółty (Aesculus flava Sol. ex Hope) – antropofit zadomowiony
Zastosowanie
- Rośliny ozdobne: Niektóre gatunki są sadzone jako drzewa parkowe i alejowe oraz do nasadzeń przydrożnych. Trochę kłopotliwe ze względu na jesienne zaśmiecanie otoczenia.
- Rośliny lecznicze: Niektóre gatunki są stosowane w medycynie ludowej i homeopatii.
- ZBIERANIE ORZECHÓW
- Orzech – rodzaj roślin z rodziny orzechowatych, obejmujący kilkanaście gatunków drzew, o owocach zwanych potocznie orzechami, w rzeczywistości będących pestkowcami. Gatunkiem typowym jest Juglans regia L.
- Pokrój
- Zależnie od gatunku od niskiego do dużego drzewa liściastego.
- Naprzeciwległe, długości 25–100 cm, najczęściej nieparzystopierzaste. Składają się z 5–23 listków. Często wydzielają specyficzny aromat.
- Kwiaty zebrane w kwiatostany zwane kotkami.
- Gatunki uprawiane w Polsce
- orzech ajlantolistny, orzech Siebolda – Juglans ailanthifolia Carrière, syn. Juglans sieboldiana Maxim.
- orzech czarny – Juglans nigra L. – antropofit zadomowiony
- orzech szary – Juglans cinerea L. – antropofit zadomowiony
- orzech włoski – Juglans regia L. – antropofit zadomowiony, gatunek inwazyjny
- Orzech włoski – gatunek drzewa liściastego z rodziny orzechowatych. W stanie dzikim występuje na Bałkanach, w południowo-wschodniej Europie, południowo-zachodniej, środkowej i wschodniej Azji, w Himalajach, w północnej Mjanmie i południowo-zachodnich Chinach. W Polsce pospolicie uprawiany i często dziczejący, w niektórych rejonach kraju zadomowiony (kenofit). Obecnie (2012) klasyfikowany jako zajmujący liczne nowe stanowiska gatunek inwazyjny w początkowej fazie ekspansji.
- Pokrój
- Duże drzewo liściaste. Jeśli rośnie samotnie, bez konkurujących z nim innych drzew, to pień ma zazwyczaj krótki, a koronę szeroko rozbudowaną; w przeciwnym wypadku drzewo ma wyższy i szczuplejszy pokrój.
- Osiąga wysokość 25–35 metrów, do 2 metrów średnicy. Kora gładka, srebrzystoszara, pokryta rozrzuconymi, wyraźnymi, nierównomiernymi bruzdami.
- Naprzeciwległe, długości 25–40 cm, nieparzystopierzaste z 5–9 równowąskimi listkami. Największe trzy znajdują się u szczytu i mają 10–18 cm długości i 6–8 cm szerokości (para przy podstawie ma jedynie 5–8 cm długości). Rozwijają się stosunkowo późno, na przełomie kwietnia i maja, razem z kwiatami.
- Kulisty lub lekko owalny niby pestkowiec. Zewnętrzna warstwa owocni stanowi mięsistą, zieloną okrywę, łatwo odpadającą jesienią. Wewnętrzna część owocni, czyli endokarp, tworzy zdrewniałą skorupę. Nasiono otoczone błoniastą łupiną, potocznie zwane jądrem, stanowi jadalną część owocu. Dojrzałe owoce orzecha włoskiego mają kształt owalny, długość 4–5 cm i średnicę 3–4 cm i powszechnie nazywane są orzechami.
- PTAKI POLSKIE
- RUDZIK – gatunek małego ptaka wędrownego z rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae), wcześniej zaliczany do drozdów (Turdidae). Jedyny przedstawiciel rodzaju Erithacu.
Występowanie
Zamieszkuje całą Europę, zachodni skrawek Syberii i Azji Mniejszej. Izolowane populacje lęgowe w Algierii czy na wyspach wschodniego Atlantyku. Nie znajdziemy go na Islandii, w północnej Skandynawii i w niektórych częściach Rosji. Zimuje w południowej i zachodniej Europie (polska populacja głównie na Półwyspie Iberyjskim), północnej Afryce, Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie. Niektóre osobniki mogą jednak zimować w środkowej Europie. Na Wyspach Brytyjskich jest gatunkiem osiadłym.W Polsce liczny ptak lęgowy, rozpowszechniony w całym kraju. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2008–2012 populacja rudzika w Polsce liczyła 2,2–2,7 miliona par lęgowych. Część ptaków zimuje na terenach lęgowych. Poza tym zimą na teren kraju przylatują osobniki z populacji pochodzących ze Skandynawii.
Wygląd zewnętrzny
Krępa, okrągła sylwetka ze stosunkowo dużą głową i cienkim ogonem. Obie płci ubarwione jednakowo, zbliżone są też rozmiarem. Najbardziej charakterystycznym elementem upierzenia jest ruda pierś, gardło i boki głowy. Z czasem rudy kolor jaśnieje i matowieje. Upierzenie z wierzchu oliwkowo-szare, oddzielone od rudej plamy szerokim popielatym pasem. Spód ciała biały, boki w bladym, szarobrązowym odcieniu. Kuper szarobrązowy, ogon i pokrywy nadogonowe brązowe. Dziób i cienkie, długie nogi ciemnobrązowe. Duże, ciemne, wyraziste oczy, które pozwalają mu na dobre widzenie w półmroku zarośli. Zaznaczona wypukła klatka piersiowa. Skrzydła są oliwkowoszare. Ma delikatniejszą sylwetkę i mniejszy rozmiar niż wróbel. Młode z wierzchu brązowe, ciemno nakrapiane, a od spodu beżowe z kreskowaniem. Jeszcze nie mają pomarańczowych piór.Dzięki rdzawej barwie czoła, boków głowy, piersi i jednolicie brązowym sterówkom dorosłe rudziki są łatwe do rozpoznania w terenie. Trudniej jest rozróżnić płeć, bowiem rdzawe pole ma taką samą wielkość u samców i samic. Ornitolodzy wiosną rozpoznają trzymaną w ręku samicę po plamie lęgowej na spodzie ciała, a samca po wystającej kloace. Natomiast młode ptaki poniżej pierwszego roku życia rozróżnia się po żółtych plamkach widocznych na końcach skrzydeł, których nie mają osobniki dorosłe. Te cechy również widoczne są tylko z bliska. Poza tym dzioby starszych rudzików są szare od wewnątrz, a u młodych wnętrze jest żółtawe. Kolejną cechą rozpoznawczą jest śpiew, który słychać nawet wtedy, gdy większość leśnych ptaków milczy.
Pożywienie
Owady i ich larwy, np. chrząszcze i mrówki, oraz inne drobne bezkręgowce zbierane na ziemi, jak dżdżownice, pająki i ślimaki. Wraz z mijaniem lata i jesienią uzupełnia pokarm soczystymi jagodami i owocami. Dieta roślinna odgrywa dużą rolę w czasie zimy. Czasem pojawia się w wystawionych karmnikach.Pokarm zwierzęcy zbiera na ziemi pośród roślinności. Zimą żerować może w okolicach niezamarzających cieków wodnych. Wejdzie też do płytkiej wody, jeśli znajdzie tam łakomy kąsek.Rudzik jest stosunkowo mało płochliwy i zdarza mu się towarzyszyć ogrodnikowi kopiącemu w ziemi. Kiedy ogrodnik robi sobie przerwę, rudzik potrafi usiąść na wbitym w ziemię szpadlu lub innym narzędziu i wypatrywać pożywienia. W tym samym celu podchodzi do dużych dzikich zwierząt, które ryją w ziemi, jak dziki i niedźwiedzie, aby skorzystać z nadarzającej się okazji do znalezienia pokarmu, który mógłby pojawić się na powierzchni.
Bażant zwyczajny – gatunek dużego ptaka z rodziny kurowatych (Phasianidae). W stanie dzikim występuje w umiarkowanych obszarach Azji i na zachód po skrajnie południowo-wschodnią Europę w 30 podgatunkach. Introdukowany do wielu regionów na świecie, w tym do Europy Środkowej, do której sprowadzono go z Chin w średniowieczu. Nie jest zagrożony wyginięciem.Długość ciała samców 75–89 cm, samic 53–62 cm; rozpiętość skrzydeł 70–90 cm. Występuje dymorfizm płciowy. U ptaków obojga płci występuje długi ogon. Samiec jest głównie rdzawobrązowy, pokryty ciemnymi plamkami. Głowa czarna, obecny zielonkawogranatowy nalot. Policzki i obszar nad okiem czerwone. Samica brązowa, pokryta ciemnymi plamkami. Zasiedlają różnorodne siedliska otwarte i półotwarte. Gniazdo mieści się na ziemi; samica składa 8–14 jaj, które wysiaduje sama przez 22–25 dni.
Pożywienie
- Wszystkożerne; żywią się nasionami, jagodami i innymi niewielkimi owocami, korzonkami, zielonymi częściami roślin, niewielkimi bezkręgowcami, takimi jak ślimaki, oraz małymi kręgowcami. Zjadają również pączki z drzew. Mogą kopać w ziemi w poszukiwaniu bulw. Często zbierają żwir z poboczy dróg. Jego drobiny pełnią rolę gastrolitów
- Odchody bażantów mają barwę brązowoczarnozieloną. Latem są bardziej płynne, gdyż wtedy ptaki spożywają więcej soczystej roślinności. Pojedyncze odchody liczą do 20 mm długości i 4–5 mm średnicy. Nierzadko w zagłębieniach wśród roślinności, w których odpoczywały bażanty, można napotkać ich większą ilość. Dzięki temu można rozpoznać, w którym miejscu bażanty gniazdują lub przebywają nocą.
Jego upierzenie jest głównie białe, z czarnymi piórami na skrzydłach. Dorosłe ptaki mają długie czerwone nogi oraz długie spiczasto zakończone czerwone dzioby i mierzą średnio 100–115 cm od czubka dzioba do końca ogona, ze skrzydłami o rozpiętości 155–215 cm. Dwa podgatunki, które nieznacznie różnią się wielkością, gniazdują w Europie (na północy po Finlandię), północno-zachodniej Afryce, Azji południowo-zachodniej (na wschodzie po południowy Kazachstan) i w południowej Afryce. Bocian biały podejmuje co roku dalekie wędrówki, zimując w Afryce, od tropikalnej Afryki Subsaharyjskiej po Republikę Południowej Afryki na południu lub na subkontynencie indyjskim (podgatunek azjatycki). Podczas migracji między Europą i Afryką unika przelotów przez Morze Śródziemne i kieruje się przez Lewant na wschodzie lub Cieśninę Gibraltarską na zachodzie, ponieważ wznoszące prądy powietrzne, na których polega w czasie lotu, nie tworzą się nad wodą.
ewolucja
Bocian biały jest jednym z wielu gatunków ptaków pierwotnie opisanych przez Karola Linneusza w przełomowej, 10. edycji jego dzieła Systema Natura, w którym otrzymał on binominalną nazwę Ardea ciconia. Następnie w 1760 roku został przeklasyfikowany (i określono go jako gatunek typowy) do nowego rodzaju Ciconia przez francuskiego zoologa Mathurina Jacques’a Brissona.
Wyróżnia się dwa podgatunki:
- C. c. ciconia – podgatunek nominatywny opisany przez Linneusza w 1758, gniazduje w pasie od Półwyspu Iberyjskiego, wyspowo we Francji po Europę Środkową i Wschodnią, Bałkany, Kaukaz, Azję Mniejszą i Bliski Wschód oraz północną Afrykę, a także w południowej Afryce, a zimuje głównie w Afryce na południe od Sahary choć niektóre ptaki zimują w Indiach.
- C. c. asiatica – opisany przez rosyjskiego przyrodnika Nikołaja Siewiercowa w 1873, gniazduje w Turkiestanie, a zimuje od Iranu po Indie. Odnotowywano także przypadki zimowania na Sri Lance, czy w Birmie. Jest nieco większy niż podgatunek nominatywny.
Rodzina bocianów obejmuje sześć rodzajów: Mycteria, Anastomus, Ephippiorhynchus, Jabiru, Leptoptilos oraz Ciconia. Do tego ostatniego zalicza się bociana białego i sześć innych żyjących gatunków, które charakteryzują się prostymi, spiczastymi dziobami i głównie czarno-białym upierzeniem Najbliżej spokrewniony z nimi jest większy bocian czarnodzioby (Ciconia boyciana) z Azji Wschodniej, który poprzednio był klasyfikowany jako podgatunek bociana białego i bocian sinodzioby (Ciconia maguari) z Ameryki Południowej. Analizy sekwencji genów mitochondrialnego cytochromu b oraz hybrydyzacji DNA-DNA wskazują na bliskie pokrewieństwo gatunków w rodzaju Ciconia
Czajka zwyczajna – gatunek średniego ptaka wędrownego z rodziny sieweczkowatych (Charadriidae), zamieszkujący niemal całą Europę i umiarkowaną strefę Azji aż po Pacyfik (do Morza Japońskiego). Zimuje w Europie Zachodniej, na wyspach wschodniego Atlantyku, w północnej Afryce, basenie Morza Śródziemnego, na Bliskim i Dalekim Wschodzie oraz w Indiach. Jest to zatem jeden z bardziej rozpowszechnionych ptaków błotnych. Mimo to nie wyróżnia się podgatunków. W Polsce, Holandii i północnych Niemczech występuje ¾ europejskich populacji. W Polsce występuje w całym kraju, choć nierównomiernie, bo najliczniej na wschodzie. Pojawia się też w niższych partiach gór. Zachodnio- i południowoeuropejskie populacje są osiadłe, ma na to wpływ łagodny klimat. Przeloty marzec-kwiecień oraz czerwiec i późniejsze miesiące. Jest to gatunek bliski zagrożenia.
Pożywienie
- Owady i inne małe bezkręgowce jak pająki, robaki i mięczaki. Wyjątkowo zdarzają się małe ryby i żaby, również nasiona i źdźbła traw.
- Pokarmu wyszukuje wśród niskiej roślinności lub na terenach zupełnie osłoniętych zbierając go lub wydłubując z ziemi. Żeruje spokojnie chodząc lub podbiegając.
Drozd śpiewak – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny drozdowatych (Turdidae), zamieszkującego Eurazję. Wierzch ciała brązowy o ciepłym odcieniu, kuper i pokrywy nadogonowe oliwkowe, ogon i wierzch głowy pomarańczowobrązowe. Spód ciała kremowy z gęstymi brązowymi plamkami. Wyróżnia się trzy podgatunki. Do jego charakterystycznej piosenki, w której powtarza muzyczne frazy, często odnoszono się w poezji.Drozd śpiewak gniazduje w lasach, ogrodach i parkach. Jest częściowo gatunkiem wędrownym. Wraz z wieloma ptakami spędza zimę w południowej Europie, Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Migrują zarówno populacje miejskie, jak i siedlisk naturalnych. Osobniki z Wielkiej Brytanii, z niektórych regionów Europy Zachodniej i w Europie Południowej są częściowo osiadłe. Introdukowano go również w Nowej Zelandii i Australii. Pomimo iż gatunek nie jest zagrożony wyginięciem w skali globalnej, to zdarzały się poważne spadki liczebności jego populacji, prawdopodobnie spowodowane zmianami w sposobach uprawy roli.Ptak buduje w krzakach lub na drzewach zgrabne, podklejone błotem gniazdo w kształcie filiżanki. Składa w nim cztery lub pięć błękitnych jaj. Jest gatunkiem wszystkożernym. Ma zwyczaj używania ulubionego kamienia jako „kowadła”, na którym rozbija ślimaki. Tak jak inne wróblowe bywa atakowany przez zewnętrzne i wewnętrzne pasożyty, jak również koty i ptaki drapieżne.
Występowanie
Drozd śpiewak odbywa lęgi na terytorium niemal całej Europy (z wyjątkiem większej części Półwyspu Iberyjskiego, nizinnych obszarów Włoch, czy południowej Grecji), poprzez Ukrainę i Rosję, niemal po Jezioro Bajkał. Występuje do szerokości 75°N w Norwegii, w Syberii jedynie około 60°N. Ptaki ze Skandynawii, Europy Wschodniej i Rosji zimują w krajach położonych nad Morzem Śródziemnym, w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Na zachód od tych terenów jedynie niektóre drozdy opuszczają swoje obszary rozrodcze.Ptaki z podgatunku nominatywnego introdukowano w Nowej Zelandii i Australii między 1860 a 1880 W Nowej Zelandii, gdzie był wprowadzony na obu głównych wyspach, drozd śpiewak szybko się przystosował i rozprzestrzenił na pobliskie lądy, takie jak Kermadec, Chatham oraz Aucklan Pomimo iż gatunek jest w Nowej Zelandii pospolity, a zasięg jego występowania wciąż się rozszerza, to w Australii ocalała jedynie niewielka populacja wokół Melbourne.W Nowej Zelandii drozd śpiewak, poprzez drapieżnictwo, przyczynia się do ograniczenia populacji niektórych bezkręgowców, jednak jest to zjawisko mało szkodliwe. Ponadto ptak uszkadza owoce uprawne Jako gatunek introdukowany nie jest objęty prawną ochroną, może być zabijany w ciągu całego roku.
Pożywienie
Ptak jest pantofagiem, żywiącym się bezkręgowcami, głównie dżdżownicami i ślimakami, jak również owocami miękkimi i jagodami. Latem żywiąc się owocami jemioły uczestniczy w jej rozsiewaniu się. Podobnie, jak jego krewniak – kos (T. merula), drozd wyszukuje ofiary za pomocą zmysłu wzroku. Wypracował specjalną metodę polowania na otwartej przestrzeni, a potencjalnej zdobyczy poszukuje rozgrzebując ściółkę.Ślimaki stanowią ważny składnik jego pożywienia, zwłaszcza w czasie suszy lub surowej pogody, kiedy trudno jest mu znaleźć inny pokarm. Drozd używa wybranego przez siebie kamienia jako „kowadła”, na którym rozbija zewnętrzne szkielety ślimaków, zanim wydobędzie ich miękkie ciało, które czyści na ziemi przed spożyciem. Młode ptaki początkowo potrząsają muszlami brzuchonogów i bawią się nimi, zanim nauczą się używać kamienia jako narzędzia do rozbijania. Pisklęta karmione są głównie pokarmem pochodzenia zwierzęcego, takim jak robaki, ślimaki i larwy owadów.Ptak regularnie żywi się wstężykami gajowymi (Cepaea nemoralis), dlatego zasugerowano, że polimorficzne wzory na muszli tego brzuchonoga są ewolucyjną odpowiedzią, że pojawiają się, by ograniczyć drapieżnictwo. Jednakże zachowanie drozdów może nie być jedynym czynnikiem wpływającym na to zjawisko.
Dudek – gatunek średniej wielkości ptaka wędrownego z rodziny dudków (Upupidae). Wyróżnia się gliniastopomarańczowym ubarwieniem z czarno-biało pręgowanym grzbietem i skrzydłami oraz czarnym ogonem z białą przepaską. Pstre ubarwienie jest szczególnie rzucające się w oczy u ptaka w locie, gdy wygląda jak ogromny motyl. Na głowie ma długi ruchliwy czub z czarno zakończonych piór, który rozpościera wachlarzowato w chwilach zaniepokojenia. Odzywa się donośnym, niskim „upupup”. Długi dziób służy do wyszukiwania zdobyczy w ziemi. Młode dudki w gnieździe, by przegonić intruza posługują się niezwykłą bronią w postaci cuchnącej cieczy wystrzykiwanej w kierunku wroga. Z tego powodu gniazda dudka czasem nieprzyjemnie pachną.
Występowanie
Zamieszkuje niemal całą Europę (najczęściej jej południowo-zachodnią część), zachodnią, środkową, południową i wschodnią część kontynentu azjatyckiego oraz północno-zachodnią Afrykę i Afrykę subsaharyjską. W Europie północna granica występowania sięga Bałtyku, a w Azji sięga ona po jezioro Bajkał. Na zimę europejskie i azjatyckie populacje opuszczają wyższe szerokości geograficzne i kierują się na południe. Przeloty w Europie III–V i VIII–X. Ptaki zimują w środkowej i północno-zachodniej Afryce i na południe od Sahary, na Półwyspie Arabskim oraz w południowej i południowo-wschodniej Azji.
W Polsce to nieliczny, lokalnie średnio liczny ptak lęgowy. Można go spotkać niemal na całym niżu, na terenach o wysokości do 600 m n.p.m. Liczniej występuje w centralnej i wschodniej Polsce, zwłaszcza w dolinach większych rzek (Wisły, Bugu, Narwi czy Pilicy). W zachodniej części kraju jest mniej liczny, najczęściej występuje w dolinach Warty, Noteci i Odry. Bardzo nieliczny jest natomiast na Pomorzu i Mazurach (lokalnie liczniejszy, np. w Borach Tucholskich).
Pożywienie
Drobne bezkręgowce, przede wszystkim owady i ich larwy oraz poczwarki wyciągane długim dziobem z ziemi i z odchodów bydła. Są to między innymi turkuć podjadek, pasikonik, chrabąszcze, mrówki, muchy, ślimaki, dżdżownice i motyle, ale i żaby oraz jaszczurki. Wyjątkowo może zjadać miękkie, drobne owoce i nasiona.
Żeruje spokojnie, chodząc po gołej, piaszczystej lub nisko porośniętej ziemi i dziobiąc w glebie. Owad, schwytany na ziemi lub na roślinie za pomocą zakrzywionego dzioba, jest miażdżony, następnie podrzucany w górę, łapany do gardła i łykany. W okresie lęgowym dudki zdobywają pokarm w promieniu do 2 km od gniazda. W okresie karmienia piskląt rodzice gromadzą pokarm w dziobie. Wody piją bardzo mało. W czasie żerowania kiwają głową w przód i w tył, potrafią grzebać w ziemi.
Dzięcioł duży – gatunek średniego ptaka z rodziny dzięciołowatych.
Występowanie
Zamieszkuje lasy całej Europy, północnej i środkowej Azji oraz północnej Afryki. Zasadniczo osiadły, choć część populacji wędruje jesienią wykazując inwazyjność. Ma to miejsce w latach niedoboru nasion. Pojawia się wtedy liczniej w Europie Środkowej i Zachodniej. Młode ptaki w pierwszym roku życia mogą koczować w poszukiwaniu nowych terenów lęgowych. Wyróżniane około 20 podgatunków różni się od siebie nieznacznie.
W Polsce rozpowszechniony, średnio liczny ptak lęgowy. Najliczniejszy i najpowszechniejszy z polskich dzięciołów, występujący we wszystkich drzewostanach w całym kraju i przez cały rok. Na większości obszaru występuje częściowo osiadły, zachodni podgatunek Dendrocopos major pinetorum. Na Mazurach zamiast niego lęgnie się Dendrocopos major major. Jest to podgatunek bardziej wędrowny i pojawia się w Polsce również podczas koczowań i wędrówek, zwłaszcza na wybrzeżu. Zimą pojawiają się większe osobniki z populacji północnych i wschodnich.
Pożywienie
W okresie wiosny i lata (lęgowym) jego pożywienie stanowią głównie owady i ich larwy wydobywane z drewna (np. gąsienice motyli, mrówki, chrząszcze). Zimą i jesienią, przy ograniczonej dostępności pokarmu żywego, jego dieta wzbogaca się o nasiona drzew sosnowych oraz świerkowych, a także owoce. Zimą chętnie pojawia się w karmnikach ze słoniną. Może żywić się także padliną. Pewną osobliwością tych dość dużych ptaków jest to, że najchętniej zjadają mszyce. Wiosną dzięcioły mogą nakłuwać korę brzóz i pić wyciekający sok roślinny. Czasem zjadają też ptasie jaja i pisklęta. W porównaniu z innymi gatunkami dzięciołów jego dieta jest zatem mniej wyspecjalizowana.W określonych wybranych miejscach, w szczelinach korowiny pnia lub pieńka, rozwidleniach gałęzi lub w pękniętej korze, zwanym kuźniami, dzięcioł duży wkłada szyszki drzew iglastych. Obiera je tam swym mocnym dziobem z pojedynczych łusek i wybiera nasiona. Owady (są one często szkodnikami drzew) spod kory drzew wydobywa długim i lepkim językiem lub też zbiera z drzew i krzewów. Żeruje w koronach drzew i na ziemi, chodząc po pniach i opukując je z każdej strony. Często zajmuje go wykuwanie, również w twardym drewnie. Potrafi zwisać głową w dół, gdy siedząc na cienkich gałązkach, stara się zerwać szyszkę.
Dziobak australijski – prowadzący częściowo wodny tryb życia endemiczny dla wschodnich stanów Australii (w tym Tasmanii) gatunek ssaka z grupy stekowców, jedynych członków tej gromady składających jaja. Jest ostatnim istniejącym do dziś przedstawicielem swego rodzaju i rodziny, choć znaleziono skamieniałości licznych przedstawicieli tych taksonów.Ma wiele nietypowych jak na ssaka cech: składa jaja, wydziela jad i ma dziób. Ujrzawszy go po raz pierwszy, europejscy przyrodnicy byli bardzo zdezorientowani, niektórzy sądzili nawet, że mają do czynienia z dobrze spreparowanym oszustwem. Należy do kilku jadowitych ssaków. Samiec posiada na tylnych łapach ostrogi wydzielające jad zdolny wywołać silny ból u człowieka. Unikatowe cechy dziobaka czynią go ważnym obiektem badań biologii ewolucyjnej i czynią zeń ikonę Australii. Wybierano go jako maskotkę imprez narodowych, przedstawia go też rewers australijskiej dwudziestocentówki. Stanowi także zwierzęcy symbol Nowej Południowej Walii.Do początku XX wieku polowano na niego dla futra, obecnie podlega ochronie w całym zasięgu swego występowania. Choć programy rozmnażania w niewoli odniosły bardzo ograniczony sukces, a dziobak jest wrażliwy na zanieczyszczenie środowiska, nie jest bezpośrednio zagrożony wyginięciem.
Historia
Europejczycy pierwszy raz napotkali dziobaka w 1798. Kapitan John Hunter, drugi gubernator Nowej Południowej Walii, obserwował, jak Aborygeni australijscy upolowali zwierzę przy pomocy włóczni. Hunter wysłał do Wielkiej Brytanii futro i własnoręczny szkic wraz z opisem, z którymi wielu zainteresowanych zapoznało się, jeszcze zanim mogli zbadać przesłane okazy. Brytyjscy naukowcy początkowo nie uwierzyli w autentyczność okazu. George Shaw, który sporządził pierwszy opis zwierzęcia w The Naturalist’s Miscellany: or Coloured Figures of Natural Objects Drawn and Described Immediately from Nature w 1799, określił go jako najniezwyklejszy ze ssaków, twierdził, że było niemożliwym nie oddać się zwątpieniu w jego prawdziwość, a Robert Knox wierzył, że może być spreparowany przez pewnego azjatyckiego taksydermistę. Sądzono, że ktoś przyszył kaczy dziób do ciała zwierzęcia przypominającego bobra. Shaw wziął ze sobą nawet parę nożyczek do wysuszonej skóry, by szukać szwów 1800 ukazała się kolejna praca, tym razem Thomasa Bewicka, w czwartym wydaniu A General History of Quadrupeds.
Wydra jest gatunkiem niewielkiego ssaka drapieżnego z rodziny łasicowatych.Występuje prawie w całej Europie, w Azji, w Japonii, na Wyspach Sundajskich.Spotkać można tego drapieżnika także w Afryce Północnej.Wydra występuje na całym terytorium Polski,ale w każdym miejscu swojego występowania jest bardzo rzadkim osobnikiem.Jest związana ze środowiskiem wodnym, więc spotkać ją możemy np. nad brzegiem Bałtyku,nad brzegami innych rzek, jezior, stawów.Wydra nad brzegami buduje swoje nory, wejście do nory znajduje się pod wodą (w norze są także dwa otwory wentylacyjne,znajdujące się pod korzeniami drzew).Wydra czasami zamieszkuje w norze innego drapieżnika, np. lisa, albo borsuka.Wydry doskonale pływają, od wody oddalają się bardzo niechętnie.Jeżeli głód zmusi wydrę do podróży, to potrafi podjąć dalekie wędrówki,w których może wyrządzić wielkie szkody w gospodarstwach rolniczych (poluje na drób domowy).Polują głównie w nocy.
- WYGLĄDWydra posiada wydłużone ciało, z długim, sinym ogonem.Palce ma połączone błona.Górna część ciała wydry ma barwę brunatną, spód ciała jest o wiele jaśniejszy.· długość ciała 70-90 cm· długość ogona 35-60 cm
· masa ciała około 10 kg
ROZMNAŻANIE
- Ciąża wydry trwa od 9 do 10 tygodni.Samica rodzi, przeważnie w maju lub w czerwcu, od 2 do 4 młodych.Potomstwo rodzi się ślepe, oczy otwierają dopiero po 4 - 5 tygodniach.Samodzielność osiągają dość szybkoi wkrótce razem z matką uczą się polować jak prawdziwe drapieżniki.Dojrzewają płciowo po 2 lub 3 latach. Żyją przeważnie od 10 do15 lat.
- Pastuch na wydry
- Wydry polują na ryby,w celu ochrony hodowli stawów możemy zastosować pastucha. Wydra wyrządza ogromne szkody co roku w hodowlach rybnych,koniecznością jest stosowanie ścisłej ochrony obszarów zarybionych.Wszystkie przeróżne pułapki oraz trutki działają punktowo, ich skuteczność nie jest zadowalająca, ponieważ obszary zarybione zazwyczaj są bardzo duże i rozległe. Ogrodzenie terenu za pomocą pastucha umożliwi ścisłą ochronę przed wydrami i innymi małymi drapieżnikami.Najlepiej aby pastuch miał około 4 -5 drutów, zamieszczonych do wysokości 85 cm.Odstęp pomiędzy drutami będzie w granicach od 15 do 17 cm. Tak założony pastuch uniemożliwi bezdotykowe przejście drapieżnika przez ogrodzenie.Elektryzator do dużej mocy sprawi że dotkniecie ogrodzenia będzie dla drapieżnika bardzo bolesne,zwłaszcza gdy do dotknie tuż po wyjściu z wody.
Rów Mariański – najgłębszy znany (10911±40 m p.p.m.) rów oceaniczny na Ziemi, położony w zachodniej części Oceanu Spokojnego, na południowy wschód od Marianów. Ciągnie się łukiem o długości blisko 2000 km. Wchodzi w skład systemu rowów oceanicznych tworzących zachodnie obrzeżenie płyty pacyficznej. Jest miejscem, gdzie ścierają się dwie płyty: pacyficzna i filipińska. Według ostatnich pomiarów głębokość rowu wynosi 10 994 m.
Historia badań
Pierwsze pomiary głębokości oceanu w tym miejscu były dokonane w ramach ekspedycji okrętu HMS „Challenger” (grudzień 1872 – maj 1876), w czasie których dokonano sondowania (za pomocą lin i dźwigów) miejsca zwanego obecnie Głębią Challengera. W oparciu o dwa sondowania wyznaczono głębokość na 4475 sążni (8184 metry). Raporty z tej ekspedycji dostępne są w Internecie w ramach projektu Challenger Library. W 1951 roku, około 75 lat po odkryciu, cały Rów Mariański łącznie z wchodzącą w jego skład Głębią Challengera był ponownie zbadany przez okręt Royal Navy o nazwie HMS „Challenger” nawiązującej do swojego poprzednika. W przeciwieństwie do poprzedniego badania, głębokość dna została zmierzona przy użyciu bardziej precyzyjnej i prostej metody – echosondy. Pomiar wykazał wartość 5960 sążni (10900 metrów) w miejscu o współrzędnych 11°19′N, 142°15′E. W trakcie badania operator korzystał ze słuchawek i naręcznego stopera, aby ocenić czas upływający między wysłaniem sygnału a nadejściem jego echa. W związku z niedokładnościami wynikającymi z tej metody, naukowcy uznali, że rozsądnie będzie odjąć od wyniku wielkość podziałki w stosowanej skali (wynoszącą 20 sążni) i w oficjalnych raportach podano głębokość 5940 sążni (10863 metry). W 1957 roku radziecka jednostka Witiaz' (Витязь) wykonała pomiar głębokości z wynikiem wynoszącym 11034 metry.Wyjątkowym przedsięwzięciem załogi amerykańskiego batyskafu Trieste było osiągnięcie dna Rowu Mariańskiego o godzinie 13:06 23 stycznia 1960 r. Na pokładzie znajdowali się sierżant marynarki wojennej USA Don Walsh i Jacques Piccard. System pokładowy wskazał głębokość 11521 m, którą później zweryfikowano na 10916 m. Na dnie Walsh i Piccard byli zaskoczeni widokiem ryb: soli i flądry o długości około 30 cm, jak również krewetek. Według Piccarda, „Dno było czyste i przejrzyste, pokryte mułem z obumarłych okrzemków”. Przez ponad 50 lat Trieste był jedyną jednostką załogową, która osiągnęła najgłębsze miejsce na Ziemi. W 1962 roku statek M/V Spencer F. Baird wyznaczył głębokość na 10915 metrów.Najbardziej dokładny pomiar do tej pory został wykonany przez japoński ROV (zdalnie sterowany robot podwodny) Kaikō (かいこう) 24 marca 1995 roku: 10911 metrów. Kolejne zanurzenie na głębokość 10 902 metrów miało miejsce 31 maja 2009 w Głębi Challengera, najgłębszym miejscu Rowu Mariańskiego na zachodnim Pacyfiku, w pobliżu wyspy Guam. Dokonał tego robot „Nereus”. Rekordowe zanurzenie czyni „Nereusa” najgłębiej nurkującym z obecnie eksploatowanych pojazdów i trzecim w historii, który zszedł tak głęboko.Pierwszego zanurzenia jednostki załogowej od 50 lat przy użyciu jednoosobowego batyskafu Deepsea Challenger na głębokość 10 898 metrów dokonał 26 marca 2012 (25 marca o godz. 22:00 czasu wschodniego) kanadyjski reżyser i oceanograf James Cameron. Na dnie rowu zbierał materiały do filmu dokumentalnego
Pieniądz
i bankowość
Pieniądz - to
ekwiwalent (odpowiednik) towarów i usług wyrażających ich wartość i na nie wymienialne.
handel wymienny to jest barter (dawniej). Początki pieniądza 3000 lat p.n.e.
Fenicjanie - lud, który zaczął osiedlać wybrzeża syryjsko-palestyńskie w III tysiącleciu p.n.e. Stworzył on w tamtym miejscu szereg miast rządzonych przez królów. Władzę monarchy ograniczały jednak wpływy możnych kupców. Przypuszcza się, że Fenicjanie byli ludem semickim. Prawdopodobnie byli potomkami mieszkańców Kanaanu. Nazwa ludu może pochodzić od "phoinix" (gr. purpura), jednak o sobie mówili oni prawdopodobnie Chna lub Kena'ani - Kananejczycy. Fenicjanie zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem i handlem. Sady owocowe i winnice uprawiane były w systemie tarasowym. Słynęli z produkcji tkackiej - umieli farbować wełnę na kolor purpury specjalnymi barwnikami z muszli morskich. Wytwarzali wyroby z brązu, żelaza, szkła czy też kości słoniowej. Znali obróbkę drewna, produkowali świetne statki. Posiadali całą sieć portów do transportu morskiego, które zakładali od II tys. p.n.e. na wybrzeżach Morza Śródziemnego (m.in. Kartagina). Z czasem pozycje tych faktorii zwiększyły się, szczególnie po podboju Fenicji przez Asyrię metropolie się usamodzielniły. Fenicjanie opanowali też drogę lądową - organizowali karawany kupieckie. W starożytności stanowili poważną konkurencję handlową dla Grecji, a potem Rzymu. Fenicjanie jako pierwsi stworzyli spółgłoskowe pismo alfabetyczne. Pismo fenickie zawiera 22 znaki spółgłoskowe (samogłosek nie było). Wyrazy oddzielane były pionową kreską. Najstarsze dokumenty w piśmie fenickim pochodzą z X w.p.n.e. Wprowadzili też jako pierwsi do obiegu walutę - najpierw srebro, a potem srebrne monety. Fenicjanie wierzyli w politeizm, religia zbliżona była do innych semickich wyznań na Bliskim Wschodzie. Na czele panteonu stał stwórca wszechświata El.
https://historia.wikia.org/
Pochodne
funkcje pieniądza:
Pieniądz – miernik
wartości
Pieniądz – miernik cen
Środek tezauryzacji
(gromadzenie pieniędzy)
Środek
płatniczy
Forma
pieniądza:
Pieniądz towarowy
(kruszcowy)
Pieniądz
dekretowy utworzony przez państwo
Pieniądz papierowy
Pieniądz bezgotówkowy
(generowany przez system bankowy)
Funkcje Banku:
- Wymiana Pieniędzy
- opłata za
mieszkanie
- opłata za Czysz
- wydanie
nowej karty
- wydanie ilości pieniędzy
- pobranie
pieniędzy
- zapłata za
rachunek
- wymiana starej karty
- możliwość
różnych opłat
- bank przechowuje nasze pieniądze
-
dokonywanie przelewów między firmami
- obsługa
rachunków bankowych
-
umożliwienie transakcji bezgotówkowych
Numizmatyka – nauka pomocnicza historii, zajmująca się badaniem monet, banknotów i innych znaków pieniężnych pod względem historycznym, estetycznym, a także technicznym. W ostatnich latach coraz częściej za dział numizmatyki uważana jest polityka monetarna (zwalczanie przestępczości monetarnej, polityka emisyjna, obieg pieniądza, jako wyraz świadomych działań emitenta). Słowo „numizmatyka” pochodzi od greckiego nomisma. Numizmatyka ma swoje początki w XIV wieku, rozwinęła się w okresie renesansu
- kolekcjonowanie i klasyfikowanie monet;
- datowanie monet: bezwzględne; analiza znaków menniczych; połączona analiza ikonograficzna, metrologiczna i epigraficzna;
- ustalanie kręgu użytkowników danych monet;
- określanie dodatkowych funkcji monet;
- wyjaśnianie i interpretacja faktów i procesów dziejowych.
Terminy szczególnie przydatne w numizmatyce średniowiecznej:
- gatunek monety – zwykle obejmuje numizmaty o tych samych, bądź podobnych cechach metrologicznych – wadze, próbie (np. denar, grosz, talar, drachma);
- typ monety – obejmuje numizmaty opatrzone tym samym wyobrażeniem, z reguły zamyka się w jednej emisji
- odmiany monety – istnieją w obrębie typów, obejmują monety wybite tą samą parą stempli
- próba – zawartość czystego kruszcu w monecie
- renovatio monetae – stosowana już we wczesnym średniowieczu wymiana monety na nową na warunkach korzystnych dla pana menniczego
- pan menniczy – zleceniodawca emisji.
Nauki poboczne
- egzonumia – nauka zajmująca się obiektami podobnymi do monet, lecz nie będących oficjalnymi środkami płatniczymi, takimi jak wszelkiego rodzaju żetony, czy medale.
- notafilia – nauka zajmująca się badaniem papierowych znaków pieniężnych i banknotów. Znaczny rozwój nastąpił w latach 20., gdy zaczęto emitować niemieckie serie notgeldów. Kiedy notafilia została wydzielona jako oddzielna gałąź w 1970, zaczęto wydawać specjalistyczne katalogi i opracowania banknotów.
- skrypofilistyka – nowa, rozpowszechniająca się w Europie od 1975 r. forma kolekcjonowania akcji i obligacji oraz innych giełdowych papierów wartościowych.
Rys historyczny
Historia Dnia Nauczyciela w Polsce ma swoje początki w 1957 roku. Podczas Światowej Konferencji Nauczycielskiej w Warszawie ustalono, że dzień 20 listopada będzie Międzynarodowym Dniem Karty Nauczyciela i świętem nauczycieli. Konferencja została zorganizowana przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Ustawa z dnia 27 kwietnia 1972 roku, zwana Kartą praw i obowiązków nauczyciela, wprowadziła Dzień Nauczyciela obchodzony w rocznicę powołania Komisji Edukacji Narodowej. W 1982 roku Kartę praw i obowiązków nauczyciela zastąpiła Karta Nauczyciela, zmieniając nazwę święta na Dzień Edukacji Narodowej oraz wprowadzając przepis: Dzień ten uznaje się za święto wszystkich pracowników oświaty
Obchody święta w Polsce
Dzień Edukacji Narodowej jest uroczyście obchodzony w instytucjach związanych z oświatą. Jest okazją do nagradzania wyróżniających się nauczycieli i pracowników niepedagogicznych. Minister Edukacji Narodowej wręcza nauczycielom złote, srebrne, brązowe Krzyże Zasługi, medale Komisji Edukacji Narodowej oraz nagrody Ministra Edukacji Narodowej za osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze. Odznaczenia i wyróżnienia dla nauczycieli wręczane są przez kuratorów oświaty, władze samorządowe oraz dyrektorów szkół na uroczystych galach.
Kinematografia polska
Kinematografia polska – ogół produkcji i dystrybucji filmowej na terenie Polski, przez którą rozumiane są: w latach 1894–1918 – ziemie polskie znajdujące się pod zaborami: Prusy Zachodnie, Wielkie Księstwo Poznańskie, Kraj Nadwiślański, Ziemie Zabrane oraz Królestwo Galicji i Lodomerii; w latach 1918–1939 – terytorium II Rzeczypospolitej; w latach 1939–1945 – tereny Polskiego Państwa Podziemnego (a także kinematografia powstała na zlecenie polskiego rządu na uchodźstwie); od roku 1945 – terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz III Rzeczypospolitej.Historia kinematografii w Polsce sięga roku 1894, kiedy Kazimierz Prószyński stworzył pleograf. W Polsce ostatecznie upowszechnił się jednak kinematograf wynaleziony przez braci Lumière. Za pierwszy zachowany polski film fabularny uznaje się obraz Pruska kultura z 1908 roku. Właściwa rozbudowa polskiego przemysłu filmowego dokonała się po odzyskaniu przez państwo polskie niepodległości i zjednoczeniu ziem trzech zaborów. W kinematografii w Polsce lat 20. i 30. XX wieku twórcy filmów podejmowali głównie tematykę patriotyczną i miłosną.II wojna światowa przerwała rozwój kinematografii w Polsce. Po wojnie przemysł filmowy został odbudowany, ale produkcji filmowej wespół z centralizacją narzucone zostały sztywne reguły socrealizmu. Przełomem w powojennym kinie polskim było stworzenie struktury zespołów filmowych oraz pojawienie się nowej formacji filmowej, tak zwanej polskiej szkoły filmowej, która dokonała artystycznego rozrachunku z bolesnymi problemami z czasów II wojny światowej. Po odejściu od szkoły polskiej w kinie lat 60. i 70. XX wieku znaczną oglądalnością cieszyły się nakręcone wówczas filmowe adaptacje szeregu dzieł literackich. Rodzący się sprzeciw wobec ograniczeń artystycznych narzuconych przez PZPR doprowadził do powstania odrębnego nurtu artystycznego, który został nazwany kinem moralnego niepokoju. Ostateczny kres jego istnienia przyniosło wprowadzenie stanu wojennego, po czym mainstream polskiej kinematografii zwrócił się w kierunku kina komercyjnego. Po upadku systemu komunistycznego w Polsce i po transformacji ustrojowej nastąpił krótki okres załamania przemysłu filmowego, po czym polska kinematografia stopniowo dostosowała się do wymogów gospodarki rynkowej. Zespoły filmowe zostały zastąpione przez studia filmowe, a polskie kina szeroko otworzyły się na rynek zachodni.
Historia twórczości filmowej
Pionierami polskiej kinematografii byli działający od 1893 roku wynalazcy: Kazimierz Prószyński, Piotr Lebiedziński oraz Bolesław Matuszewski.Prószyński wynalazł w 1894 roku pleograf – aparat łączący w sobie funkcję kamery i projektora. Lebiedziński skonstruował z kolei w 1895 roku kinematograf Lebiedzińskiego, na którym zarejestrował dwa filmy krótkometrażowe. Inną oryginalną postacią wśród wynalazców polskich był Jan Szczepanik, który w 1899 roku opracował metodę produkcji filmu barwnego oraz wynalazł własny kinematograf.
Bolesław Matuszewski wraz z bratem Zygmuntem założył w 1895 roku w Warszawie pierwszą polską wytwórnię filmową o nazwie Paryska Fotografia Lux Sigismond et Comp, w której zatrudnił kilku operatorów. W latach 1896-1898 zrealizowała ona między innymi przy użyciu kinematografu kilkanaście krótkich filmów dokumentalnych z życia codziennego Warszawy oraz sceny z rodziną carską oraz z dworów niemieckiego i austriackiego18 lipca 1896 roku odbył się pierwszy pokaz filmowy, jednakże niezależnie od pionierów, bo przy użyciu kinetografu spółki Edisona. Natomiast pierwsza projekcja kinowa miała miejsce 14 listopada 1896 roku i została przeprowadzona przez ekipę operatorską należącą do Louisa Lumière’a. Pierwsze kino na ziemiach polskich – Gabinet Iluzji – zostało założone w Łodzi w 1899 roku przez braci Antoniego i Władysława Krzemińskich, reaktywowane w 2016 roku pod nazwą Stare Kino Cinema Residence. Kolejna polska wytwórnia filmowa, Towarzystwo Udziałowe Pleograf, została założona w Warszawie przez PrószyńskiegoTowarzystwo to z siedzibą na ulicy Nowogrodzkiej 39 w latach 1901–1903 zajmowało się promocją aparatów wymyślonych przez wynalazcę oraz filmów zrealizowanych przy ich użyciu. Pleograf organizował w Warszawie pokazy filmowe oraz prezentacje urządzeń Prószyńskiego. Pierwsze pokazy filmów odbyły się pomiędzy 31 marca a 2 kwietnia 1902 roku w Teatrze Letnim w Ogrodzie Saskim. Widzowie zobaczyli tam program złożony z filmów dokumentujących życie codzienne w Warszawie, które wykonane zostały przez wynalazcę.
II Rzeczpospolita
Polska Rzeczpospolita Ludowa
Lata 1945–1955
III Rzeczpospolita
Kino przełomu wieków (1989–2005)
Kino po reformie kinematografii (od 2005)
Szkolnictwo i edukacja filmowa
Projektor
Rodzaje projektorów
Podział ze względu na tradycyjne podłoże przedmiotu:
- episkop, w którym podłoże jest nieprzezroczyste – wyświetlany obraz powstaje dzięki odbiciu promieni światła od przedmiotu, którym może być np. rysunek na papierze;
- diaskop, w którym podłoże jest przezroczyste – wyświetlany obraz tworzą promienie światła przechodzące przez przedmiot, np.:
- lampa kolorofonowa
- rzutnik pisma (przedmiotem jest rysunek lub wydruk na folii),
- rzutnik przeźroczy
- epidiaskop; urządzenie ma dwa tryby pracy – łączy cechy diaskopu i episkopu.
10 zasad korzystania z Facebooka
Dublin – stolica i największe miasto Irlandii, położone w prowincji Leinster.
Miasto jest położone na wschodnim wybrzeżu Irlandii, nad Morzem Irlandzkim, u ujścia rzeki Liffey (irl. An Life) do Zatoki Dublińskiej. Rzeka dzieli miasto na dwie części o zdecydowanie odmiennym charakterze: Northside oraz nowocześniejszą i bardziej zamożną Southside. Dublin jest głównym ośrodkiem administracyjnym, kulturalnym, ekonomicznym i przemysłowym kraju. Miasto posiada port morski połączony kanałami z rzeką Shannon oraz port lotniczy Dublin. Miasto jest też ośrodkiem turystycznym.W 2010 roku historyczne centrum Dublinu zostało wpisane na irlandzką listę informacyjną UNESCO – listę obiektów, które Irlandia zamierza rozpatrzyć do zgłoszenia do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO
Nazwa
Angielska nazwa Dublin pochodzi z irlandzkiej nazwy Dúbh Linn oznaczającej „czarny staw”. Współczesna irlandzka nazwa to Baile Átha Cliath oznaczająca „miasto brodu z trzcinowymi płotami”.
Ludność
Według spisu ludności z roku 2011 miasto zamieszkuje 527 612 mieszkańców, natomiast historyczne hrabstwo Dublin według spisu miało 1 273 069 mieszkańców. Wyróżnia się też region aglomeracji Dublina (Greater Dublin Area) administracyjnie obejmujący hrabstwa Dún Laoghaire-Rathdown, Fingal i Południowy Dublin.
Muzeum
Narodowe Irlandii - Historia naturalna
czasami nazywany Zoo Martwego , oddział Muzeum Narodowego Irlandii , mieści się na Merrion Street w Dublinie , Irlandia . Muzeum zostało zbudowane w 1856 roku dla części kolekcji Królewskiego Towarzystwa Dublińskiego, a budynek i zbiory zostały później przekazane państwu.Zbiory i budynki Muzeum niewiele się zmieniły od czasów wiktoriańskich i czasami określa się je mianem „muzeum muzeum”. Wstęp wolny. Frekwencja wzrosła z 106 tys. W 2007 r. do ponad 336 tys. W 2017 r., Pomimo niedoborów kadrowych i zamkniętych sekcji.
Wystawa
Galeria Górna , zamknięta także od 2007, wyświetlacze i bezkręgowców morskich okazów w tym zbiorów Muzeum w Sea Creatures Szkło wykonane przez artystów szkła Leopold Rudolf Blaschka (twórcy Harvarda słynnego Szklane kwiaty kolekcji). Liczne głowy zwierzyny można zobaczyć zamontowane na filarach od pierwszego piętra do górnej galerii, z których wiele zostało zaprezentowanych muzeum w latach trzydziestych XX wieku.
Historia
1786-1857
1857-1877
1877-1919
Wymiary
Glyptodon był jednym z największych szczerbaków – osiągał długość 3 m (wraz z ogonem), 1,5 m wysokości i ważył około 1 t.
Opis
Najbardziej charakterystyczną cechą tego zwierzęcia jest ogromny, kopulasty pancerz zbudowany z jednego bloku składającego się z około 1000 małych płytek kostnych. Również głowa chroniona była kostnym hełmem, a ogon pokrywały sztywne płytki. U niektórych gatunków na końcu ogona znajdowała się maczuga, mogąca ważyć nawet kilkadziesiąt kilogramów. Jest to przykład konwergencji gliptodontów i ankylozaurów – grupy dinozaurów żyjącej od późnej jury do końca kredy. Cechy te sprawiały, że Glyptodon do momentu pojawienia się w Ameryce Południowej człowieka nie miał naturalnych wrogów.W przeciwieństwie do większości ssaków szczerbaki charakteryzują się uzębieniem jednolitym pod względem kształtu i wielkości (wtórny homodontyzm). Na jego podstawie wnioskuje się, że Glyptodon żywił się przede wszystkim roślinami, być może jednak jadł wszystko, co napotkał.
Filogeneza
Glyptodon jest przedstawicielem rzędu szczerbaków, obejmującego mrówkojady, leniwce, wymarłe leniwce naziemne (Megatheriidae), Pampatheriidae i pancerniki oraz gliptodonty, do których należał. Jego najbliższymi krewnymi są Doedicurus, Glyptotherium i Panochthus.Glyptodon, w przeciwieństwie do blisko z nim spokrewnionego rodzaju Glyptotherium, jest rodzimym przedstawicielem fauny południowoamerykańskiej. Rodzaj Glyptodon pojawił się w gelasie i dotrwał do końca plejstocenu, około 11 000 lat temu. Za jego wyginięcie odpowiada prawdopodobnie człowiek, który polował na niego i wykorzystywał pancerze jako schronienie (w ich wnętrzach znaleziono ślady ognisk).
Latimeria rodzaj drapieżnych ryb mięśniopłetwych obejmujący współcześnie żyjące gatunki z uważanej przez długi czas za wymarłą ponad 60-70 mln lat temupodgromady ryb trzonopłetwych. Latimerie określane są jako żywe skamieniałości
Historia
Klasyfikacja
Latimerie początkowo (a wielu autorów nadal) zaliczano do rodziny Coelacanthidae, a po odkryciu blisko spokrewnionych z nimi gatunków wymarłych wyodrębnione zostały do rodziny Latimerie
Gatunki zaliczane do tego rodzaju:
- Latimeria chalumnae – latimeria
- Latimeria menadoensis
Występowanie
W czasach przedhistorycznych występował na Tasmanii oraz całym obszarze Australii i także Nowej Gwinei. Wraz z przybyciem osadników do Australii i sprowadzeniem przez nich psów dingo obszar jego występowania skurczył się wyłącznie do Tasmanii.
Wyginięcie
Po przybyciu Europejczyków na Tasmanię uznany za szkodnika i bardzo intensywnie tępiony. Ostatni osobnik na wolności widziany w 1932 roku. Natomiast ostatni znany osobnik (samiec), nazywany Benjamin, padł w 1936 w zoo w Hobart. Od tego czasu (szczególnie od lat 80.) pewne niepotwierdzone ślady bytności zwierzęcia (takie jak zeznania świadków, niewyraźne tropy czy niewyraźne zdjęcia) dały asumpt teoriom, że odosobniona populacja przeżyła w niedostępnych, górskich rejonach Tasmanii jeszcze co najmniej do lat 60. XX wieku. Utworzenie na znacznych obszarach ścisłego rezerwatu oraz liczne ekspedycje nie przyniosły jednak żadnego pewnego dowodu przetrwania wilkowora tasmańskiego. W 1986 roku gatunek został uznany przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody za wymarły. W latach późniejszych w odludnych regionach wyspy znajdowano tropy mogące należeć do tego zwierzęcia, nie widziano jednak nigdy samych zwierząt.
Charakterystyka
Długość ciała (bez ogona) 85,1–118,1 cm (średnio 108,6 cm), długość ogona 33,1–61 cm (średnio 53,4 cm); masa ciała 15–35 kg (czasami do 45 kg. . Ubarwienie płowe, z 13–19 poprzecznymi pręgami. Uzębienie typowe dla drapieżników (duże kły, silne łamacze). Żuchwa połączona z kośćmi skroniowymi bardzo ruchomymi stawami, pozwalającymi na rozwarcie pyska pod kątem 120°, co jest największym rozwarciem pyska wśród znanych ssaków
Tryb życia i pokarm
Zwierzę nocne, polowało m.in. na kangury i wombaty. Wcześniej do jego potencjalnych ofiar zaliczano także owce, ale według obecnie przyjmowanej teorii opublikowanej na łamach Zoological Society of London’s Journal of Zoology wilkowór tasmański był za mały, by polować na te zwierzęta. Rekonstrukcja szczęki zwierzęcia pokazuje, że miała ona zbyt małą siłę nacisku, potrzebną do zabicia owcy. Samica rodziła 2–4 młodych, torba otwarta tylko w okresie wychowywania młodych.
Mamutak madagaskarski – gatunek wymarłego nielotnego ptaka z rodziny mamutaków. Ten przedstawiciel megafauny mierzył 3 metry wysokości i ważył około 500 kg. Z czasem jego skrzydła w wyniku ewolucji prawie zanikły i przestał latać. Występował na moczarach Madagaskaru od plejstocenu do co najmniej 1000 roku. Nie wiadomo dokładnie, w którym stuleciu gatunek wyginął (przypuszczalnie między XIV a XVII wiekiem), wiadomo jednak, że mamutaki żyły współcześnie z ludźmi, a ich jaja były dla ludzi pokarmem. Jedynymi pozostałościami po tych ptakach są szkielety i resztki jajek. Prawdopodobnie legendy o tych ptakach trafiły do Księgi tysiąca i jednej nocy, gdzie określano je jako rukh, olbrzymie sępy zdolne pochwycić i unieść w powietrze słonia. Mamutaki składały największe jaja, których wymiary dochodziły do 34 cm długości, 1 m obwodu oraz do 10 kg wagi, co czyni je rekordzistami w świecie współczesnych zwierząt. Jest to równowartość 5 lub 6 jaj strusia afrykańskiego lub około 160 jaj kurzych.Jajo mamutaka mierzące 32 cm długości i 70 cm w obwodzie można zobaczyć na wystawie „Świat zwierząt” w Muzeum Przyrodniczym Uniwersytetu Wrocławskiego
Etymologia
Źródłosłów polskiej nazwy „żyrafa”, francuskiej girafe i włoskiej giraffa, jak i angielskiej „giraffe” sięga języka arabskiego, w którym występuje słowo zarafa (زرافة), być może pochodzące z jednego z języków Afryki. Tłumaczy się je jako „szybki chodziarz”. W języku średnioangielskim występowało kilka różnych form, jak jarraf, ziraph czy gerfauntz. Możliwe, że słowo to pochodzi od nazwy zwierzęcia w języku somalijskim: geri
Systematyka i ewolucja
Żyrafa jest jednym z dwóch, obok okapi leśnego, współcześnie żyjących gatunków z rodziny żyrafowatych, choć według Fenessy’ego i współpracowników należy podzielić go na cztery gatunki. Niegdyś rodzina ta była reprezentowana przez większą liczbę gatunków, choć w porównaniu z innymi kopytnymi, zawsze była uboższa w gatunki. Opisano ponad 10 rodzajów kopalnych. Najbliższymi krewnymi tej rodziny były także wymarłe Climacoceratidae. Razem z rodziną Antilocapridae (której jedynym przetrwałym przedstawicielem jest widłoróg) należą do nadrodziny Giraffoidea. Rodzina Palaeomerycidae wyodrębniła się 20–23 miliony lat temu (miocen), a wymarła 8 milionów lat temu. Z Palaeomerycidae z Europy południowo-środkowej wyewoluowali przodkowie obecnych żyraf. Między 14,3 a 25 milionów lat temu datuje się fauna, do której należał Canthumeryx sirtensis należący do Canthumerycidae, nazywany najstarszym przodkiem Giraffinae.
Podgatunki
Siedlisko i pożywienie
Podstawowe dane
Wielkość
długość ciała (z trąbą): 6–7,5 m
wysokość (w kłębie): 3–4 m
masa: 5-7,5 t
Tryb życia
- Zwyczaje: żyje w grupach rodzinnych
- Odgłosy: głębokie chrząkanie jako stała forma komunikacji, trąbienie, gdy jest zdenerwowany
- Pożywienie: rośliny
- Długość życia: około 70 lat
Cechy charakterystyczne
- Uszy – sięgają do 1,5 m długości. Wykorzystywane są do termoregulacji (chłodzenia).
- Trąba – służy do oddychania, wąchania, picia i „kąpieli”, jak również do zbierania pożywienia i zrywania gałęzi z wyższych partii drzew. Jest zakończona dwoma palczastymi wyrostkami.
- Zęby – cztery łuki trzonowców, po jednym z każdej strony szczęki. Mają długości 30 cm i każdy z nich składa się ze zrośniętych 4 zębów. Wraz ze ścieraniem się przednich zębów wyrastają od tyłu kolejno następne, które zastąpią zużyte. Mogą odrastać w całości nawet 6 razy.
- Ciosy – przedłużone siekacze, rosną w ciągu całego życia zwierzęcia
- Stopy – spodnia ich strona jest miękka i delikatna, dzięki czemu zwierzę mimo olbrzymiej masy może poruszać się bezszelestnie.
- Skóra – pomarszczona, pokryta szczątkowym owłosieniem. U młodych słoni pokryta jest rzadkimi grubymi włosami
Nazwa „wieloryb” jest pozostałością z czasów, gdy walenie uważano za gigantyczne ryby. Pomimo zewnętrznego podobieństwa do olbrzymich ryb (patrz rekin wielorybi) są ssakami i posiadają wszystkie najważniejsze ich cechy. Wieloryby od dawna pobudzały wyobraźnię ludzi. Ich olbrzymie rozmiary budziły lęk i prowokowały do snucia niesamowitych opowieści, a wymierne korzyści, jakie czerpano polując na nie, pchały ludzi na morze, często w zupełnie nieznane rejony, w poszukiwaniu pożądanych dóbr: ambry, oleju, spermacetu oraz tranu. Olbrzymi biały wieloryb, faktycznie kaszalot, jest tytułowym bohaterem powieści Hermana Melville’a Moby Dick, opartej (przynajmniej w części) na prawdziwych wydarzeniach, których ofiarą padła załoga statku wielorybniczego Essex. Co roku, w drugą lub trzecią sobotę lutego, na wyspie Maui (Hawaje) odbywają się obchody Światowego Dnia Wieloryba (ang. World Whale Day), których organizatorem jest Pacific Whale Foundation. Tradycja ta sięga 1980 roku
- zebra stepowa (Equus quagga)
- zebra równikowa (Equus q. boehmi)
- zebra sawannowa (Equus q. borensis)
- zebra damarska (Equus q. burchelli)
- zebra pręgonoga (Equus q. chapmani)
- zebra równinna (Equus q. crawshayi)
- zebra kwagga (†Equus q. quagga)
- zebra pręgowana (Equus grevyi)
- zebra górska (Equus zebra)
- zebra namibska (Equus zebra hartmannae)
- zebra przylądkowa (Equus zebra zebra)
- bruzdobrzuchy (Solenogastres)
- chitony (Polyplacophora)
- głowonogi (Cephalopoda)
- Helcionelloida†
- hiolity (Hyolitha†)
- jednotarczowce (Monoplacophora)
- łódkonogi (Scaphopoda)
- małże (Bivalvia)
- rostrokonchy (Rostroconchia†)
- ślimaki (Gastropoda)
- tarczonogie (Caudofoveata)
Charakterystyka
W budowie mięczaków można wyróżnić głowę (poza małżami), nogę i worek trzewiowy, okryty płaszczem.Mięczaki należą do pierwoustych. Wykazują (poza głowonogami) bruzdkowanie spiralne. Należą do zwierząt dwubocznie symetrycznych, ale wszystkie ślimaki utraciły symetrię w wyniku torsji, czyli obrotu worka trzewiowego w stosunku do nogi i głowy o 180°.Wiele mięczaków posiada szkielet zewnętrzny. Większość z nich wytwarza muszlę zbudowaną z substancji organicznej: konchioliny i związków wapnia. Muszla pełni rolę ochronną, zwierzę może się w niej schować w razie złych warunków środowiskowych czy niebezpieczeństwa. Poza tym muszla jest miejscem przyczepu mięśni, w tym również mięśni służących do poruszania się. U głowonogów jest skryta pod płaszczem.
Cechy:
- głowa wyodrębniona – cefalizacja (poza małżami)
- układ krwionośny otwarty (w przypadku głowonogów praktycznie zamknięty)
- ciało grzbietowo okryte charakterystycznym płatem skórno-mięśniowym (płaszczem)
- noga płaska u ślimaków, klinowata u małży i podzielona u głowonogów
- obecność tarki, służącej do rozdrabniania pokarmu
- jelito o przebiegu prostym lub tworzącym pętle w worku trzewiowym
- mięśnie skośnie prążkowane
- rozmnażanie płciowe (rozdzielnopłciowość, rzadziej obojnactwo)
- larwa typu trochofory lub weliger (u niektórych małży również glochidium)
Znaczenie:
- Wyrządzają szkody w rolnictwie i warzywnictwie (na przykład pomrowy).
- Są żywicielami wielu pasożytów człowieka i zwierząt.
- Ich muszle wykorzystywane są do wyrobu przedmiotów użytkowych i ozdobnych.
- Niektóre gatunki są jadalne (omułki, ostrygi).
- Mięczaki wykopywane jako skamieniałości przewodnie służą do określenia względnego wieku Ziemi.
- Komórek nerwowych mięczaków używa się do badań laboratoryjnych, gdyż są podobne do komórek ludzkich.
- Z ciała ostryg i kałamarnic można otrzymać pewne substancje działające antybakteryjnie i antywirusowo.
- Jako składnik past do zębów używa się sproszkowanych muszli mątw. Poza tym proszek taki używany jest do polerowania.
- Głowonogi są używane do produkcji purpury.
Odkrycia
Po raz pierwszy na szczątki Proconsula natrafił w 1928 roku H.L. Gordon w Kenii, na terenie stanowiska Koru. Odkryte tam skamieniałości opisał w 1933 roku Arthur Tindell Hopwood, który sklasyfikował ją jako nowy rodzaj Proconsul. Nazwa pochodzi od szympansa, imieniem Consul, mieszkańca ogrodu zoologicznego w Birmingham. Jakiś czas później metodą K-Ar wiek stanowiska w Koru określono na wczesny miocen (20 – 19 mln lat temu). Kilkanaście lat późnej, w 1948 roku na szczątki Proconsula natrafiła ekspedycja z Uniwersytetu Kalifornijskiego. Doszło do tego w Lothidok na terenie północnej Kenii, gdzie wśród pokładów pyłu wulkanicznego znaleziono szczękę należącą do osobnika tejże małpy. Wiek pokładów określono później na 27,5 – 24,8 mln lat. Początkowo samą szczękę trudno było przypisać do konkretnego gatunku, jednak w końcu udało się ją połączyć z wcześniejszym znaleziskiem ze stanowiska Koru. Poszukiwania skamieniałości Proconsuli kontynuował Louis Leakey, który pracując w latach 1930 – 1960 na stanowisku mioceńskim na wyspie Rusinga, położonej w kenijskiej części Jeziora Wiktorii dokonał licznych odkryć skamieniałości Proconsuli, gdzie odnalazł m.in. najbardziej kompletny szkielet (1959), opisany w przyszłości przez Johna Napiera. Od lat 70. XX wieku poszukiwania prowadził Peter Andrews.
Środowisko życia
Dzięki znalezionym skamieniałościom pochodzących z czasów Proconsuli można odtworzyć środowisko, w którym żyły te małpy. Niewątpliwie w przypadku większości gatunków był to ciepły, wilgotny las tropikalny. Przynajmniej jeden z gatunków żył natomiast na stałe lub tylko sezonowo w suchszym środowisku. Proconsul zajmował nisze ekologiczne dzisiejszych mniejszych małp.
Meduza – jedna z dwóch form morfologicznych parzydełkowców (Cnidaria), pierwotnie swobodnie pływająca, pelagiczna, z galaretowatym ciałem, zwykle w kształcie dzwonu lub parasola, zasadniczo rozmnażająca się płciowo. Nie występuje u koralowców (Anthozoa). Meduzy są drapieżne. Do chwytania zdobyczy i do obrony używają parzydełek. Drugą z form życiowych parzydełkowców jest polip.Meduza powstaje zwykle z polipa, z wyjątkiem pozbawionych tego stadium trachymeduz (Trachymedusae), u których meduza powstaje z pelagicznej aktinuli (larwy) hydromeduzy. Meduzy macierzyste niektórych stułbiopławów (Hydrozoa) mogą rozmnażać się bezpłciowo poprzez wytwarzanie meduz potomnych. Meduza żyje do kilku miesięcy. Zwykle ginie po zakończeniu rozrodu.Meduzy poszczególnych gromad parzydełkowców (z wyjątkiem koralowców) różnią się sposobem powstawania oraz wieloma
Mają też odrębne nazwy:
- scyfomeduza – meduza krążkopławów (Scyphozoa),
- hydromeduza – meduza stułbiopławów (Hydrozoa),
- kubomeduza – meduza kostkowców (Cubozoa).
Ciało meduz wykazuje symetrię promienistą. Ma kształt mniej lub bardziej spłaszczonego parasola, dzwonu, dysku lub grzybka. Składa się z zewnętrznego naskórka pochodzenia ektodermalnego i wewnętrznej gastrodermy wyścielającej jamę gastralną rozdzielonych mezogleą lub mezenchymą. W naskórku (epidermie) występują komórki nabłonkowo-mięśniowe, desmocyty, komórki interstycjalne, komórki zmysłowe, nerwowe i knidoblasty. Z tych ostatnich powstają komórki parzydełkowe.
Pośrodku spodniej strony ciała mieści się otwór gębowy prowadzący do gardzieli, a przez nią do jamy gastralnej (chłonąco-trawiącej). Na krawędziach ciała osadzone są czułki, pojedyncze oczka i statocysty. Całe ciało otoczone jest pierścieniami nerwowymi: motorycznym i sensorycznym.
Rozdzielnopłciowe meduzy rozmnażają się poprzez produkcję gamet, które wyrzucane są na zewnątrz ciała, gdzie po zapłodnieniu tworzą larwę zwaną planulą.
Goryl – rodzaj największych spośród współcześnie żyjących małp naczelnych, zaliczany do człowiekowatych. Preferuje naziemny tryb życia, jest zwierzęciem roślinożernym, zamieszkuje lasy tropikalne w Afryce. Dzielone są na dwa gatunki i według nadal trwającej debaty (2007) do czterech lub pięciu podgatunków.
Zasięg występowania i biotop
Zamieszkują lasy strefy równikowej w Afryce Środkowej, w dwóch obszarach wyraźnie oddzielonych przez rzekę Kongo. Wschodni obszar – położony w centralnej części kontynentu – obejmuje wschodnią część Demokratycznej Republiki Konga, Ugandę i Rwandę. Zachodni obszar występowania goryli to Nigeria, Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo, Angola i zachodnie krańce Demokratycznej Republiki Konga.Poszczególne populacje goryli zamieszkują różnorodne siedliska od bagien i terenów nizinnych po górskie lasy na wysokości 1600 m n.p.m. (goryle nizinne) i 2200-4200 m n.p.m. (goryle górskie).Zamieszkuje lasy tropikalne.
Nazwa
Pierwszy naukowy opis goryla na podstawie osobników pozyskanych w Liberii (goryl zachodni) sporządził w 1847 roku amerykański lekarz i misjonarz Thomas S. Savage nadając mu nazwę Troglodytes gorilla. Nazwa gatunkowa pochodziła od greckiego słowa Gorillai ("plemię owłosionych kobiet") nazwane przez Hannona, kartagińskiego żeglarza, który przypuszczalnie przybył (około 480 p.n.e.) na obszar dzisiejszego Sierra Leone
Klasyfikacja
Australia – państwo demokratyczne, położone na półkuli południowej, obejmujące kontynent Australia, wyspę Tasmanię i inne znacznie mniejsze wyspy na Oceanie Indyjskim i Spokojnym. Stolicą kraju jest Canberra, największym miastem jest Sydney.Jest szóstym pod względem powierzchni państwem świata i jedynym państwem na świecie obejmującym cały kontynent. Jest zamieszkiwane przez 25 mln osób, z czego 2/3 populacji mieszka w pięciu największych australijskich metropoliach. Australia jest krajem wysoko rozwiniętym, ze społeczeństwem wielokulturowym. W porównaniu z innymi państwami wskaźnik rozwoju społecznego (uwzględniający jakość życia, opiekę zdrowotną, przeciętną długość życia, poziom wykształcenia, swobodę działalności ekonomicznej, wolność osobistą i prawa polityczne) Australii jest bardzo wysoki. Według danych na rok 2014 znajduje się ona na 2. miejscu pod tym względem po Norwegii. Miasta australijskie są w światowej czołówce w dziedzinie życia kulturalnego.Australia jest członkiem ONZ, Wspólnoty Narodów, G20, OECD, ANZUS, APEC, Pacific Islands Forum oraz WTO.
Pochodzenie nazwy
Nazwa Australia, odnosząca się do kontynentu, pochodzi od określenia Terra Australis, czyli Ziemia Południowa po łacinie. W dawnej Europie wierzono, że na półkuli południowej znajduje się naprawdę duży kontynent. Ostatecznie nazwa przypadła o wiele mniejszemu, niż zakładano.
Geografia
Australia to szósty pod względem wielkości kraj świata, położony na kontynencie australijskim będącym najmniejszym spośród wszystkich kontynentów. Najgęściej zaludnione jest wschodnie i południowo-wschodnie wybrzeże. Australia leży na półkuli południowej i wschodniej. Jest to jeden z najbardziej płaskich kontynentów ze średnią wysokością 330 m. Obszar pustynny zajmuje powierzchnię większą niż na jakimkolwiek innym kontynencie; 2/3 powierzchni leży w klimacie suchym lub półsuchym. Linia brzegowa Australii jest mało rozwinięta, wzdłuż całego wybrzeża o długości 19 tys. km napotkać można jedynie dwie duże zatoki: Zatokę Karpentaria i Wielką Zatokę Australijską. Najwyższy szczyt Góra Kościuszki odkryty, zdobyty i nazwany przez Pawła Edmunda Strzeleckiego wznosi się na wysokość 2228 m n.p.m. Pod powierzchnią 22% kontynentu znajduje się Wielki Basen Artezyjski, zawierający w przybliżeniu 64 900 kilometrów sześciennych (km3) wody gruntowej
Wojtek (niedźwiedź)
Wojtek (ur. 1941 w pobliżu Hamadan w Persji, zm. 2 grudnia 1963 w Edynburgu) – syryjski niedźwiedź brunatny adoptowany przez żołnierzy 22 Kompanii Zaopatrywania Artylerii w 2 Korpusie Polskim dowodzonym przez gen. Władysława Andersa. Wojtek brał udział w bitwie o Monte Cassino. W jednostce nadano mu stopień kaprala.
Historia Wojtka
8 kwietnia 1942 roku polscy żołnierze maszerując wraz uchodźcami cywilnymi z Pahlevi w Iranie do Palestyny spotkali perskiego chłopca niosącego małego niedźwiadka brunatnego. Matka niedźwiadka została najprawdopodobniej zastrzelona przez myśliwych. Niedźwiadek tak zachwycił 18-letnią Irenę (Inkę) Bokiewicz, że namówiła por. Anatola Tarnowieckiego, by jej go kupił. Kolejne trzy miesiące maluch spędził pod opieką Inki w obozie dla uchodźców niedaleko Teheranu.W sierpniu 1942 roku niedźwiadek został podarowany 22 Kompanii Zaopatrywania Artylerii. Niedźwiadek nie umiał jeszcze jeść i żołnierze karmili go zmieszanym z wodą skondensowanym mlekiem z butelki po wódce i skręconego ze szmat smoczka. Podobno z tego powodu Wojtkowi na zawsze pozostało upodobanie do napojów z takiej butelki. Miś został oficjalnie wciągnięty na stan ewidencyjny 22 Kompanii Zaopatrywania Artylerii, z którą to jednostką przeszedł cały szlak bojowy: z Iranu przez Irak, Syrię, Palestynę, Egipt do Włoch, a po demobilizacji do Wielkiej Brytanii.Żołnierze wspominają, że Wojtek uwielbiał jazdę wojskowymi ciężarówkami – w szoferce, a czasami na skrzyni, czym wzbudzał sporą sensację na drodze. Lubił też zapasy z żołnierzami, które na ogół kończyły się jego zwycięstwem: pokonany leżał na łopatkach, a niedźwiedź lizał go po twarzy. Pośród opowieści o Wojtku jest również taka, jak to podczas działań pod Monte Cassino kapral Wojtek pomagał pozostałym żołnierzom w noszeniu ciężkich skrzyń z amunicją artyleryjską i nigdy nie zdarzyło mu się żadnej upuścić. Od tamtej pory symbolem 22 Kompanii stał się niedźwiedź z pociskiem w łapach. Odznaka taka pojawiła się na samochodach wojskowych,proporczykach i mundurach żołnierzy.
Upamiętnienia
Pomniki
- drewniany pomnik Wojtka, który dźwiga artyleryjski pocisk w angielskim miasteczku Grimsby,
- pomnik naturalnej wielkości (2,3 m), autorstwa artysty rzeźbiarza Wojciecha Batki w Krakowie w parku im. Henryka Jordana odsłonięty 18 maja 2014 roku, w 70. rocznicę zdobycia klasztoru Monte Cassino przez żołnierzy II Korpusu pod dowództwem gen. Andersa
- plakiety w Imperial War Museum w Londynie oraz w Kanadyjskim Muzeum Wojny w Ottawie,
- rzeźba w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie,
- 22 listopada 2011 uczniowie LO o profilu wojskowym przy Zespole Szkół Tekstylno-Handlowych w Żaganiu przejęli tradycje 22 Kompanii Zaopatrywania Artylerii (kompanii, w której służył niedźwiedź Wojtek). Tradycje i symbole 22 Kompanii (proporzec, oznakę i naszywkę z logo przedstawiającym niedźwiedzia niosącego pocisk) przekazał ostatni, żyjący w Polsce świadek historii Wojtka, prof. Wojciech Narębski (nazywany przez towarzyszy broni „małym Wojtkiem”) wraz z przedstawicielami dowództwa spadkobierców tradycji 2 Korpusu Polskiego – 2 Korpusu Zmechanizowanego w Krakowie.
- zainspirowany historią niedźwiedzia angielski browar z Conglenton w 2012 r. wprowadził na rynek piwo pod nazwą „Wojtek
Skwery
występowanie
Rodzaj obejmuje jeden żyjący współcześnie gatunek występujący w Australii
Morfologia
Długość ciała samic 65–73 cm, samców 67–82 cm; masa ciała samców samic 4,1–11 kg. Koala w naturalnym środowisku żyje średnio 20 lat, a jego populacja obecnie maleje i tym samym jest narażony na wyginięcie.
Podział systematyczny
Do rodzaju należy jeden występujący współcześnie gatunek
- Phascolarctos cinereus (Goldfuss, 1817) – koala australijski
- Phascolarctos maris Pledge, 1987
- Phascolarctos stirtoni Bartholomai, 1968
Występowanie i środowisko
Panda wielka zamieszkuje łańcuchy górskie położone w prowincjach Syczuan, Gansu i Shaanxi w Chińskiej Republice Ludowej. Klimat, w którym żyje, jest zimny i wilgotny. Na wysokości 1600–2000 m n.p.m. rośnie las liściasty, w którym niektóre rośliny nie tracą liści na zimę. Panda odwiedza czasami te okolice, zwłaszcza w okresie wzrostu młodych pędów bambusa. Na wysokości 2000–2600 m n.p.m. występuje las mieszany, powyżej zaś, do wysokości 3600 m n.p.m., rośnie las iglasty. Kolejne piętra roślinności to roślinność alpejska, nagie skały oraz strefa wiecznych śniegów, lecz panda nie przekracza granicy lasów iglastych. Jej siedliska występują na wysokości 2500–3200 m n.p.m. Schodzi ona regularnie do wysokości 2000 m n.p.m., a niżej – rzadko. Poszycie wszystkich lasów, w których występuje panda, jest utworzone przez bambusy. Zarośla bambusowe, będące dla pandy jednocześnie i kryjówką, i – przede wszystkim – źródłem pokarmu, są chronione przez wysokie drzewa. Niestety, coraz więcej lasów tworzących środowisko pandy jest wycinanych przez ludzi pod pola uprawne.
Opis gatunku
Futro pandy – białe lub żółtawe z czarnymi obwódkami – pozwala kamuflować się zwierzęciu w półcieniu bambusowego poszycia. Sierść stanowi także doskonałą ochronę przed zimnem. Długość włosów wynosi 3–10 cm, zależnie od okolicy ciała. Futro jest nasączone wydzieliną łojową i chroni pandę przed deszczem i śniegiem. Głowa pandy jest okrągła, krótka, szeroka i masywna. Jarzmowe łuki są bardzo silnie wykształcone, dzięki czemu stanowią dobre miejsce przyczepu dla mięśni żuchwowych. Panda nie porusza ani wargami, ani uszami, aby zamanifestować agresję. Panda ma 40 zębów: siekacze 3/3, kły 1/1, przedtrzonowe 4/4 lub 3, trzonowce 2/3. Zęby uległy przystosowaniu do spożywanego pokarmu – zęby trzonowe i tylne przedtrzonowe mają szerokie powierzchnie trące. Dwie czarne obwódki wokół oczu pandy sprawiają, że trudno jest zobaczyć ich wyraz. Źrenice są pionowo ustawione, przez co przypominają źrenice kotów. Wnętrze przełyku jest pokryte wytrzymałą, zrogowaciałą wyściółką, żołądek zaś wyposażony jest w grube ściany mięśniowe, chroniące go przed ostrymi odłamkami łodyg bambusowych. Kończyny przednie pandy wyposażone są w „szósty palec”, ruchliwy i przeciwstawny do pozostałych. Powstał on na skutek rozwoju jednej z kości nadgarstka. Wyposażony jest w dodatkową opuszkę na powierzchni podeszwowej łapy. Dzięki temu przystosowaniu łodygi bambusa nie wyślizgują się pandzie z łap.Panda jest zwierzęciem stopochodnym, porusza się w charakterystyczny sposób, z łapami zwróconymi do wewnątrz i nisko opuszczoną głową. Potrafi stawać na tylnych łapach, nie umie jednak poruszać się w tej pozycji. Ponadto czasami kłusuje lub galopuje. Wspina się na drzewa.
Pokarm
Nazwa kontynentu
Nazwa „Afryka” pochodzi z łaciny i oznacza „ziemia Afrów”. Nazwa ta jako nazwa kontynentu leżącego na południe od Morza Śródziemnego pojawiła się po raz pierwszy w dziele De chorographia autorstwa Pomponiusza Meli z 41 roku naszej ery. Wcześniej określano nią rzymską prowincję na tym kontynencie. Ten wówczas nazywano „Libia”
Położenie i granice
Afryka znajduje się po obu stronach równika oraz po obu stronach południka 0. Jednakże nie ma w niej terenów leżących na południowy zachód od przecięcia się równika i południka 0
Skrajnymi punktami są:
- Przylądek Biały (37°25′N)
- Przylądek Igielny (34°51′S)
- Almadi (17°33′W)
- Przylądek Hafun (51°23′E), a po uwzględnieniu wysp wschodni brzeg Sokotry (54°28′E)
Rzeki
Jeziora
Fauna i flora
Roślinność
Zwierzęta
Podział
fizycznogeograficzny
Afryka Północno-Zachodnia
Afryka Środkowa
Afryka Wschodnia
Roślinność
Występowanie
Strusie obejmują nielotne ptaki lądowe, zamieszkujące półpustynie i sawanny Afryki, na terenach na południe od Sahary (cztery podgatunki) oraz Syrię i Półwysep Arabski (podgatunek wymarły około 1940).
Cechy charakterystyczne
Ptaki te charakteryzują się następującymi cechami:
- największe z żyjących współcześnie ptaków,
- obecność dwóch palców,
- dymorfizm płciowy,
- stadne, żyją w niewielkich grupach,
- poligamiczne,
- świetnie przystosowane do warunków półpustynnych,
- odżywiają się pokarmem mieszanym.
Charakterystyka
Aligatory to duże zwierzęta o bardzo silnym ogonie, stanowiącym zarówno napęd podczas pływania, jak i narzędzie obrony. Mają najszerszy pysk ze wszystkich krokodyli. Na czubku ich masywnej głowy znajdują się oczy, uszy i nozdrza, wystające ponad powierzchnię wody, podczas gdy reszta ciała aligatora jest zanurzona. Zwierzęta te są drapieżnikami, polują na ssaki, ryby, ptaki, płazy, a także inne gady. Zazwyczaj można je spotkać nad brzegami większych zbiorników wodnych. Okresy gorszej pogody spędzają w wykopanych przez siebie jamach
Tryb życia
Samice i młode słonie żyją w stadzie pod przewodnictwem dorosłej samicy, z którą każdy z członków rodziny jest spokrewniony. Młode samce przeganiane są ze stada, kiedy tylko osiągną dojrzałość płciową. Zbierają się później, aby prowadzić życie w grupie kawalerów. Dorosłe samce żyją samotnie, dostęp do stada mają tylko przez krótki czas, kiedy samica znajduje się w okresie rui. Pokonując nawet olbrzymie odległości, stada nie oddalają się od wody. Słonie nie tylko piją chętnie, ale również uwielbiają się kąpać, najlepiej każdego wieczoru. Po kąpieli słonie obsypują swoją wilgotną skórę piaskiem. Powstała w ten sposób warstwa kurzu i błota pomaga im chronić się przed atakami gryzących owadów.
Pożywienie
Słonie są wyłącznie roślinożerne. Pożerają różnego rodzaju trawy, liście, mniejsze gałęzie i konary oraz owoce. Nieliczne zęby, jakie posiadają słonie, wykorzystywane są do rozdrabniania pożywienia. Słonie najczęściej umierają śmiercią głodową w 70. roku życia z powodu straty wszystkich zębów. Uniemożliwia im to dalsze pobieranie pokarmu.Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe u większych osobników przekracza 200 kg. Zapotrzebowanie na wodę sięga 200 l w ciągu dnia. Dziennie słoń wydala ok. 80–90 kg kału
Podgatunki
Wyróżnia się dwa podgatunki słonia afrykańskiego: słoń afrykański stepowy (Loxodonta africana oxyotis) i słoń afrykański sawannowy (Loxodonta africana africana). Słoń leśny (Loxodonta cyclotis), wcześniej uznawany za podgatunek, został przeklasyfikowany do rangi odrębnego gatunku, czego słuszność potwierdzają najnowsze badania genetyczne
Informacje dodatkowe
- Słonie afrykańskie są uważane za zwierzęta obdarzone wysoką inteligencją. Mózg słonia waży ok. 6000 g.
- Przeciętna długość życia słonia wynosi około 65–70 lat w stanie dzikim i do 80 lat w niewoli. Notowano przypadki słoni osiągających ponad 80 lat.
- Najstarsze skamieliny słoni afrykańskich pochodzą ze środkowego pliocenu.
- Mimo że słoń afrykański jest właściwie zwierzęciem sawanny, potrafi przystosować się do innych warunków, dzięki czemu może żyć na obszarach położonych na południe od Sahary. Osiedla się jednak tylko tam, gdzie znajdują się źródła wody pitnej i miejsca do kąpieli.
- Największy zarejestrowany cios słonia mierzył 3,1 m i ważył niemal 105 kg
Wielbłąd – rodzaj dużych ssaków z rodziny wielbłądowatych. Fizjologicznie przystosowane do życia w warunkach suchego i gorącego klimatu, są w wielu krajach wykorzystywane jako zwierzęta użytkowe. Wielbłądy wykorzystywane są jako wierzchowce, zwierzęta juczne, źródło mleka, wełny, mięsa i skóry, a także w celach rozrywkowych (cyrki, wyścigi wielbłądów). W przeszłości wykorzystywane były również do celów transportowych ze względu na to, że potrafiły przenosić ładunki o masie dochodzącej nawet do 500 kg.
Występowanie
W stanie dzikim wielbłądy występują jedynie w Azji Środkowej (wielbłąd dwugarbny) i w Afryce, gdzie dotarły razem z afgańskimi poganiaczami. Wielbłąd jednogarbny wyginął na wolności wiele lat temu. Jako zwierzęta hodowlane obydwa gatunki są kosmopolityczne. Baktriany (dwugarbne) występują na pustyni Gobi, w Środkowej Azji – głównie w Kazachstanie, Mongolii, Turkmenistanie i Uzbekistanie. Dromadery zaś występują w południowo-zachodniej Azji i północnej Afryce na obszarach pustynnych i półpustynnych.
Hodowla
Wielbłądy głównie hodowane są w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo. Największa liczba Baktrianów zarówno w stanie dzikim, jak i hodowlanym występuje w Azji Środkowej, natomiast Dromadery jednogarbne hodowane są w Somalii (ok. 7mln), Sudanie (3,3 mln) oraz Arabii Saudyjskiej, Jemenie, Omanie, Mali, Czadzie, Kenii, Nigerii, Etiopii. Wielbłądy hodowane są w 47 krajach, a ich łączna populacja wynosi około 29 mln.
Gatunki
W obrębie rodzaju wyróżnia się dwa gatunki:
- wielbłąd dwugarbny (Camelus bactrianus syn. Camelus ferus), inaczej baktrian – występuje zarówno w stanie dzikim (wielbłąd dwugarbny dziki C. ferus), jak i jako zwierzę hodowlane (wielbłąd dwugarbny domowy, baktrian C. bactrianus)
- wielbłąd jednogarbny (Camelus dromedarius), inaczej dromedar lub dromader – występuje tylko jako zwierzę hodowlane
Ciekawostki
Pośród licznych darów jakie w roku 1000 Bolesław I Chrobry ofiarował niemieckiemu cesarzowi Ottonowi III znalazł się m.in. wielbłąd
Po bitwie pod Grunwaldem polski król Władysław II Jagiełło podarował wielbłąda czeskim rycerzom przybyłym z posiłkami wojskom polskim. Stał się on później elementem herbu miasta Pilzna
Wielbłądy, jako nieliczne wśród ssaków, posiadają erytrocyty o owalnym kształcie
Spragniony wielbłąd potrafi wypić taką ilość wody, która równoważna jest jednej trzeciej masy ciała, choć nie ma dowodów na to, że wypija jej nadmierną ilość na zapas
- Mleko wielbłądów uznawane jest za dar Allaha dla Beduinów, gdyż w trudnych warunkach pustynnych dostarczało koczowniczym plemionom, głównie z Afryki, pełnowartościowego pokarmu
- Ostatnie badania wykazały, iż mleko wielbłądów ma duże znaczenie w leczeniu m.in. cukrzycy, miażdżycy i terapii autyzmu
- Mleko wielbłądzie posiada o 3 razy więcej witaminy C od mleka krowiego
- Mleko wielbłądzie wpływa na obniżenie poziomu cholesterolu i ciśnienia tętniczego krwi
- W XIX wieku do Australii zostały sprowadzone wielbłądy jednogarbne, służące jako dobry środek transportu w niekorzystnych warunkach (wielbłądy są o wiele lepiej przystosowane do australijskiego klimatu niż np. konie). Po tym, jak transport zmotoryzowany wyparł zwierzęta juczne, dromadery zostały wypuszczone na wolność, gdzie utworzyły liczącą kilkaset tysięcy populację (zwierzęta te są co jakiś czas odstrzeliwane)
Występowanie
Nosorożec biały występuje głównie na terenach Demokratycznej Republiki Konga, Namibii, Republiki Południowej Afryki, Botswany, Zambii i Kenii. Jako że nosorożec biały żywi się prawie wyłącznie krótkimi trawami, preferuje biotopy sawannowe.Większość dnia nosorożce spędzają ukryte w cieniu, by nie przegrzewać organizmu. Najbardziej aktywne są pod wieczór i wczesnym rankiem. Żywią się trawą, ale zjadają również gałęzie drzew, osty i krzewy.
Podgatunki
Wyróżnia się dwa podgatunki nosorożca białego, różniące się znacznie pod względem budowy:
nosorożec południowy (Ceratotherium simum simum); podgatunek nominatywny, status IUCN – NT (bliski zagrożenia)
nosorożec północny (Ceratotherium simum cottoni); status IUCN – CR (krytycznie zagrożony). Ostatni samiec został uśpiony w marcu 2018 roku. Z zamrożonego nasienia naukowcom udało się stworzyć dwa zarodki, które mają zostać wprowadzone metodą in vitro do matki zastępczej, by odratować podgatunek
Gepard grzywiasty – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny kotowatych (Felidae). Jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodzaju Acinonyx Brookes, 1828.
Polska nazwa „gepard” pochodzi ze średniowiecznej łaciny: gattus pardus, co znaczyło „kot-leopard”.Nazwa rodzajowa oznacza po grecku „nieruchomy pazur” (gepardy jako jedne z nielicznych kotów nie potrafią chować pazurów), a nazwa gatunkowa, jubatus, oznacza po łacinie „grzywiasty”, z powodu grzywy, która zdarza się u niektórych młodych gepardów (tzw. reksów).
występowanie
Gepardy na wolności można spotkać przede wszystkim w Afryce, ale w przeszłości zamieszkiwały powszechnie także północne Indie i płaskowyż irański, gdzie zostały udomowione przez arystokratów i były używane podczas polowań na antylopy, w ten sam sposób jak obecnie charty w Europie.Obecnie prócz południowej Afryki, gdzie występują jeszcze stosunkowo licznie, ale tylko na obszarach parków narodowych i rezerwatów, można je spotkać w niewielkich populacjach na południowych obrzeżach Sahary oraz w Kenii, a także w izolowanej lokalizacji w Iranie Duży stopień wsobności tej ostatniej populacji stwarza poważne ryzyko dla szans jej przetrwania. Główne ryzyko stanowią choroby genetyczne i presja środowiska, a także zagrożenie ze strony innych drapieżników (np. lwów, hien). Obecnie 95% gepardów ginie nie osiągnąwszy samodzielności. Dla porównania: na obszarze Serengeti żyje około 300 gepardów, około 3 tysięcy lwów i 9 tysięcy hien cętkowanych. Obecną liczebność gatunku (na swobodzie) szacuje się na około 7100 osobników.Gepard preferuje biotopy typu otwartego, takie jak półpustynie i sawanny.
Gepardy są drapieżnikami, jedzą głównie małe (do 40 kg) ssaki, takie jak gazele, impale, młode gnu i zające. Po podejściu do ofiary na dystans około 10 m rozpoczyna się pościg. Polowanie zazwyczaj kończy się w ciągu minuty. Jeśli gepardowi nie uda się szybko złapać zdobyczy, woli poczekać na inną okazję niż marnować energię. W przeciwieństwie od innych wielkich kotów, polujących głównie nocą, gepard jest drapieżnikiem prowadzącym dzienny tryb życia. Poluje zazwyczaj z samego rana albo późnym wieczorem, gdy nie jest za ciepło, ale wciąż jest dość światła.Impulsem do ataku dla gepardów jest często rzucenie się potencjalnej ofiary do ucieczki. Znane są przypadki polujących gepardów ignorujących gazele, które nie rzuciły się do ucieczki na widok gepardów.W ocenie Kingdona (1977) z punktu widzenia przyjętego przez gepardy sposobu polowania istotne jest, żeby ofiara pozostawała w ruchu; w wypadku uciekającego zwierzęcia gepardowi jest łatwiej niż w wypadku zwierzęcia pozostającego w miejscu pozbawić ofiarę równowagi uderzeniem łapy i przewrócić ją, aby następnie – w ciągu kilku sekund, w czasie których ofiara leży na grzbiecie lub boku – zacisnąć szczęki na jej gardle
Znaczenie dla człowieka
Futro geparda dawniej uznawane było za symbol wysokiego statusu społecznego. Obecnie ekonomiczne znaczenie geparda wynika z turystyki; koty te można także znaleźć w ogrodach zoologicznych. Ponieważ gepardy są dużo mniej agresywne niż inne wielkie koty (jako jedyne spośród nich nie atakują człowieka), młode są czasami sprzedawane jako zwierzęta domowe. Jest to nielegalne, ponieważ międzynarodowe konwencje zabraniają hodowli dzikich zwierząt lub gatunków zagrożonych wyginięciem.Na gepardy w przeszłości polowano, ponieważ wielu rolników uważało, że stanowią zagrożenie dla zwierząt hodowlanych. Gdy zagrożenie gatunku osiągnęło szczyt, rozpoczęto różne kampanie edukacyjne dla farmerów, mające na celu zachęcenie ich do większej tolerancji dla tych zwierząt.
Antylopa Huntera – gatunek ssaka z rodziny krętorogich zamieszkujący sawanny w Kenii i Somalii. Introdukowany w Tsavo National Park w Kenii.Antylopa Huntera ma od 100 do 125 centymetrów wysokości i waży od 80 do 118 kilogramów.
Okapi leśne – gatunek ssaka z rodziny żyrafowatych zamieszkujący centralną Afrykę. Jedyny przedstawiciel rodzaju Okapia. Mimo że ma pręgi przypominające futro zebry, jest najbliżej spokrewniony z żyrafą. Zamieszkując wyłącznie lasy Ituri usytuowane na północnym wschodzie Demokratycznej Republiki Konga, był znany tylko wśród lokalnej ludności, aż do 1900, kiedy został odkryty przez Europejczyków. Nazwa pochodzi z języka afrykańskiego plemienia Mbuba. Od 1932 roku okapi leśne jest pod ochroną.
Występowanie
Okapi leśne zamieszkują bardzo ograniczone terytorium dżungli Afryki Środkowotropikalnej w Kongo. Preferują tereny na wysokości 500–1000 m n.p.m., ale wspinają się nawet powyżej górnej granicy lasu. Ich zasięg występowania jest ograniczony reglem górnym w lasach w kierunku wschodnim, lasami bagiennymi poniżej 500 m n.p.m. na zachód, sawannami Sahelu (Sudan) na północy i otwartymi lasami na południu. Okapi leśne są najpospolitsze na obszarach Wamba i Epulu.
Etymologia
Nazwa rodzajowa Okapia wywodzi się od afrykańskiej nazwy o’api, a epitet gatunkowy johnstoni nadano w uznaniu dla odkrywcy Harry’ego Johnstona, organizatora wyprawy, która pozyskała dla nauki pierwszy okaz okapi leśnego z lasów Ituri w Demokratycznej Republice Konga.
Pożywienie
Historia
Był znany od wieków starożytnym Egipcjanom. Wkrótce po jego odkryciu przez Europejczyków w Egipcie został odnaleziony wyrzeźbiony w starożytności wizerunek tego zwierzęcia. Niektórzy egiptolodzy uważają, że postać Seta przedstawia człowieka z głową okapi. Przez wiele lat Europejczycy przebywający w Afryce słyszeli o zwierzęciu nazywanym afrykańskim jednorożcem.Pigmeje polowali na okapi leśne dla ich mięsa i skór. Zwierzę zostało odkryte dopiero w 1900 rokui po raz pierwszy opisane naukowo w 1901 roku przez angielskiego zoologa Philipa Sclater. Pierwsze okapi leśne w niewoli przyszło na świat w ogrodzie zoologicznym w Antwerpii w 1919 roku
Lew afrykański – gatunek mięsożernego ssaka lądowego z rodziny kotowatych, drugi po tygrysie – co do wielkości – wśród pięciu wielkich kotów. Jedyny kot żyjący w zorganizowanych grupach socjalnych, zaliczany do tzw. wielkiej piątki Afryki – pięciu najbardziej niebezpiecznych zwierząt afrykańskich (słoń, nosorożec, bawół, lew i lampart). Samiec lwa, łatwo rozpoznawalny po grzywie, może ważyć 150–200 kg. Największy znany samiec ważył 375 kg, był to lew o imieniu Simba, żył on do 1970 roku w Colchester Zoo. Samice są znacznie mniejsze, ważą 120–180 kg (największe 185 kg) i nie mają grzywy. Samce zajmują się zdobywaniem i obroną terytorium oraz ochroną stada i zapładnianiem samic. Samice polują i opiekują się lwiątkami. Lwy zamieszkiwały niegdyś Afrykę, Azję i Europę, a jeśli uznać lwy amerykańskie za podgatunek Panthera leo – to również Amerykę Północną i Południową. Współcześnie występują tylko w Afryce, gdzie są narażone na wyginięcie i szczątkowo w Indiach, gdzie ich stan liczebny określony został jako krytyczny.Etymologia nazw lew i Panthera leo nie jest jednoznacznie wyjaśniona. Słowo leo pochodzi od łacińskiego leō, leōnis, które z kolei wywodzi się ze starogreckiego leōn/λεων
Tryb życia
Lwy jako jedyne kotowate żyją w grupach rodzinnych. Stado składa się z wielu osobników – spokrewnionych samic, ich potomstwa obojga płci i kilku niespokrewnionych samców, których głównym zadaniem jest obrona terytorium i zapładnianie samic. Odnotowano tylko dwa przypadki obecności niespokrewnionych samic w stadzie. W stadzie może być jeden samiec (typowe dla populacji z Tsavo) lub koalicja 2–4 samców. Większość stad liczy od 2 do 12 dorosłych osobników. Wielkość, liczba i zagęszczenie stad są uzależnione od dostępności pokarmu oraz liczebności lwów na danym obszarze.
Każde stado ma swoją własną hierarchię, w której najsłabszy samiec ma rangę wyższą od samic. Samce stale rywalizują o przywództwo nad stadem z innymi lwami i rzadko zdarza się, by samiec lwa żył w jednym stadzie dłużej niż 3 lata. Jeśli przewodzący samiec zostanie pokonany przez innego, odchodzi od stada i z reguły już nigdy do niego nie wraca.
Pokarm i strategia polowania
Historia
Występowanie
Afryka: Egipt, Sudan, Etiopia, Tanzania, Kenia, a także w zachodniej i środkowej Azji na Zakaukaziu, w Azerbejdżanie i wschodniej Gruzji.Występuje na otwartych przestrzeniach, na których woda pitna jest dostępna w promieniu 10 km. Na terenach pustynnych nie jest spotykana. W terenie górzystym maksymalna wysokość, na której była odnotowana wynosiła 3300 m n.p.m. Jest to zwierzę nocne, spędzające dni w jamach, jaskiniach lub norach, które rozpoznać można dzięki zgromadzonym w pobliżu resztkom pożywienia, kościom i odchodom
Odżywianie
Pożywieniem hieny pręgowanej jest wszelkiego rodzaju padlina i resztki ofiar innych drapieżników. Z braku padliny napada na stare lub chore małe ssaki, śpiące ptaki, gady i owady. Nie stroni też od owoców i warzyw. Aby uniknąć konkurencji z innymi padlinożercami składuje padlinę w norach.
Zęby człowieka – złożone, twarde twory anatomiczne w jamie ustnej. Stanowią element układu trawienia służąc do odgryzania kęsów i rozdrabniania pożywienia.Zęby człowieka charakteryzują się: difiodontyzmem (fizjologicznie występują zęby mleczne i zęby stałe), tekodontyzmem oraz heterodontyzmem.
Rodzaje zębów
Dorosły człowiek przy pełnym uzębieniu stałym ma 32 zęby (16 w żuchwie i 16 w szczęce) – 8 siekaczy, 4 kły, 8 zębów przedtrzonowych i 12 trzonowych. Jego wzór zębowy można więc przedstawić następująco:
Żuchwa – jeden z elementów szczęk żuchwowców, potocznie nazywana szczęką dolną. U ryb chrzęstnoszkieletowych i dwudysznych jej głównym elementem jest chrząstka Meckela. U wielu żuchwowców zbudowana z kilku kości parzystych (kość zębowa, kość kwadratowa, kość stawowa). U ssaków część kości wchodzących u innych kręgowców w skład żuchwy jest przekształcona w kosteczki słuchowe, przez co żuchwą jest wyłącznie para kości zębowych. Lewa i prawa kość zębowa łączą się na przedzie spojeniem żuchwy (symphysis mandibulae). U większości ssaków jest to struktura budowana przez tkankę chrzęstną włóknistą, a obie kości zachowują pewną odrębność. U niektórych (świnie, naczelne) kości te zrastają się całkowicie w trakcie rozwoju osobnika.
Żuchwa człowieka
U ludzi żuchwa jest kością nieparzystą, zrasta się z dwóch części (lewej i prawej) w okresie płodowym, a pozostałość spojenia żuchwy może mieć postać bruzdy lub wypukłości i przechodzi na dole w guzowatość bródkową.Główną część żuchwy stanowi masywny trzon (corpus mandibulae; osadzone są na nim zęby), od którego do tyłu odchodzą symetrycznie gałęzie żuchwy (rami mandibulae, poj. ramus mandibulae) w miejscu określanym jako kąt żuchwy (angulus mandibulae); trzon z gałęzią tworzą kąt 90-140° (w zależności od wieku). Na górnej powierzchni trzonu jest część zębodołowa (pars alveolaris) – nazywana tak w przeciwieństwie do wyrostka zębodołowego szczęki ze względu na inny sposób powstawania w rozwoju płodowym. Część zębodołowa żuchwy zawiera zębodoły, w których wklinowane są zęby. Wyczuwalne są na niej łęki zębodołowe (iuga alveolaria), odpowiadające zębodołom siekaczy i kła.Na przedniej powierzchni trzonu żuchwy widoczne są guzy bródkowe (tuberculum mentale) oraz na wysokości pierwszych przedtrzonowców – dwa otwory bródkowe (foramen mentale), przez które z kanału żuchwy wychodzą nerwy bródkowe (odgałęzienia nerwu zębodołowego dolnego) i tętnice bródkowe (od tętnicy zębodołowej dolnej). Najbardziej wystająca część trzonu to guzowatość bródkowa (protuberantia mentale). Na wewnętrznej powierzchni trzonu są zagłębienia – dołki podjęzykowe (foramen sublingualis) dla ślinianek podjęzykowych i dołki dwubrzuścowe (fossa digastrica), miejsca przyczepu brzuśców przednich mięśni dwubrzuścowych. Gałąź żuchwy rozdziela się u góry na dwa wyrostki: dziobiasty (processus coronoideus) z przodu i wyrostek kłykciowy (processus condylaris) z tyłu , przedzielone wcięciem żuchwy (incisura mandibulae). Wyrostki kłykciowe współtworzą z kośćmi skroniowymi stawy skroniowo-żuchwowe (articulatio temporomandibularis)
Szczęka – kość parzysta, stanowiąca zasadniczą część składową twarzoczaszki. Kość szczękowa składa się z trzonu (corpus) i czterech wyrostków: czołowego, jarzmowego, podniebiennego i zębodołowego.Szczęka jest kością parzystą – w czaszce występują dwie szczęki: lewa i prawa, stanowiące swoje lustrzane odbicie. W ujęciu anatomicznym błędem jest nazywanie żuchwy szczęką (dolną), natomiast w języku potocznym jest to zgodne z normami językowymi; w takim ujęciu obie kości szczękowe („szczęka górna”) i żuchwa („szczęka dolna”) określane są łącznie jako szczęki.
Zgryz
Oprócz wzoru zębowego zęby człowieka charakteryzuje zgryz. Prawidłowo wszystkie zęby są ułożone w odpowiedniej kolejności i w specyficznej wzajemnej relacji gwarantującej najlepsze pełnienie przez nie swej funkcji przy jak najmniejszym wysiłku oraz obciążaniu narządu żucia (stawów i mięśni). Na prawidłowy zgryz składają się takie czynniki jak nagryz pionowy, nagryz poziomy, symetria łuków zębowych i inne.
Budowa
Wygląd ogólny
- powierzchnię podniebienną – od strony podniebienia w szczęce lub językową w żuchwie;
- powierzchnię przedsionkową – od strony przedsionka jamy ustnej; zwana jest również wargową (w zębach przednich) lub policzkową (w zębach bocznych);
- powierzchnię żującą w trzonowcach i przedtrzonowcach, guzek żujący w kłach a brzeg sieczny w siekaczach;
- powierzchnię mezjalną od strony linii pośrodkowej ciała;
- powierzchnię dystalną przeciwną do linii pośrodkowej ciała.
Korona
Szyjka
- szkliwo ścieniając się pokrywa zaczynający się w tym miejscu cement,
- szkliwo i cement stykają się ale się nie pokrywają,
- cement pokrywa szkliwo,
- szkliwo i cement nie stykają się ani się nie pokrywają a między nimi jest pas nieosłoniętej zębiny.
Korzeń
Budowa histologiczna
- szkliwa – najtwardszej tkanki w ludzkim organizmie; pokrywa ono koronę,
- zębiny – tkanki, która stanowi główną część zęba,
- miazgi – tkanki wypełniającej komorę zęba (cavum dentis) oraz kanał korzenia (canalis radicis dentis); w skład miazgi wchodzą naczynia krwionośne, nerwy i tkanka łączna.
- cementu – tkanki pokrywającej korzeń.
Szkliwo
Cement
Najczęstsze choroby
Najczęstszą chorobą zębów jest próchnica, w skrajnych przypadkach może ona doprowadzić do ekstrakcji zęba. Leczenie próchnicy polega na usunięciu zakażonych tkanek i
zastępowaniu ich materiałem zastępczym.
Jak prawidłowo
myć zęby
1. Wybieraj szczoteczki o średniej twardości, ponieważ lepiej ścierają nalot. Jeśli jednak walczysz z nadwrażliwością zębów i dziąseł, używaj szczoteczek z miękkim włosiem.
2. Zdecydowanie lepiej niż szczoteczki tradycyjne sprawdzają się te elektryczne. Rewelacyjnie usuwają nalot i skuteczniej docierają do szczelin międzyzębowych.
3. Przed każdym myciem zębów należy użyć nici dentystycznej, która pomoże pozbyć się wszystkich resztek z przestrzeni międzyzębowych. Jest to szczególnie ważna czynność, ponieważ szczotkowanie usuwa tylko 60% płytki nazębnej!
4. Istnieją trzy główne metody czyszczenia zębów:
Metoda okrężna – główkę szczoteczki ustawiamy prostopadle do oczyszczanej linii zębów i szczotkujemy je kolistymi ruchami.
Metoda wymiatająca – główkę szczoteczki ustawiamy pod kątem 45 stopni i wykonujemy nią małe, okrężne ruchy przy dziąsłach, a następnie wymiatające od dołu do góry i na odwrót, od góry do dołu.
Szorowanie – szczoteczkę przesuwamy poziomo, kolejno po wszystkich zębach, również przy linii granicznej z dziąsłami.
5. Po umyciu zębów dokładnie płuczemy jamę ustną wodą. Inaczej pozostaną tam bakterie i resztki pasty.
6. Co drugi lub trzeci dzień, po każdym szczotkowaniu, płuczemy zęby specjalnie do tego przeznaczonym płynem (do codziennego użytku stosuj płukanki z mniejszą dawką fluoru).
Pamiętaj! Guma do żucia nie może zastąpić szczotkowania zębów, a jedynie wspomóc działanie pasty. Najlepiej wybieraj gumy bez cukru, z zawartością ksylitolu, który chroni zęby przed atakiem niebezpiecznych kwasów i działa silnie antybakteryjnie.
Nić dentystyczna – rodzaj nici wykonanej ze splecionych włókien nylonowych (lub innych materiałów syntetycznych, jak np. teflon czy polietylen).Nić dentystyczna jest używana w celu usuwania resztek pożywienia oraz płytki nazębnej z powierzchni zębów. Nić umieszcza się w przestrzeni między zębami, a następnie przesuwa po powierzchni zębów aż od ich nasady (tj. dziąseł). Ruch taki powtarza się 3–4 razy dla każdej czyszczonej powierzchni. Należy wykonywać tylko ruchy góra-dół, gdzie oba końce nici pociągane są równocześnie przez obie ręce. Nie wolno natomiast wykonywać ruchów prawo-lewo czy też przód-tył (podobnych do przeciągania smyczka po strunach skrzypiec), w których końce nici pociągane są na przemian przez prawą i lewą dłoń, ponieważ nieprawidłowe wykonywanie ruchów może spowodować uszkodzenie dziąsła
Rodzaje nici dentystycnej
- Z fluorem
- Woskowane
- Pęczniejące
- Taśmowe
- Wybielające
- Superfloss
- Nić dentystyczna na trzymadełkach
Jak nitkować zęby
Używanie nici dentystycznej nie jest trudne, wystarczy poznać zasadę jej stosowania i iść krok po kroku za instrukcją:
- Najpierw należy oderwać lub odciąć (większość pudełeczek z nićmi dentystycznymi ma wbudowany nożyk lub gilotynkę, dzięki którym można łatwo oderwać wybrany fragment nici) około 50 cm nitki dentystycznej.
- Następnie należy owinąć sobie tym kawałkiem nici środkowe palce obu dłoni pozostawiając pomiędzy nimi zapas kilku centymetrów (powinien on mieć długość między 2,5 a 5 cm).
- Pomagając sobie dodatkowo kciukami lub palcami wskazującymi należy pionowymi ruchami wymiatającymi oczyszczać każdą szczelinę między zębami po kolei na górnej i na dolnej szczęce.
Należy pamiętać o tym, by czyszcząc kolejną szczelinę międzyzębową używać czystego fragmentu nici. Nitkowanie zębów powinno trwać około trzech minut. Ważne jest również to by czynność tę wykonywać delikatnie, nie naruszając wrażliwej powłoki dziąseł. Oczywiście zużytą należy wyrzucić, nie nadaje się ona do ponownego użytku.
aparat na zęby – aparat służący do przywracania właściwego, fizjologicznego zwarcia między szczęką a żuchwą, wyrównywania i właściwego ustawiania zębów w łukach zębowych, leczenia wad zgryzu. Istnieją aparaty ruchome oraz stałe. Stosuje się je odpowiednio do wady pacjenta.Aparat ruchomy zaleca się dla dzieci między 4 a 12 rokiem życia, w trakcie wymiany zębów mlecznych na stałe. Zbudowany jest on z akrylowej płytki, klamer i łuków z drutu, dopasowanych do zębów.Aparat stały zaleca się dla młodzieży i dorosłych, do zębów stałych. Pozwala na korygowanie wad znacznie poważniejszych niż aparat ruchomy. Zbudowany jest z zamków i pierścieni, które są mocowane do szkliwa specjalnym klejem. Do nich mocowany jest za pomocą ligatur (potocznie zwanych 'gumeczkami') sprężysty drut, który wywiera na zęby stałą, precyzyjnie określoną siłę. Długość noszenia takiego aparatu uzależniona jest od wady. Wśród aparatów stałych rozróżnia się: aparaty estetyczne (ceramiczne, kryształowe) i aparaty metalowe (tytanowe, niklowe).Do ujemnych psychicznych skutków noszenia aparatu przez pacjenta należy początkowa niechęć, lęk w obawie przed brakiem akceptacji w swoim otoczeniu. Dostępne są też jednak aparaty kosmetyczne (z białej porcelany albo syntetycznego szafiru), które mogą być traktowane przez pacjentów prawie jak specyficzny rodzaj biżuterii. Aparat może również powodować dyskomfort, objawiający się wrażeniem uścisku na zębach oraz uczuciem bólu zębów.
Rodzaje stałych
aparatów ortodontycznych:
standardowe – metalowe
- najczęściej stosowane
- dzielone są na aparaty z zamkami tradycyjnymi i zamkami 'mini', czyli mniejszymi od poprzednich (szczególnie wskazanymi u osób z małymi zębami)
antyalergiczne – tytanowe
- dla pacjentów alergicznych
- wykonane są ze stopów tytanu przez co wykazują wysoką biokompatybilność
estetyczne
- ze względu na przezierność można je podzielić na:
- ceramiczne, ceramiczno-kompozytowe, bądź porcelanowe (mniej przezierne)
- szafirowe, bądź kryształowe (bardziej przezierne)
- przeznaczone dla osób pragnących jak najbardziej zmniejszyć widoczność aparatu
- ceramiczne, ceramiczno-kompozytowe, bądź porcelanowe (mniej przezierne)
- szafirowe, bądź kryształowe (bardziej przezierne)
Uroczystość Wszystkich Świętych – w Kościele katolickim uroczystość ku czci wszystkich chrześcijan, którzy osiągnęli stan zbawienia i przebywają w niebie, obchodzona corocznie w dniu 1 listopada, treściowo połączona z następującym po niej obchodem liturgicznym Dnia Zadusznego. W doktrynie Kościoła katolickiego jest wyrazem wiary w obcowanie świętych i powszechne powołanie do świętości.
Historia
Starożytność
Uważa się, że uroczystość Wszystkich Świętych wywodzi się ze wspominania w jednym, wybranym dniu, wszystkich męczenników chrześcijańskich. Obchody takie, w różnych Kościołach wschodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego, wprowadzano w IV wieku. Ich daty były zróżnicowane lokalnie, ale najczęściej przypadały w okresie Wielkanocy. Efrem Syryjczyk zanotował, że w połowie IV wieku, w Edessie obchodzono wspomnienie wszystkich męczenników 13 maja. Według kalendarza z Nikomedii z IV wieku, przypadało ono na pierwszy piątek po Wielkanocy. Ten termin przyjął w V wieku Kościół perski, zachował się on współcześnie w kalendarzu Kościoła chaldejskiego.Jan Chryzostom wspomniał na początku V wieku, że w Konstantynopolu obchodzono laudację wszystkich męczenników chrześcijańskich, z całego świata, w pierwszą niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego. Termin ten potwierdzają bizantyjskie kalendarze liturgiczne.
Średniowiecze
Obchody liturgiczne
Obchody liturgiczne Wszystkich Świętych obejmują oficjum oraz uroczystą mszę. Sposoby odmawiania oficjum i odprawiania mszy, były w średniowieczu zróżnicowane lokalnie, bowiem Stolica Apostolska nie wprowadziła jednolitego formularza dla uroczystości 1 listopada. Wszystkie ryty opierały teksty liturgiczne na rozdziale siódmym Apokalipsy św. Jana.Dopiero w XVI wieku jednolity, obowiązujący w Kościele formularz zatwierdził i polecił stosować na całym świecie sobór trydencki. Formularz ten został stopniowo upowszechniony w całym Kościele katolickim.
Zwyczaje w Polsce
W dniu Uroczystości Wszystkich Świętych, a także następnego dnia (Dzień Zaduszny, 2 listopada) Polacy odwiedzają cmentarze, aby ozdobić groby swoich bliskich kwiatami i zapalić znicze. (Dzień Zaduszny, zwany też Zaduszkami, dla katolików łacińskich i wielu innych chrześcijan, to dzień modlitw za wszystkich wiernych zmarłych.). Dzień ten był dniem wolnym od pracy, również w czasach PRL-u, ale kładziono nacisk na świecki charakter i nazywano je Świętem Zmarłych, Dniem Zmarłych lub Dniem Zmarłych i Poległych
Święta prawosławne
W Kościele prawosławnym nie ma tradycji modlitwy za zmarłych w dniu 1 listopada, ale ze względu na wiernych (szczególnie mieszane rodziny), którzy jak np. w Polsce w tym dniu idą również do grobów swoich bliskich, w świątyniach wznoszone są modlitwy w intencji zmarłych.Modlitwy za zmarłych odbywają się w 3, 9 i 40 dniu po pochówku oraz pierwszą rocznicę od pochówka.Okresem szczególnych modlitw za zmarłych jest czas od Zmartwychwstania do Pięćdziesiątnicy.Występują dwie soboty szczególnych modlitw za zmarłych nazywane Powszechnymi Sobotami Dusz („Sobotami Rodzicielskimi”). Pierwsza to tzw. sobota mięsopustna przypadająca przed Wielkim Postem, druga to sobota przed świętem Pięćdziesiątnicy.Szczególne dni, gdy wierni odwiedzają groby zmarłych to: sobota poprzedzająca dzień św. Dymitra z Tesaloniki (Dymitriewskaja Roditielskaja Subbota), Niedziela Przewodnia oraz święto Radonicy wypadające w dziesiąty dzień po Passze.Druga, trzecia i czwarta sobota Wielkiego Postu uznawane są jako dni modlitwy za zmarłych, ale nie są równoznaczne powszechnym sobotom wspominania zmarłych
Dzień Zmarłych, Día de Muertos – najstarsze religijno-etniczne święto meksykańskie, czczące pozagrobowe życie zmarłych i więzy rodzinne. Obchodzone jest w wigilię święta (1 listopada) i 2 listopada w powiązaniu z katolickimi świętami Zaduszek (Día de los Fieles Difuntos) i Wszystkich Świętych (Todos los Santos), jednak wywodzi się w formie pierwotnej z epoki prekolumbijskiej, tradycji o wieku szacowanym na 3000 lat.Święto ma formę wesołej zabawy.W 2003 roku obchody Dnia Zmarłych zostały proklamowane Arcydziełem Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości, a w 2008 roku wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO.
Czaszeczki
Znane również pod mianem "rymowanek" (rimas), są to krótkie (zazwyczaj czterowierszowe) satyryczne skecze o ludzkich czaszkach, lub ryciny (litografie) czaszek, wykwintnie poprzebieranych ludzkich szkieletów, itp. Chodzi tu o:
- Rimas (rymowanki) – nazywane także "czaszkami", są to specyficzne wiersze, w których personifikacja śmierci szydzi sobie z charakterystycznych lub wyolbrzymionych cech ludzi obecnie żyjących. Przyjęło się żartować w ten sposób z ludzi u władzy, polityków, itd. Śmierć nabiera osobowość czy karykaturę danej żyjącej osoby i prawi rymowanki zza grobu (czyli już pośmiertnie).
- Litografie, przeważnie rylca José Posada Guadelupe, mimo że niewykonane specjalnie z okazji Dnia Zmarłych, jednak tradycyjnie są kojarzone z tym świętem, z uwagi na cechujące je aluzje do personifikacji śmierci.
Symbolika
- Ludzkie czaszki zrobione z cukru (calaveras de dulce), często doprawione tequillą, czekoladą czy szarłatem wyniosłym (amarantusem), opatrzone imionami zmarłych (jak i czasami imionami osób nadal żyjących, jako niewinny dowcip w istocie nieobrażający takiego "zmarłego"). Są spożywane przez rodzinę i przyjaciół.
- Chleb zmarłych (pan de muerto) jest specjalnym wypiekiem ze słodkiego ciasta z jajkiem, o przeróżnym kształcie, od prostych, zaokrąglonych bułek do czaszkopodobnych, poprzez figurki zajączków z piszczelami, pokrytych lukrem.
- Kwiaty. Podczas 1 i 2 listopada, rodziny zazwyczaj doprowadzają do porządku i dekorują kwiatami groby bliskich wymyślnymi wieńcami z róż, słoneczników, jak i innymi kwiatami. Lecz najważniejszym jest tu rodzima meksykańska aksamitka wzniesiona (cempaxóchitl, cempasúchil lub cempazúchil – Tagetes erecta, turek), hodowana przez prekolumbijskich Azteków, zwana w Meksyku Kwiatem Zmarłych (Flor de Muertos). Nazwa cempaxóchitl jest stosowaną hiszpańską transkrypcją nazwy kwiatu w języku nahuatl, a zempoalxochitl – transkrypcją angielską, dosłownie: "dwadzieścia kwiatów". Aksamitce tej przypisuje się moc wzywania i prowadzenia dusz osób zmarłych do ołtarzy ku ich czci. Niemal wszystkie groby są odwiedzane podczas tego święta.
- Ołtarze ku czci zmarłych i pielgrzymki cmentarne. Według tradycji dusze dzieci powracają na cmentarze podczas odwiedzin wykonanych przez ich rodziny pierwszego listopada, a dusze dorosłych – drugiego. W przypadku niemożności złożenia odwiedzin u grobu, z powodu jego braku, czy z powodu przemieszczenia się rodziny z dala od rodzinnego cmentarza, wznosi się ołtarze w domach o specyficznym i detalicznym składzie rytualnych ofiar (ofrenda, w liczbie mnogiej ofrendas). Są to m.in. przygotowane potrawy, chleb zmarłych, szklanki z wodą; a dla dusz dorosłych zmarłych – butelki z mezcalem, tequilą, pulque czy atole (gorącym napojem opartym na skrobi kukurydzianej, często czekoladowym), cygara; natomiast, dla dusz dzieci – nawet zabawki. Zestaw ofrendas jest umieszczany przy portretach zmarłych, otoczonych zapalonymi woskowymi świeczkami zwanymi veladora (w liczbie mnogiej veladoras).
Kolejnym stałym punktem była obecność żebraka. Występuje tu zbieżność nazw. Ubodzy wędrowcy nazywani byli Dziadami i uważani za media pośredniczące między światem żywych a zaświatami.Światła palone do dziś na grobach są namiastką ognisk wzniecanych w zgodzie ze stara tradycją, by dusze przybyłe na ceremonię mogły się ogrzać i wskazywały im drogę powrotną w zaświaty.We właściwym odprawieniu ceremonii Dziadów pomagał zestaw licznych zakazów na dzień naznaczony. Ludzie powstrzymywali się od bardzo wielu, z reguły gwałtownych czynności.
Znaczenie
daty
Dzieje obchodów
W latach 1919–1936 rocznice odzyskania niepodległości świętowano w Warszawie jako uroczystości o charakterze wojskowym. Organizowano je zazwyczaj w pierwszą niedzielę po 11 listopada. W 1919 roku nie było sprzyjającej sytuacji by uczcić rocznicę odzyskania niepodległości, ponieważ trwały jeszcze wojny o granice Rzeczypospolitej. Pierwszy raz w pełni uroczyście upamiętniono odzyskanie niepodległości 14 listopada 1920. Tego dnia uhonorowano Józefa Piłsudskiego jako zwycięskiego Wodza Naczelnego w wojnie polsko-bolszewickiej wręczając mu buławę marszałkowską. Po przewrocie majowym w 1926 obchody kolejnych rocznic były uroczystościami ściśle wojskowymi. W tym samym roku 8 listopada Józef Piłsudski jako prezes ministrów wydał okólnik ustanawiający ten dzień wolnym od pracy dla urzędników państwowych. Odtąd w tym dniu na placu Saskim w Warszawie Piłsudski dokonywał przeglądu pododdziałów, a następnie odbierał defiladę (po raz ostatni w 1934 roku). W 1928 roku plac Saski w stolicy nazwano placem marszałka Józefa Piłsudskiego, a cztery lata później Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ustanowił ten dzień wolnym od naukiRozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 29 października 1930 ustanowiono odznaczenie państwowe Krzyż i Medal Niepodległości dla osób czynnie zasłużonych dla niepodległości Polski. 11 listopada 1932 odsłonięto Pomnik Lotnika w Warszawie. Rangę święta państwowego nadano Świętu Niepodległości dopiero ustawą z dn. 23 kwietnia 1937.Miało ono łączyć odzyskanie suwerenności państwowej z zakończeniem I wojny światowej oraz upamiętniać Józefa Piłsudskiego. Do czasu wybuchu II wojny światowej obchody państwowe odbyły się dwa razy: w 1937 i 1938; w 1937 uświetniono je odsłonięciem pomnika gen. Józefa Sowińskiego.Podczas okupacji niemieckiej w latach 1939–1945 jawne świętowanie polskich świąt państwowych było niemożliwe. Organizatorzy przygotowywanych konspiracyjnie obchodów rocznicy 11 listopada, głównie w ramach małego sabotażu, byli narażeni na dotkliwe represje. Jednak mimo to pamięć o Święcie Niepodległości starano się podtrzymywać. W dniach poprzedzających 11 listopada na murach, ogrodzeniach, płytach chodnikowych pojawiały się afisze, ulotki i napisy „Polska żyje”, „Polska zwycięży”, „Polska walczy”, „Jeszcze Polska nie zginęła”, „11.XI.1918” itp., a od 1942 roku także znak Polski Walczącej. Częstokroć pomniki przystrajano biało-czerwonymi kwiatami i proporczykami, a w miejscach o trwałej symbolice narodowej mocowano flagę narodową. Również w prasie konspiracyjnej, głównie w „Biuletynie Informacyjnym” podziemnej Armii Krajowej, zamieszczano artykuły przypominające o Święcie Niepodległości.W 1945 ustanowiono Narodowe Święto Odrodzenia Polski, obchodzone 22 lipca, w rocznicę ogłoszenia Manifestu PKWN, i jednocześnie zniesiono Święto Niepodległości. W okresie PRL obchody rocznicy odzyskania niepodległości 11 listopada organizowane były nielegalnie przez środowiska niepodległościowe w tym piłsudczykowskie. Organizatorzy i uczestnicy tych uroczystości często byli represjonowani przez ówczesne władze państwowe. Wyjątek stanowiły lata 1980–1981, kiedy za sprawą działalności związku zawodowego „Solidarność” przywrócono Świętu Niepodległości należne miejsce w świadomości społecznej. W latach 80. delegacja władz państwowych w dniu Święta Niepodległości składała wieniec przed Grobem Nieznanego Żołnierza. Niezależnie od władz środowiska opozycyjne w kolejnych latach organizowały własne obchodyŚwięto Niepodległości obchodzone 11 listopada zostało przywrócone przez Sejm PRL ustawą z 15 lutego 1989 pod nazwą „Narodowe Święto Niepodległości”. 11 listopada 1997 Sejm podjął uchwałę głoszącą m.in. Ta uroczysta rocznica skłania także do refleksji nad półwieczem, w którym wolnościowe i demokratyczne aspiracje Polaków były dławione przez hitlerowskich i sowieckich okupantów, a następnie – obcą naszej tradycji – podporządkowaną Związkowi Radzieckiemu komunistyczną władzę.Współcześnie, obchody Święta Niepodległości z udziałem najwyższych władz państwowych odbywają się na placu marsz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie, przed Grobem Nieznanego Żołnierza. Inne formy obchodów to: Bieg Niepodległości organizowany od 1989 w Warszawie, Koncert Niepodległości organizowany od 2009 roku w Muzeum Powstania Warszawskiego, wykłady i inscenizacje historyczne, koncerty patriotyczne czy parady ulicami miast, np. Marsz Niepodległości w Warszawie, Marsz Patriotów i Radosna Parada Niepodległości we Wrocławiu, Parada Niepodległości w Gdańsku.
W 2018 zorganizowano obchody 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę.
SYMBOLE
Flaga Polski (Flaga Państwowa Rzeczypospolitej Polskiej) – jeden z symboli państwowych Rzeczypospolitej Polskiej.Według ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych. jest nią prostokątny płat tkaniny o barwach Rzeczypospolitej Polskiej i proporcji 5:8, umieszczony na maszcie. Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy, za flagę Polski uważany jest także wariant z godłem Polski, umieszczonym pośrodku białego pasa.Barwy Rzeczypospolitej Polskiej stanowią składniki flagi państwowej Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa stanowi, że barwami Rzeczypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwony, ułożone w dwóch poziomych, równoległych pasach tej samej szerokości, z których górny jest koloru białego, a dolny koloru czerwonego.Od 2004 roku 2 maja jest w Polsce oficjalnie obchodzony jako Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej.
Znaczenie heraldyczne
barw polskiej flagi
Barwy flagi złożone z dwóch poziomych pasów: białego oraz czerwonego są odwzorowaniem kolorystyki godła państwowego, który stanowi orzeł biały na czerwonym polu. Zgodnie z zasadami heraldyki pas górny reprezentuje białego orła, a dolny czerwone pole tarczy herbowej. Kolory te według symboliki używanej w heraldyce mają następujące znaczenie:
- Koloru białego używa się w heraldyce jako reprezentację srebra. Oznacza on także wodę, a w zakresie wartości duchowych czystość i niepokalanie.
- Kolor czerwony jest symbolem ognia i krwi, a z cnót oznacza odwagę i waleczność
Historia
Pierwotnie polską barwą narodową był karmazyn, stanowiący symbol dostojeństwa i bogactwa, a zarazem uważany za najszlachetniejszy z kolorów. Z uwagi na cenę barwnika – koszenili uzyskiwanej z larw czerwca polskiego, mało kto mógł sobie na niego pozwolić, dlatego też był on wykorzystywany jedynie przez najbogatszą szlachtę i dostojników państwowych. Na pierwszych flagach i sztandarach reprezentujących Królestwo Polskie widniał biały orzeł w koronie na czerwonym tle. Jan Długosz opisując przygotowania do bitwy pod Grunwaldem pisze o „chorągwi wielkiej, na której wyszyty był misternie orzeł biały z rozciągnionemi skrzydły, dziobem rozwartym i z koroną na głowie, jako herb i godło całego Królestwa Polskiego”.Barwami królewskimi Rzeczypospolitej Obojga Narodów był sztandar złożony z trzech pasów: dwóch czerwonych umieszczonych w dole i na górze oraz oddzielającym go pasie białym, na których umieszczano zwykle czterodzielny Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów o czerwonym tle zawierający dwa pola przedstawiające białego Orła w koronie, czyli symbol Korony i dwa z wizerunkiem Pogoni – herbu Litwy. Na tarczy sercowej znajdował się najczęściej herb rodowy aktualnie panującego monarchy.W okresie przedrozbiorowym silna była także tradycja uznająca za barwy narodowe trzy kolory: biały, karmazynowy i granatowy. Tradycja barw karmazynowej i granatowej wywodzi się od strojów żołnierzy kawalerii, w których to formacjach służyli w większości szlachcice (tzw. wojska narodowego autoramentu). Chociaż już w XVI wieku próbowano unifikować stroje poszczególnych oddziałów, jezdni w Polsce aż do XVIII wieku nie nosili mundurów. W początkach XVIII wieku jednolite stroje pojawiły się w pierwszych oddziałach prywatnych, a w połowie wieku w oddziałach królewskich. W roku 1746 hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł wprowadził regulaminowy ubiór dla wszystkich husarzy i pancernych litewskich.
Godło Polski – godło i symbol Rzeczypospolitej Polskiej; jego archetypem jest dynastyczny herb Piastów, pierwszych władców Polski.
Podstawa prawna
Zgodnie z art. 28 Konstytucji RP .Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu. Korona została przywrócona 31 grudnia 1989 r. ustawą z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednakże nowy wzór godła został wprowadzony dopiero 22 lutego 1990 r. ustawą z dnia 9 lutego 1990 r. o zmianie przepisów o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej
Legenda
Według legendy założyciel państwa Polan, Lech, podczas postoju w okolicach Poznania ujrzał pod wieczór sporych rozmiarów gniazdo na drzewie. Znajdował się w nim biały orzeł z trzema pisklętami. Gdy Lech przyglądał się mu, orzeł rozpostarł skrzydła na tle nieba czerwonego od zachodzącego słońca. Lech zachwycił się, postanowił tam osiąść, umieścił orła w swym herbie, a miejsce na pamiątkę nazwał Gniezdnem (obecnie Gniezno) od słowa gniazdo. Historia ta będąca częścią legendy o Lechu, Czechu i Rusie pierwszy raz spisana została w Kronice wielkopolskiej napisanej po łacinie w 1273 oraz w „Kronice Dalimila” spisanej w języku czeskim w 1319.Informacje o orle jako godle Królestwa polskiego zanotowane zostały przez polskich pisarzy historycznych. Zanotował ją Jan Długosz w swoich Rocznikach, pisanych w latach 1455–1480. W tekście autor wskazał na podobieństwa do godła Rzymu. Legendę o Lechu oraz orle zakładającym gniazdo wspomniał także w 1555 roku w swoim dziele De origine et rebus gestis Polonorum (pol. O pochodzeniu i czynach Polaków) polski historyk Marcin Kromer
Historia
Wizerunku orła w koronie dopatrywano się na denarach Bolesława Chrobrego, traktując je jako jego najwcześniejszy zachowany wizerunek. Jest to najprawdopodobniej bielik zwyczajny (charakterystyczne kropki odzwierciedlają białe lotki widoczne w naturze na jego złożonych skrzydłach). Stylizowany wygląd ptaka przedstawionego na monecie powodował spory między uczonymi, mającymi trudności z ustaleniem, czy jest to rzeczywiście orzeł, czy może kogut, gołąb lub paw. Prof. Suchodolski w artykule „Orzeł czy paw”, ze zbioru Inter orientem et occidentem przychyla się raczej do poglądu, że jest to paw, który jest symbolem św. Wojciecha, a nie Polski.Orzeł występował na monetach i pieczęciach książąt piastowskich, tarczach i chorągwiach od XII wieku. Początkowo funkcjonuje w herbach śląskich linii Piastów. Po raz pierwszy jako godło książęce pojawia się na pieczęci konnej Kazimierza opolsko-raciborskiego w 1222 r.Później stopniowo jest przejmowany jako herb przez kolejne linie Piastowskie, najpóźniej pojawia się na pieczęciach książąt mazowieckich, bo dopiero po 1271 r.Jako oficjalny herb całego państwa polskiego zaczął być używany od 1295 przez Przemysła II, który po raz pierwszy użył ukoronowanego orła jako godła państwa na rewersie pieczęci majestatycznej z 1295r. Po rozbiorach wiele utworzonych przez zaborców guberni, prowincji i województw polskich otrzymało nowe herby – nadal przewijał się na nich biały orzeł, bez korony albo z koroną, albo z głową odwróconą na lewą część czoła; gdzieniegdzie występowała też Pogoń mimo wygasłej unii. Najczęściej były to herby złożone z godłem zaborcy (np. Wielkie Księstwo Poznańskie miało herb z czarnym orłem tak jak inne prowincje pruskie, ale z tarczą sercową czerwoną, na której widniał polski orzeł w koronie).W czasie powstania listopadowego rozgorzała dyskusja na temat godła. Wzorując się na rewolucyjnej Francji historyk Joachim Lelewel zaproponował aby nad Orłem i Pogonią umieszczonymi na amarantowym tle znalazła się czapka frygijska zamiast korony. Miało być to symbolem zwycięstwa ludowładztwa. Sejm uznał to jednak za symbolikę jakobińską i pozostał przy godle jagiellońskim.Na herbie z okresu powstania styczniowego widnieje, oprócz orła i Pogoni, Archanioł Michał – patron Rusi.W 1916 Austria i Niemcy przystały na odnowienie Królestwa Polskiego. W 1917 wyemitowano pierwsze banknoty polskie z orłem w koronie na tarczy niepodzielnej. Po odzyskaniu niepodległości wszystkie siły polityczne były zgodne że godłem ma być Orzeł Biały. Kwestia sporna dotyczyła korony. Przeciwko jej umieszczeniu nad głową orła byli politycy Polskiej Partii Socjalistycznej oraz działacze ruchu ludowego. Najbardziej przeciw umieszczeniu w godle korony był ludowiec Stanisław Thugutt. Ostatecznie orła w koronie jako godło państwowe wprowadzono ustawą uchwaloną przez Sejm Ustawodawczy 1 sierpnia 1919. Oficjalny wizerunek godła przypominał orła Stanisława Poniatowskiego i był używany do 1927, kiedy powstała nowa wersja według projektu Zygmunta Kamińskiego. Odrzucono tradycyjną formę, zastępując ją nową (Zobacz też sekcje: Tradycja heraldyczna, Błędy i krytyka), m.in. usunięto krzyż z korony, dodano dwie pięcioramienne rozety
Hymn Polski
Mazurek Dąbrowskiego – polska pieśń patriotyczna z 1797 roku, od 26 lutego 1927 oficjalny hymn państwowy Rzeczypospolitej Polskiej.
Historia hymnu
Słowa hymnu – nazywanego Pieśnią Legionów Polskich we Włoszech – zostały napisane przez Józefa Wybickiego. Autor melodii, opartej na motywach ludowego mazurka (właściwie mazura) pozostaje nieznany. Początkowo sądzono, że melodię tę skomponował książę Michał Kleofas Ogiński (twórca poloneza – Pożegnanie ojczyzny), potem materiały archiwalne temu zaprzeczyły i do dziś najczęściej autorzy śpiewników i prac naukowych podają określenie „melodia ludowa” (a niektórzy dodają do tego asekuracyjny znak zapytania).Pieśń powstała w mieście Reggio nell’Emilia w ówczesnej Republice Cisalpińskiej (obecnie północne Włochy) dokładna data i okoliczności jej napisania oraz pierwszego wykonania nie są pewne, do dziś pozostając przedmiotem sporów wśród historyków. Według Wojciecha Podgórskiego było to:
"...między 16, a 19 lipca 1797 r. – pod wpływem pierwszego wzruszenia, jakie opanowało Wybickiego na widok polskich mundurów, orłów, sztandarów – powstały strofy żołnierskiego wyznania wiary: Jeszcze Polska nie umarła"
Podobnego zdania jest np. Jan Pachoński i inni badacze. Według Bronisława Bilińskiego pieśń musiała jednak powstać wcześniej – między 10 a 15 lipca, a wskazywać mogą na to ustalenia XIX-wiecznego badacza Mazurka, Wojciecha Sowińskiego, który twierdził, że
"...na specjalnym zebraniu starszyzny legionowej w Reggio w lipcu 1797 r. w nastroju radosnego oczekiwania, odśpiewał Wybicki „Pieśń”
Według Bronisława Bilińskiego owo zebranie starszyzny legionowej mogło odbyć się 14 lub 15 lipca – w rocznicę zburzenia Bastylii, pieśń musiała więc powstać wcześniej.Nie jest też znany moment pierwszego publicznego wykonania Mazurka na ulicach Reggio. Według Juliusza Willaumego mogło to nastąpić już 16 lipca, podczas defilady. Inni naukowcy przyjmują dzień 20 lipca, kiedy to przy okazji pożegnania legionów w mieście generał Dąbrowski zasadził na Piazza Piccolo w Reggio pamiątkowe drzewko wolności. Pierwszym wykonawcą mógł być sam Wybicki, który śpiewał sam lub z grupą żołnierzy.Pewne jedynie jest to, że pieśń od samego początku zyskała ogromną popularność i była chętnie śpiewana przez legionistów.29 sierpnia 1797 gen. Dąbrowski pisał do autora tekstu z Bolonii: Żołnierze do Twojej pieśni coraz więcej gustu nabierają. Z początkiem 1798 znana była już we wszystkich zaborach. Tekst ogłoszono po raz pierwszy w Mantui w lutym 1799 w gazetce „Dekada Legionowa”. Śpiewana była podczas triumfalnego wjazdu gen. H. Dąbrowskiego i J. Wybickiego do Poznania 3 listopada 1806 r. , podczas powstania listopadowego (1830), styczniowego (1863), przez Polaków na Wielkiej Emigracji, w czasie rewolucji 1905, I i II wojny światowej. Tekst Mazurka był tłumaczony przez poetów solidaryzujących się z walczącą Polską i znany był w 17 językach, m.in.: niemieckim, francuskim, angielskim, rosyjskim, węgierskim, chorwackim, macedońskim, serbskim, słowackim, litewskim oraz żmudzkim. Podczas Wiosny Ludów (1848) Mazurek Dąbrowskiego śpiewany był na ulicach Wiednia, Berlina i Pragi, gdzie cieszył się szczególną popularnością. Mazurek Dąbrowskiego był wykorzystywany w utworach muzycznych. Jako jeden z pierwszych użył go Karol Kurpiński, który skomponował w 1821 fortepianową (organową) fugę na jego temat. Fuga ta, zinstrumentowana przez autora, zabrzmiała pod jego batutą 1 stycznia 1831 roku w wykonaniu orkiestry Opery Warszawskiej. Ryszard Wagner wykorzystał melodię Mazurka w uwerturze Polonia skomponowanej po upadku powstania listopadowego. Grano ją pod okupacją niemiecką w czasie II wojny światowej, gdy zabronione było granie polskiego hymnu. W zmienionej postaci użyto muzyki hymnu w nazistowskim filmie propagandowym Powrót do ojczyzny (Heimkehr).W miarę popularyzowania się pieśń przybierała różne formy dostosowane do okoliczności, czasami zmieniając w refrenie nazwisko Dąbrowskiego na nazwisko innego wodza. Podczas powstania listopadowego popularny był Mazurek Skrzyneckiego ze słowami „Marsz, marsz, cna młodzi, Skrzynecki dowodzi!...” Natomiast w czasie I wojny światowej wśród polskich legionistów śpiewano Mazurka Piłsudskiego z refrenem: „Marsz, marsz Piłsudski, Prowadź na bój krwawy, Pod twoim przewodem Wejdziem do Warszawy”.W czasie powstania styczniowego powstała wersja z inną melodią znana jako Marsz Czachowskiego z refrenem „Marsz, marsz, Polonia, Nasz dzielny narodzie. Odpoczniemy po swej pracy W ojczystej zagrodzie”, która pod koniec XIX i w początkach XX wieku zyskała popularność jako Marsz Polonii. Podczas II wojny światowej żołnierze polscy na Zachodzie śpiewali tę wersję z refrenem Marsz, marsz Sikorski.Na melodię polskiego hymnu śpiewano na Śląsku popularną patriotyczną pieśń pt. „Długo nasz Śląsk ukochany...” do słów śląskiego poety oraz pisarza Konstantego Damrota.W czasie powstania warszawskiego w 1944 roku węgierskie jednostki stacjonujące w Warszawie sympatyzowały z walczącymi Polakami. Orkiestra 5 węgierskiej dywizji rezerwowej odegrała dla warszawiaków Mazurka Dąbrowskiego na Ursynowie.
Wpływ polskiego hymnu
na inne pieśni narodowe
Polski hymn narodowy stał się protoplastą dla innych słowiańskich hymnów i pieśni. Słowacy śpiewali: Hej, Slováci, ešte naša slovenská reč žije. Autorem w 1834 r. był Samo Tomášik, pastor luterański. Ten tytuł później został zamieniony przez Czechów na Hej, Slované. Pieśń stała się pieśnią wszystkich Słowian po zjeździe wszechsłowiańskim w 1848 roku w Pradze. Łużyczanie mają pieśń Hišće Serbstwo njezhubjene (Jeszcze Łużyce nie zginęły) napisaną przez Handrija Zejlera w 1845 r. na wzór Mazurka Dąbrowskiego, a Chorwaci pieśń Još Hrvatska ni propala (Jeszcze Chorwacja nie umarła) z 1833 autorstwa Ferdynanda Livadicia. Tekst ukraińskiego hymnu narodowego z 1863, zaczynającego się od słów Ще не вмерла Україна (Jeszcze nie umarła Ukraina), jest kolejnym przykładem, jak polska pieśń wyzwoleńcza, która stała się późniejszym oficjalnym hymnem narodowym, promieniowała na ludy ościenne.W czasie powstania listopadowego 1831 roku Mazurek Dąbrowskiego zawędrował na Żmudź jako pieśń ludowa pod tytułem. „Pieśń Żmudzinów telszewskiego powiatu w wojnie r. 1831”. Do melodii polskiego hymnu napisano siedem zwrotek tekstu po żmudzku. Pierwsza zwrotka w polskim tłumaczeniu brzmi
Analiza tekstu
Pierwsza zwrotka hymnu nawiązuje do ostatniego rozbioru Polski. Po klęsce insurekcji kościuszkowskiej, w 1795 terytorium Rzeczypospolitej zostało całkowicie rozdzielone pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Zwrotka wyraża zatem patriotyzm i wiarę w odzyskanie niepodległości.Po III rozbiorze Rzeczypospolitej znaczna liczba polskich żołnierzy wyemigrowała do Francji i Włoch. W styczniu 1797 generał Jan Henryk Dąbrowski na mocy umowy z rządem lombardzkim, w porozumieniu z Francuzami, utworzył Legiony Polskie. W refrenie autor, który współtworzył Legiony, wyraził nadzieję powrotu do Polski pod dowództwem gen. Dąbrowskiego. Nadzieja legionistów na powrót do Polski była jednak związana z walkami prowadzonymi pod zwierzchnictwem generała Napoleona Bonaparte, który już wówczas odnosił sukcesy wojskowe w północnych Włoszech, a kilka lat później rządził Francją. W drugiej zwrotce (a trzeciej zwrotce w rękopisie Wybickiego) hymnu autor wyraził przekonanie, iż z pomocą Bonapartego żołnierze podążając z zachodu poprzez rzekę Wartę i południa poprzez Wisłę byliby w stanie przywrócić niepodległą Polskę.Trzecia zwrotka (druga według oryginalnego rękopisu) nawiązuje do Stefana Czarnieckiego, dowódcy polskiego w czasie potopu szwedzkiego w XVII wieku i m.in. przeprawy na wyspę Als.W oryginalnym rękopisie Wybickiego występuje czwarta zwrotka, której brak we współczesnym hymnie. W zwrotce tej autor doradza, iż jedynym warunkiem obronienia się przed dwoma największymi zaborcami, tj. Prusami (Niemiec) i Rosją (Moskal), będzie ogólnonarodowa zgoda. Czwarta zwrotka (piąta według rękopisu) stanowiła dla pozostających na emigracji legionistów obraz Polaków pozostających w Ojczyźnie i wysłuchujących tarabanu na znak zbliżających się polskich wojsk. Roman Kaleta zwraca uwagę, że aby oddać intencje autora fragment – Już tam ojciec do swej Basi mówi zapłakany... powinien być rozumiany – Już tam ojciec do swej Basi mówi zapłakanej. W wielu gwarach końcowe -ej było i jest wymawiane i zapisywane jako -y, np. zamiast z bożej łaski – z boży łaski, zamiast waszej starej matki – waszy stary matki, czyli zapis y jako ścieśnionego -|e| końcówki -ej. Nie jest też prawdopodobne, aby autor pisząc pieśń patriotyczną, która miała zagrzewać do walki, umieścił w niej, wbrew istniejącym stereotypom właściwych zachowań mężczyzn i kobiet, postać zapłakanego dojrzałego mężczyzny.W szóstej zwrotce (w rękopisie) Józef Wybicki nawiązał do Tadeusza Kościuszki, zwycięskiego dowódcy z bitwy pod Racławicami w czasie powstania w 1794 r. Wyraził również ufność w Opatrzność Bożą.Podsumowując, słowa Pieśni Legionów Polskich we Włoszech nawiązywały do wzniosłych wydarzeń z dziejów polskiego oręża oraz współczesnych zwierzchników wojskowych, w których pokładano nadzieję na powrót do Ojczyzny i odzyskanie niepodległości.
Popełniane błędy
Zdarza się śpiewanie ...póki my żyjemy... W rękopisie Wybickiego oraz w ustawowo zatwierdzonym tekście Hymnu jest forma ...kiedy my żyjemy... i tylko ona jest oryginalna i obowiązująca. Jerzy Bralczyk uważa jednak, że trochę dziwne jest połączenie czasownika dokonanego („zginęła”, „umarła”) z niedokonanym („żyjemy”) przez „kiedy”. Normalne byłoby „żyje, kiedy my żyjemy”. A jeszcze bardziej „żyje, póki my żyjemy”. Jeśli „nie zginęła”, mniej niezręczne i bardziej jednoznaczne jest „póki” (...). „Póki” w hymnie nie razi. Wolę je w każdym razie od banalnego, mniej gramatycznie i znaczeniowo dopasowanego „kiedy”. W jednym z wywiadów doprecyzowuje: Tutaj „kiedy” było z początku raczej tożsame z „jeśli”: jeśli my żyjemy nadal, to Polska nie zginęła. Natomiast w naszych czasach to „kiedy” brzmi nieco dziwnie i niezręcznie. Znacznie bardziej pasowałoby mi tutaj: „…skoro my żyjemy”
Wykonywanie hymnu
Publicznie hymn państwowy wykonuje się lub odtwarza w szczególności w czasie uroczystości oraz świąt i rocznic państwowych. Podczas wykonywania lub odtwarzania hymnu państwowego obowiązuje zachowanie powagi i spokoju. Osoby obecne podczas publicznego wykonywania lub odtwarzania hymnu stoją w postawie wyrażającej szacunek, a ponadto mężczyźni w ubraniach cywilnych – zdejmują nakrycia głowy, zaś osoby w umundurowaniu obejmującym nakrycie głowy, niebędące w zorganizowanej grupie – oddają honory przez salutowanie. Poczty sztandarowe podczas wykonywania lub odtwarzania hymnu oddają honory przez pochylenie sztandaru. Przepisy, wydane na podstawie ustawy o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych, określają zachowanie umundurowanych osób występujących w zorganizowanej grupie. Hymn Rzeczypospolitej Polskiej powinien być wykonywany lub odtwarzany w sposób zapewniający mu należną cześć i szacunek. W szczególności zabrania się wykonywania hymnu ze zmienioną melodią lub tekstem.Hymn państwowy można wykonywać w opracowaniach wokalnych, instrumentalnych oraz wokalno-instrumentalnych, zgodnych z ustawową wersją melodyczną i jej harmonizacją. Zapisy nutowe oraz dźwiękowy według harmonizacji profesora Kazimierza Sikorskiego dostępne są na stronie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Lech, Czech i Rus – legenda o trzech braciach: Lechu, Czechu i Rusie, którzy osiedli na zachodzie, południu oraz wschodzie i dali początek oddzielnym krajom zachodniosłowiańskim: Polsce, Czechom i wschodniosłowiańskiej Rusi.Dzisiaj symbolizują one braterstwo Słowian zachodnich i wschodnich, lecz również służyć miały pośrednio swoistej teorii o czeskiej praojczyźnie Słowian zamieszkujących Europę Środkową.
Historia
Legenda zapisana została pierwszy raz po łacinie w tzw. Kronice polsko-węgierskiej, datowanej przez historyków na rok 1222. Jej treść obejmuje czasy sięgające X wieku; z lat panowania króla węgierskiego Władysława I Świętego. Kronika relacjonuje podróż trzech słowiańskich książąt: Czecha, Lecha i Rusa, którzy z terenów dawnej Chorwacji, gdzie znajdowało się słowiańskie państwo Karantania, udali się na północ i zapoczątkowali najpierw Państwo wielkomorawskie, a później nowe państwa słowiańskie: Czechy, Polskę oraz Ruś.Legendę zanotowała także Kronika wielkopolska, powstała w II połowie XIII wieku, najprawdopodobniej przed rokiem 1296. Według jej anonimowego autora bracia pochodzili z Panonii, skąd wyruszyli na północ, gdzie założyli państwa nazwane ich imionami.Gdy zaś (Lech) ze swoim potomstwem wędrował przez rozległe lasy, gdzie teraz istnieje królestwo polskie, przybywszy wreszcie do pewnego uroczego miejsca, gdzie były bardzo żyzne pola, wielka obfitość ryb i dzikiego zwierza, tamże rozbił swe namioty. A pragnąc tam zbudować pierwsze mieszkanie, aby zapewnić schronienie sobie i swoim rzekł „Zbudujmy gniazdo”! Stąd i owa miejscowość aż do dzisiaj zwie się Gniezno, to jest „budowanie gniazda”.Legenda wspomniana została także w XIV-wiecznej Kronice Dalimila, spisanej w języku czeskim. Zawarł ją również w XV wieku Jan Długosz w Kronikach Królestwa Polskiego.
Wersje legendy
Legenda kijowska, armeńska i chorwacka
Historia
Na pomysł pierwszej gaśnicy wpadł w 1734 niemiecki medyk M. Fuches, który proponował wrzucanie w ogień szklanych pojemników ze słoną wodą. Kolejna propozycja rozwiązania gaśnicy należała do George’a Manby’ego, który w 1816 skonstruował gaśnicę zawierającą wodny roztwór węglanu potasu oraz sprężone powietrze.
Oznaczenie gaśnic w
Polsce
Gaśnice zgodnie z przepisami polskiego prawa, muszą być pomalowane na kolor czerwony. Wymagania dotyczące koloru gaśnic śniegowych określa Polska Norma PN-EN 3-7:2004 Gaśnice przenośne – Rodzaje, czas działania, pożary testowe grupy A i B. Zgodnie z nią wskazane jest, aby gaśnice śniegowe były pomalowane na kolor czerwony, farbą typu RAL 3000.Każda gaśnica posiada etykietę opisującą jej przeznaczenie i sposób użycia.
- Gaśnice w obiektach powinny być rozmieszczone:
- w miejscach łatwo dostępnych i widocznych, w szczególności:
- przy wejściach do budynków,
- na klatkach schodowych,
- na korytarzach,
- przy wyjściach z pomieszczeń na zewnątrz,
- w miejscach nienarażonych na uszkodzenia mechaniczne oraz działanie źródeł ciepła (piece, grzejniki),
- w obiektach wielokondygnacyjnych - w tych samych miejscach na każdej kondygnacji, jeżeli pozwalają na to istniejące warunki.
- w miejscach łatwo dostępnych i widocznych, w szczególności:
- Przy rozmieszczaniu gaśnic muszą być spełnione następujące warunki:
- odległość z każdego miejsca w obiekcie, w którym może przebywać człowiek, do najbliższej gaśnicy nie powinna być większa niż 30 m,
- do gaśnic powinien być zapewniony dostęp o szerokości co najmniej 1 m.
Każda gaśnica powinna być wyposażona w zawór samozamykalny, umożliwiający przerwanie wypływu środka gaśniczego w dowolnym momencie. Uruchomienie gaśnicy powinno być możliwe bez konieczności odwracania jej do góry dnem (dawniej stosowano gaśnice które odwracało się, aby wbić specjalny zbijak uwalniający gaz napędowy). Gaśnice zawierające ponad 3 kg środka gaśniczego powinny być wyposażone w wąż odpowiedniej długości, to jest nie mniejszej niż 80% wysokości gaśnicy. Jako czynnik napędowy w gaśnicach mogą być stosowane wyłącznie gazy niepalne (obojętne), takie jak azot, hel, argon itp.
Ponieważ gaśnice mogą mieć różne kształty i różne wypełnienia, dla łatwiejszej orientacji, wprowadzono literowe oznaczenia określające jaki typ pożaru można nimi gasić.
Oznaczenia literowe środków gaśniczych stosowane w Europie:
- A – do gaszenia pożarów ciał stałych, które paląc się nie tylko powodują płomień, ale także ulegają rozżarzeniu np. drewna, papieru, gumy,
- B – do gaszenia pożarów cieczy i ciał stałych, które paląc się ulegają stopieniu np. benzyny, polietylenu, smoły,
- C – do gaszenia pożarów gazów palnych np. metanu, acetylenu, propanu,
- D – do gaszenia pożarów metali palnych np. magnezu, sodu, uranu, litu
- F – do gaszenia pożarów łatwopalnych środków gotujących (oleje roślinne, tłuszcze zwierzęce).
Dawniej gaśnice przeznaczone do gaszenia pożarów urządzeń pod napięciem oraz pożarów znajdujących się w pobliżu urządzeń pod napięciem oznaczano literą E. W nowych gaśnicach informuje o tym napis na korpusie gaśnicy
Rodzaje gaśnic
Według środka gaśniczego gaśnice podzielone są na:
wodne (oznaczenie: GWM) – gaszące pożary A
proszkowe (oznaczenie: GP) – gaszące pożary ABC z czynnikiem gaśniczym w postaci proszków fosforanowych oraz gaszące pożary BC z czynnikiem gaśniczym na bazie proszków węglanowych; gaśnice proszkowe pomimo dużej skuteczności działania powodują duże straty w mieniu (zabrudzenia będące wynikiem reakcji chemicznych niejednokrotnie eliminują z dalszego użytku ugaszone mienie – w szczególności sprzęt elektroniczny). Obecnie wszystkie znajdujące się na rynku proszki pozwalają na gaszenie pożarów urządzeń elektrycznych znajdujących się pod napięciem do 1000V pod warunkiem zachowania odległości 1m od gaszonego urządzenia.
czyste środki gaśnicze (oznaczenie: GH) – w zależności od użytego środka gaśniczego umożliwiają gaszenie pożarów typu AB, BC lub BCF. W przeciwieństwie do gaśnic pianowych i proszkowych nie pozostawiają śladów na gaszonej powierzchni, oraz nie powodują uszkodzeń chemicznych. Kolejną ich zaletą jest to iż w przeciwieństwie do gaśnic śniegowych nie powodują szoku termicznego gaszonych urządzeń i nie wypierają tlenu z pomieszczeń. Popularnym środkiem gaśniczym tego typu był halon, który obecnie został wycofany z użytkowania ze względu na jego szkodliwy wpływ na warstwę ozonową. Pozwalają na gaszenie urządzeń elektrycznych
śniegowe CO2 (oznaczenie: GS) – gaszące pożary typu BC oraz urządzenia pod napięciem. Nie powodują one uszkodzeń chemicznych ani nie zanieczyszczają gaszonego mienia. Mogą jednak powodować uszkodzenia wywołując szok termiczny gaszonych urządzeń. Kolejną ich wadą jest to iż w gaszonym pomieszczeniu podwyższają stężenie dwutlenku węgla, który w stężeniu powyżej 5% jest szkodliwy dla człowieka. Pozwalają na gaszenie pożarów urządzeń elektrycznych znajdujących się pod napięciem do 1000V pod warunkiem zachowania odległości 1m od gaszonego sprzętu
Gaśnica samochodowa
W Polsce według przepisów pojazd samochodowy, z wyjątkiem motocykla, oraz ciągnik rolniczy i pojazd wolnobieżny musi być wyposażony w gaśnicę. Wymagana jest gaśnica umieszczona w miejscu łatwo dostępnym w razie potrzeby jej użycia.Popularne modele gaśnic proszkowych do pojazdów mają masę 1 lub 2 kg i gaszą pożary typu BC lub ABC. Służą one do gaszenia niewielkich pożarów, zazwyczaj po ich rozpoczęciu – najczęściej są niewielkie pożary elektryki/elektroniki pojazdu. Nie są przeznaczone do gaszenia pożarów komory silnika – wtedy zaleca się wezwanie straży i oddalenie od pojazdu. Ewentualnie można, bez podnoszenia maski (dopływ powietrza może rozszerzyć pożar) próbować gasić ogień przez kratki pojazduGaśnica jest wymagana w krajach, które podpisały Konwecję o ruchu drogowym w Wiedniu – wymaga ona by pojazd posiadał obowiązkowe wyposażenie z kraju aktualnej rejestracji. Dlatego też jadąc do kraju sygnatariusza konwencji pojazdy zarejestrowane w Polsce muszą posiadać gaśnicę, nawet w tych krajach, gdzie zrezygnowano z obowiązku jej posiadania.
Aerozol gaśniczy – środek do gaszenia pożarów wytwarzany w wyniku reakcji spalania ciała stałego w specjalnych generatorach aerozolu.
Działanie
Zasada działania aerozoli gaśniczych opiera się na przerwaniu łańcucha reakcji fizyko-chemicznych spalania, poprzez związanie wolnych rodników palenia z wysoce wydajnym i efektywnym aerozolem gaśniczym powstałym z przekształcenia materiału stałego. Metoda ta nie zmniejsza poziomu tlenu w powietrzu oraz pozostawia śladową ilość zanieczyszczeń.
Zastosowanie
Zastosowanie aerozoli gaśniczych jest uniwersalne i spełnia wymogi większości zastosowań. Generatory Aerozolu Gaśniczego mogą być częścią stałego systemu przeciwpożarowego (SUG) lub stanowić samodzielne urządzenie gaśnicze.
- grupy A (pożar ciał stałych) – skuteczność gaśnicza potwierdzona dla: akrylo-nitrylo–butadieno-styrenu (ABS), polimetakrylanu metylu (PMMA), polipropylenu (PP), płyt paździerzowych laminowanych, płyt pilśniowych (MDF), sklejki, styropianu.
- linie produkcyjne, kotłownie, sterownie, przestrzenie międzystropowe i podpodłogowe.
- grupy B (pożar cieczy palnych);
- silniki spalinowe, pomieszczenia bagażowe, warsztaty, maszynownie.
- grupy C (pożar gazów palnych);
- grupy F (pożar tłuszczów);
- urządzeń elektrycznych pod napięciem do 36 kV
- Pomieszczenia ruchu elektrycznego, serwerownie, tunele kablowe, komory transformatorowe, elektrownie wiatrowe, generatory prądotwórcze, lokomotywy elektryczne, maszynownie, wagony, kontenery automatyki kolejowej. Znajdują również zastosowanie podczas pożarów w archiwach i zabytkach (zwłaszcza z utrudnionym dostępem), przemyśle zbrojeniowym oraz na morzu
Cechy - posiadają w pełni automatyczny i niezależny system detekcji i aktywacji (możliwość aktywacji ręcznej, termicznej, elektrycznej);
- nie są zależne od zewnętrznego źródła zasilania elektrycznego i/lub ciśnieniowego;
- nie wymagają instalacji hydraulicznych, systemu pomp i zbiorników ciśnieniowych (nie podlegają pod nadzór UDT);
- mają długi czas użytkowania i niezmienną efektywność w czasie;
- mają stałą wydajność niezależną od temperatury i wilgotności;
- pracują w zakresie temperatur od –40 °C do +50 °C i wilgotności do 98%;
- podczas działania nie wypierają tlenu z pomieszczenia;
- nie są zbiornikami ciśnieniowymi, co oznacza, że mogą znajdować się bezpośrednio w ogniu nie powodując zagrożenia wybuchem;
- mimo iż nie zawierają substancji korozjotwórczych, w środowisku wodnym osiągają pH 8-10, co może uszkodzić materiały i aparaturę wrażliwą na wysokie pH;
- ze względu na zasadowy odczyn aerozoli osiadających po wyładowaniu nie zaleca się ich stosowania w pomieszczeniach typu „clean room”;
- powodują znaczne ograniczenie widoczności mogące powodować problemy przy ewakuacji;
- wysokie temperatury w strumieniu podczas wyładowania mogą powodować poparzenia;
- w produktach powstających przy wytwarzaniu aerozolu występują takie substancje jak: amoniak, tlenki azotu, tlenek węgla, cyjanowodór. Substancje te mają szkodliwe działanie na organizm człowieka;
- podczas wyładowania występuje konieczność wyłączenia urządzeń klimatyzacyjnych, których filtry wychwytują aerozol pomniejszając jego skuteczność gaśniczą
- INSTRUKCJA PRZECIWPOŻAROWA OGÓLNA
- I. Ochrona pożarowa ma na celu ochronę, życia, zdrowia, mienia oraz środowiska, przed pożarem poprzez podejmowanie przedsięwzięć zapobiegania powstawaniu pożarów, a w przypadku ich wystąpienia zapobiegania ich rozprzestrzenianiu, zapewnieniu odpowiednich sił i środków do ich zwalczania, a także prowadzeniu działań ratowniczych.
- II. Właściciel, zarządca, użytkownik, osoby fizyczne, prawne oraz organizacje i instytucje są zobowiązane do zabezpieczenia użytkowanego środowiska, budynku, obiektu i terenu przed zagrożeniem pożarowym, a za naruszenie przepisów przeciwpożarowych powyższe podmioty ponoszą odpowiedzialność. Osobom przebywającym na terenie obiektu zapewniają bezpieczeństwo i możliwość ewakuacji.
- III. Właściciel, zarządca lub użytkownik obiektu zaznajamia pracowników z przepisami przeciwpożarowymi, w tym:
- 1. instrukcją bezpieczeństwa pożarowego,
- 2. instrukcją technologiczno - ruchową,
- 3. sposobami alarmowania na wypadek wystąpienia pożaru,
- 4. rozmieszczeniem i obsługą podręcznego sprzętu gaśniczego,
- 5. przewidzianymi sposobami ewakuacji ludzi i mienia na wypadek wystąpienia pożaru oraz postępowania do czasu przybycia jednostek ratowniczo - gaśniczych, a każda osoba jest zobowiązana do przestrzegania przepisów przeciwpożarowych, w tym stosowania się do niniejszej instrukcji.
- IV. Obiekt powinien być wyposażony w sprzęt ratowniczy i pożarniczy, środki gaśnicze i przeciwpożarowe wyłączniki prądu, a w widocznych miejscach umieszczone powinny zostać instrukcje postępowania na wypadek wystąpienia pożarów wraz z wykazem telefonów alarmowych.
- V. W celu zapobieganiu powstawaniu pożarów, ich rozprzestrzenianiu, a także możliwości prowadzenia działań ratowniczych i ewakuacji ZABRANIA SIĘ wykonywania następujących czynności:
- 1. Używania otwartego ognia, palenia tytoniu oraz stosowania czynników mogących wywołać zapłon w strefach zagrożenia wybuchem, występowania materiałów pożarowo niebezpiecznych oraz materiałów łatwopalnych.
- 2. Użytkowania materiałów palnych, narzędzi i maszyn, w tym urządzeń ogrzewczych, na podłożu palnym, technicznie niesprawnych lub wykorzystywanie ich w sposób niezgodny z przeznaczeniem i opisem producenta.
- 3. Użytkowania niesprawnej instalacji gazowej lub elektrycznej.
- 4. Garażowania pojazdów silnikowych w miejscach do tego nieprzeznaczonych, w przypadku, gdy nie opróżniono zbiornika paliwowego i nie odłączono na stałe akumulatorowego zasilania pojazdu.
- 5. Używania otwartego ognia, w celu rozgrzania materiałów, w odległości mniejszej niż 5 m od obiektu oraz rozpalania ognisk, wysypywania gorącego popiołu i żużla w odległości mniejszej niż 10 m od materiałów zapalnych i sąsiednich obiektów.
- 6. Składowania materiałów palnych, gałęzi, konarów, w odległości mniejszej niż 4 m od granicy terenu działki.
- 7. Trzymania materiałów palnych w odległości mniejszej niż 0,5 m od instalacji i urządzeń, których nagrzanie powierzchni zewnętrznych przekracza temperaturę 100o C, linii kablowych o napięciu 1 kV, przewodów instalacji piorunochronnej, rozdzielnic prądu, przewodów siłowych, gniazd o napięciu 400 V.
- 8. Stosowania osłon punktów świetlnych z materiałów palnych w odległości mniejszej niż 0,05 m.
- 9. Instalowania bezpośrednio na podłożu palnym urządzeń instalacji elektrycznej - gniazd wtyczkowych, wyłączników, przełączników - chyba, że ich konstrukcja zabezpiecza podłoże przed zapaleniem.
- 10. Składowania materiałów palnych na drogach komunikacji ogólnej, służących do ewakuacji, na nieużytkowych poddaszach i drogach komunikacji ogólnej w piwnicach. Składowania innych materiałów ograniczających ruch w obrębie klatek schodowych i zmniejszających pomieszczenia poniżej wymaganych wartości określonych w przepisach budowlanych.
- 11. Zamykanie drzwi ewakuacyjnych oraz przejść w sposób uniemożliwiający ich natychmiastowe użycie.
- 12. Ograniczania i uniemożliwiania użytkownikom dostępu do gaśnic, stałych i półstałych urządzeń przeciwpożarowych, urządzeń odciążających, źródeł wody do celów przeciwpożarowych, urządzeń uruchamiających instalacje gaśnicze, wyjść, przejść ewakuacyjnych i okien ratowniczych, wyłączników i tablic rozdzielczych prądu, głównych zaworów gazu.
- 13. Przekraczania dobowego zapotrzebowania materiału palnego na stanowisku pracy.
- 14. Przechowywania materiałów pożarowo niebezpiecznych w piwnicach, na strychach, poddaszach, w obrębie korytarzy i klatek schodowych, tarasów, balkonów i loggii i w innych pomieszczeniach ogólno dostępnych.
- VI. Osoby i pracownicy nieprzestrzegający przepisów przeciwpożarowych podlegają sankcjom kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń.
- VII. W przypadku stwierdzenia jakichkolwiek nieprawidłowości lub wystąpienia zagrożenia pożarem należy natychmiast powiadomić przełożonych i odpowiednie służby interwencyjne.
- Sport – wszelkie formy aktywności fizycznej, które przez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane wpływają na wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach.Za sport uważa się również współzawodnictwo oparte na aktywności intelektualnej, którego celem jest osiągnięcie wyniku sportowego. Rodzaje sportu:
- sport amatorski – aktywność fizyczna podejmowana dla wypoczynku, rozrywki i odnowy sił psychofizycznych,
- sport wyczynowy – forma działalności człowieka, podejmowana dobrowolnie w drodze rywalizacji dla uzyskania maksymalnych wyników sportowych,
- sport profesjonalny – rodzaj sportu wyczynowego uprawianego w celach zarobkowych.W ramach rekreacji, rozumianej tu jako odrębne pojęcie, brak jest elementu rywalizacji. Różne realizowane w jej ramach czynności, poza pracą czy nauką, są wykonywane w miejscu zamieszkania czy pobytu, co różni ją z kolei od turystyki – podróży w celu poznawania świata i ludzi.W niektórych ujęciach sport to również kultura fizyczna, dbanie o własne ciało, podziwianie piękna zawodników uprawiających dane dyscypliny sportu.
- 10 MAŁO ZNANYCH
MIĘDZYNARODOWYCH DYSCYPLIN SPORTOWYCH
1. Arnis, Filipiny
2. Boks szachowy, Eropa
Stworzony przez holenderskiego artystę Iepe Rubingha boks szachowy początkowo miał być jedynie artystycznym występem. Obecnie jednak przekształcił się w sport wyczynowy, łączący wysiłek umysłowy z walką ciał. Po każdej rundzie boksu następuje bowiem runda szachowa. Wygrywa zawodnik, który uzbiera więcej punktów w boksie lub zamatuje przeciwnika.
3. Chinlone, Mjanma
4. Dandi Biyo, Nepal
Dandi Biyo to gra dla dwóch lub więcej graczy, do której potrzeba kija i drewnianej kołka, czyli dandi i biyo, przy czym kołek wrzuca się do otwór w podłodze. Celem gry jest podniesienie kołka przy użyciu kija przez jednego gracza tak, aby drugi mógł go złapać bez względu na kierunek jego upadania. Punkty przyznaje się także, gdy gracz nie złapie koła lub gdy uda mu się go wrzucić z powrotem do otworu.
5. Hurling, Irlandia
Praktykowany od ponad 4000 (!!!) lat Hurling to wciąż ekstremalnie popularna dyscyplina sportu w Irlandii. Celem graczy jest zdobycie punktu lub gola poprzez uderzenie piłki drewnianym kijem tak, aby wpadła do bramki, za poprzeczkę lub nad poprzeczkę. Chociaż jest to bardzo wciągająca gra, trzeba uważać, aby nie zostać uderzonym grubym, drewnianym kijem!
6. Kabaddi, Bangladesz
Kabaddi to gra zespołowa z siedmioosobowymi drużynami, których gracze po kolei walczą ze sobą, co jakiś czas wkraczając na terytorium przeciwnej drużyny. Punkty są przyznawane wtedy, gdy któremuś z graczy uda się przedostać do kręgu tworzonego przez drużynę przeciwną.
7. Peteca, Brazylia
Nazwana na cześć obiektu przypominającego lotkę Pateca to gra, którą na pewno zauważysz na którejś z przepięknych brazylijskich plaż. Ta tradycyjna dyscyplina sportowa polega na uderzaniu lotki do badmintona przy użyciu rąk tak, aby przelatywała przez siatką i aby przeciwna drużyna nie była w stanie jej odbić. Gra jest bardzo ciekawa i wciągająca, a do tego przyjemnie się ją ogląda podczas odpoczynku na plaży!
8. Rodeo, Chile
Rodeo to zarówno narodowy, jak i tradycyjny sport Chile, w którym dwóch jeźdźców musi zatrzymać byka biegającego po arenie. Punkty przyznawane są tu za technikę i liczbę udanych prób zatrzymania zwierzęcia. Potrafi wciągnąć!
9. Sepak Takraw, Azja Południowo-Wschodnia
Sepak Takraw to bardzo popularna dyscyplina sportowa w Azji Południowo-Wschodniej. Wrażenia towarzyszące oglądaniu jej meczu na pewno będą towarzyszyć Ci przez długi czas. Gra toczy się bardzo szybko, a udział w niej biorą dwie drużyny oddzielone siatką, których zadaniem jest podanie piłki nad nią drugiej drużynie przy użyciu dowolnej części ciała oprócz stóp. W każdej grze możemy podziwiać wiele niesamowitych podań głową, co czyni Sepak Takraw naprawdę widowiskowym sportem!
10. Buzkashi, Azja Środkowa
Co się dzieje kiedy w ogóle nie ćwiczysz
1. Zły stan cery
2. Swędzenie
3. Duszność
4. Niski poziom Energii
5. Bezsenne Noce
6. Ochota na słodycze
7. Przymglenie umysłu
8. Zawroty głowy
9. Częste choroby
10. Słabe mięśnie
11. Urazy
12. Sztywność
13. Zła postawa
14. Problemy z strawnością
15. Problemy z kośćmi
16. Problemy ze zdrowiem psychicznym
17. Niezbyt pożądane odbicie
18. Nadwaga
Bałtyk (łac. balteus – pas) – morze śródlądowe na szelfie kontynentalnym w północnej Europie. Połączone z Morzem Północnym przez Cieśniny Duńskie (Sund, Mały Bełt, Wielki Bełt, Kattegat, Skagerrak oraz Limfjorden). Za zachodnią granicę Bałtyku Właściwego przyjmuje się cieśninę Sund i próg podwodny ciągnący się na głębokości 18–20 m od przylądka Gedser (wyspa Falster) do przylądka Darsser Ort (Darss); na wschód od tej linii znajduje się akwen Bałtyku Zachodniego o powierzchni ok. 8000 km² nazywany przez Niemców także Ostsee (Morze Wschodnie); akwen ten obejmuje m.in. część wód Cieśnin Duńskich (oprócz Małego i Wielkiego Bełtu), a także mniejsze: Alsenbelt, Fehmarnbelt, Langelandsbælt. Nazwa Bałtyku, znanego również jako Morze Scytyjskie, pojawia się po raz pierwszy u niemieckiego kronikarza Adama z Bremy pod koniec XI wieku. Natomiast na Mapie Morskiej (Carta Marina) wydrukowanej we Wenecji w XVI wieku jest z kolei Morzem Gockim.
Bałtyk – morze śródlądowe na szelfie kontynentalnym w północnej Europie. Połączone z Morzem Północnym przez Cieśniny Duńskie (Sund, Mały Bełt, Wielki Bełt, Kattegat, Skagerrak oraz Limfjorden). Za zachodnią granicę Bałtyku Właściwego przyjmuje się cieśninę Sund i próg podwodny ciągnący się na głębokości 18–20 m od przylądka Gedser (wyspa Falster) do przylądka Darsser Ort (Darss); na wschód od tej linii znajduje się akwen Bałtyku Zachodniego o powierzchni ok. 8000 km² nazywany przez Niemców także Ostsee (Morze Wschodnie); akwen ten obejmuje m.in. część wód Cieśnin Duńskich (oprócz Małego i Wielkiego Bełtu), a także mniejsze: Alsenbelt, Fehmarnbelt, Langelandsbælt.Nazwa Bałtyku, znanego również jako Morze Scytyjskie, pojawia się po raz pierwszy u niemieckiego kronikarza Adama z Bremy pod koniec XI wieku. Natomiast na Mapie Morskiej (Carta Marina) wydrukowanej we Wenecji w XVI wieku jest z kolei Morzem Gockim.
Charakterystyka
Bałtyk nazywany jest morzem śródlądowym północnej Europy, ponieważ ze wszystkich stron jest otoczony lądem, a z Morzem Północnym łączy go jedynie kilka płytkich cieśnin. Położone jest w północnej strefie klimatu umiarkowanego. Oba morza leżą na tym samym szelfie kontynentalnym.
- rozciągłość południkowa – ok. 1300 km
rozciągłość równoleżnikowa najszersza (przez Zatokę Fińską) – ok. 600 km
rozciągłość równoleżnikowa najwęższa (przez Zatokę Botnicką) – 100 km
rozciągłość równoleżnikowa poniżej Gotlandii – ok. 250 km
Powierzchnia
Powierzchnia Bałtyku wraz z Kattegatem wynosi ok. 415 266 km². Bez Kattegatu Bałtyk zajmuje 392 979 km². Powierzchnia zlewni wynosi 1 721 233 km². Objętość morza wynosi 21 721 km³
Linia brzegowa
Linia brzegowa Bałtyku o długości ok. 8100 km jest mocno rozwinięta i urozmaicona. Składa się na to duża liczba zalewów, zatok, półwyspów oraz wysp i wysepek, szczególnie licznych przy wybrzeżach północnym i zachodnim.
Największe zatoki
Trzy wybitne rozgałęzienia Bałtyku tworzą wielkie zatoki:
· Zatoka Botnicka o powierzchni 117 000 km²;
· Zatoka Fińska o powierzchni 30 000 km²;
· Zatoka Ryska o powierzchni 17 000 km².
Z innych większych zatok należy wymienić zatoki: Gdańską, Pomorską, Lubecką, Kilońską oraz Zalew Kuroński.
Głębokość
Morze Bałtyckie dzieli się na 3 wielkie baseny:
· Basen Botnicki o maksymalnym zagłębieniu 294 m
· Basen Gotlandzki o maksymalnym zagłębieniu 459 m
· Basen Bornholmski o maksymalnym zagłębieniu 105 m
Średnia głębokość Bałtyku wynosi 52,3 m , maksymalna – 459 m (Głębia Landsort na północny zachód od Gotlandii). Między Gotlandią a wybrzeżem łotewskim znajduje się Głębia Gotlandzka o maksymalnej głębokości sięgającej 250 m.W Kattegacie głębokość maksymalna wynosi 109 m, ze średnią 24 m. Głębia położona najbliżej Polski – Głębia Gdańska – liczy 118 m.Oprócz głębi i rynien charakterystyczną cechą rzeźby dna Bałtyku jest występowanie znacznych pod względem obszaru płycizn, zwanych ławicami. Zbudowane są one przeważnie z materiału piaszczysto-żwirowego i kamienistego, będącego pozostałością dawnych moren polodowcowych.Licząc od zachodu, są to ławice: Arkońska, Orla, Odrzańska, Słupska, Środkowa i Hoburg na południe od Gotlandii.
Państwa leżące nad Morzem Bałtyckim
Dania
Estonia
Finlandia
Litwa
Łotwa
Niemcy
Polska
Rosja
SzwecjaFlora Bałtyku
Glony wielokomórkowe występują na płytkich wodach Bałtyku (do 30 m).
- rośliny naczyniowe
- zielenice
- ulwa sałatowa (sałata morska)
- monostroma bałtycka – endemit bałtycki
- taśma
- gałęzatka
- ramienica bałtycka
- ramienica szorstka
- ramienica kędzierzawa (rosocha morska)
Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie – muzeum założone w 1998 r. mieszczące się przy ul. św. Wawrzyńca 15 w Krakowie w budynku dawnej zajezdni pierwszego wąskotorowego tramwaju elektrycznego. Gromadzi eksponaty związane z rozwojem komunikacji miejskiej, elektrowni, gazownictwa, gospodarki komunalnej oraz zabytki historii techniki.
Historia
1 października 1998 roku Gmina Kraków powołała Muzeum Inżynierii Miejskiej, którego siedzibą zostały zabytkowe hale krakowskiej zajezdni tramwajowej przy ul. Wawrzyńca 15 w Krakowie. Istniejace tam budynki stopniowo były przystosowywane do potrzeb Muzeum:
- od 2000 roku remont wozowni tramwajów elektrycznych wąskotorowych, warsztatów oraz elektrowni – obecna hala D
- w latach 2006–2007 remont wozowni tramwaju konnego – obecnie hala E
w latach 2007–2008 remont hali z 1912 roku, garażu tramwajów elektrycznych normalnotorowych – obecna hala F. Doprowadzono do niej szyny, aby uruchomić Krakowską Linię Muzealną obsługiwaną przez zabytkowe tramwaje (działa czasowo)
2008 – 2009 remont siedziby Krakowskiej Spółki Tramwajowej, budynku z 1882 roku, w którym obecnie mieści się administracja Muzeum
odnowienie magazynów, budynków pochodzących z 1882
remont dziedzińca muzealnego z którego zdjęto wierzchnią warstwę. Został na nim odsłonięty zabytkowy zbiornik na benzynę z 1923 roku, eksponowany obecnie pod szklaną piramidą. Przestrzeń wystawiennicza Muzeum ma obecnie powierzchnię 3.200 m²
Zbiory
Muzeum Inżynierii Miejskiej gromadzi historyczne obiekty techniki, szczególnie te, które pokazują rozwój polskiej myśli inżynieryjnej, wynalazczości, przemysłu i polskich firm i zakładów przemysłowych. Zbiera dokumentację związaną z dziejami techniki, przemysłu, komunikacji zbiorowej i inżynierii miejskiej w Krakowie. Zbiory sa prezentowane na wystawach takich jak: Drukarstwo krakowskie XV-XX wieku, Tramwaje na Wawrzyńca, Motokultura, Inżynieryjny portret miasta, Siarka złoto chemików, Polskie mikrosamochody, Kraków miasto ambitne, Zapomniane muzeum (o Muzeum Techniczno-Przemysłowym Adriana Baranieckiego),110 lat tramwaju elektrycznego w Krakowie ,Tu Polskie Radio 1925 – 2010, Dzwonki życia.Krakowska inżynieria miejska w dobie okupacyjnej 1939 – 45,150 lat Gazowni Krakowskiej 1856-2006, Polskie radia i telewizory i inne.
Święto Kolejarza – polskie święto obchodzone corocznie przez kolejarzy i pracowników kolei 25 listopada (od 1991) w dniu wspomnienia św. Katarzyny Aleksandryjskiej, patronki kolejarzy. Przykładowo, w 1935 roku Dzień Kolejarza Polskiego obchodzono 29 września. Obchody odbyły się m.in. w Poznaniu, gdzie przybył minister komunikacji Michał Butkiewicz. Natomiast w 1937 roku Dzień Kolejarza Polskiego obchodzono 26 września, w obchodach w Toruniu brał udział minister komunikacji Juliusz Ulrych. Po II Wojnie Światowej Dzień Kolejarza Polski Ludowej ustanowiono tak jak przed wojną, także we wrześniu - na drugą niedzielę września. Po raz pierwszy po wojnie obchodzono je w 1954 roku. Święto wprowadzono uchwałą Rady Ministrów, obchodom nadano charakter centralny, a zostało wprowadzone na wniosek przedstawiciela tarnogórskich kolejarzy, maszynistę Pawła Kocota.W Dniu Kolejarza, do 1989 roku wręczano m.in. honorowy tytuł Zasłużony Kolejarz z odznaką.W okresie przemian społeczno-gospodarczych zmniejszono rangę święta i zaniechano obchodów w dacie wrześniowej, choć formalnie obowiązywała ona ostatni raz w 2000 roku.Dnia 21 lipca 1981 roku NSZZ „Solidarność” Węzła PKP Lublin podjęła Uchwałę nr 1, „że począwszy od roku 1981 Dniem Kolejarza uznaje się 25 listopada, tj. dzień św. Katarzyny Aleksandryjskiej, patronki polskich kolejarzy”. Pierwsze główne uroczystości w dacie 25 listopada odbyły się w Lublinie, które zbiegły się z odsłonięciem i poświęceniem przez biskupa lubelskiego Bolesława Pylaka Krzyża-Pomnika Doli Kolejarskiej na terenie Lokomotywowni Lublin.W Federacji Rosyjskiej i wielu byłych republikach ZSRR obchodzony jest również Dzień kolejarza. Do czasu rozpadu ZSRR branżowe święto obchodzono w pierwszą niedzielę sierpnia. Obecnie terminy są zróżnicowane:
· Azerbejdżan – 13 października, jako „Dzień pracowników azerbejdżańskiej kolei” (ros. День работников азербайджанской железной дороги),
· Estonia – 21 sierpnia, jako „Dzień historii kolei” (est. Raudtee ajaloo päev) upamiętniający przyjazd pierwszego pociągu z Tallinna do Tartu w 1876 roku,
· Kazachstan – pierwsza niedziela sierpnia, jako „Dzień pracowników transportu i komunikacji” (gruz. Көлік және байланыс қызметкерлері күні), powołany ustawą Republiki Kazachstanu z 13 grudnia 2001 (№ 267-II),
· Kirgistan – pierwsza niedziela sierpnia, jako „Dzień kolejarza”, ustanowiony 3 sierpnia 1994 (№ 578),
· Litwa – 28 sierpnia, jako „Dzień kolejarza” (lit. Geležinkelininko diena) upamiętniający zakończenie w roku 1860 prac budowlanych na odcinku Dźwińsk – Wilno Warszawsko-Petersburskiej Drogi Żelaznej
· Łotwa – 5 sierpnia, jako „Dzień kolei” (łot. Dzelzceļnieku diena), upamiętniający utworzenie Kolei Łotewskich w 1919 roku,
· Rosja – pierwsza niedziela sierpnia, jako „Dzień kolejarza” (ros. День железнодорожника), ustanowiony przez ministra komunikacji Imperium Rosyjskiego księcia Michaiła Iwanowicza Chiłkowa 9 czerwca 1896 roku (№ 68) na pamiątkę 100. rocznicy urodzin Mikołaja I, który rozpoczął budowę kolei,
· Ukraina – 4 listopada; w latach 1993–2002 pierwsza niedziela sierpnia ustanowiona 5 lipca 1993 przez prezydenta Ukrainy Łeonida Krawczuka (№ 257/93), zmieniona dekretem 11 grudnia 2002 (№ 1140/2002) przez Łeonida Kuczmę (na wniosek ministra transportu Heorhija Kirpy) na pamiątkę przyjazdu pierwszego pociągu na dworzec we Lwowie, z Wiednia przez Kraków i Przemyśl 4 listopada 1861 roku.
Pierwsze pojazdy samobieżne
Nad pojazdami samobieżnymi pracowali już w XV–XVI w. Roberto Valturio (1405–1475), który opracował projekt pojazdu napędzanego siłą wiatru i Leonardo da Vinci (1452–1519).W 1600 roku w Niderlandach jeździły dwumasztowe pojazdy napędzane wiatrem – żaglowozy, skonstruowane przez holenderskiego inżyniera Simona Stevina (1548–1620).W 1748 roku francuski inżynier Jacques de Vaucanson (1709–1782) miał w Paryżu zaprezentować samobieżny pojazd mechaniczny.
Pojazdy o napędzie parowym
Za pierwszego konstruktora samobieżnego pojazdu kołowego zdolnego do przewozu osób – prototypu samochodu – uznaje się francuskiego inżyniera Nicolasa Josepha Cugnota (1725–1804), który zbudował pojazdy o napędzie parowym mające pełnić funkcję ciągnika artyleryjskiego dla armii francuskiej – pierwszy ok. 1765 roku i kolejny ok. 1770 roku. Pojazd nr 1 rozwijał prędkość 3,6 km/h, przewoził cztery osoby, po 20 minutach jazdy musiał robić przerwę przez kolejne 20 minut, by wyprodukować parę wodną, by jechać dalej. Pojazd nr 2 rozwijał prędkość 4,5 km/h, jednak miał bardzo krótki zasięg i po kilkunastu minutach jazdy, trzeba było napełniać kocioł wodą. Po tym jak pojazd nr 2 zderzył się podczas testów ze ścianą, Cugnot stracił finansowanie rządowe. Częściowa replika pojazdu nr 2 znajduje się w Conservatoire national des arts et métiers w ParyżuW 1801 roku brytyjski wynalazca Richard Trevithick (1771–1833) skonstruował pierwszą „drogową lokomotywę” parową – „Puffing Devil”, która była rodzajem czterokołowego wagonu z silnikiem i platformą dla pasażerów. W wigilię Bożego Narodzenia 1801 roku odbył wraz z siedmioma pasażerami pierwszą przejażdżkę, pokonując odległość szacowaną na 800–2400 . W 1827 roku brytyjski wynalazca Walter Hancock (1799–1852) opracował ulepszoną wersję silnika parowego, który zużywał o połowę mniej paliwa niż silnik Gurneya.Hancock zbudował „autobusy parowe”, które były zastosowane do przewozu pasażerskiego w Londynie.
Pojazdy o napędzie spalinowym
Skonstruowanie przez belgijskiego wynalazcę Étienne’a Lenoira (1822–1900) pierwszego silnika o spalaniu wewnętrznym w 1860 roku, zainspirowało niemieckiego wynalazcę Nikolausa Otto (1832–1891) do skonstruowania silnika czterosuwowego, który opatentował w 1876 roku. Wcześniej, w 1862 roku, silnik czterosuwowy został opisany i opatentowany przez francuskiego inżyniera Alphonse’a Beau de Rochasa (1815–1893), jednak opis w patencie nie był wystarczająco dokładny, co pozwoliło Otto na uzyskanie własnego patentu. W latach 80. XIX w., kiedy Otto oskarżył producentów francuskich o nielegalne wykorzystanie jego patentu, ci powołali się na wynalazek de Rochasa. Patent Otto został skasowany i wszyscy przemysłowcy mogli stosować silnik czterosuwowy bez opłat patentowych.
- Samochody o napędzie
spalinowym
W czerwcu 1903 roku amerykański przedsiębiorca Henry Ford (1863–1947) założył w Detroit firmę produkującą samochody – Ford Motor Company. W pierwszym roku działalności Ford sprzedał 1700 samochodów. W 1908 roku wprowadził na rynek nowy model – Ford Model T, który cieszył się tak wielkim popytem, że Ford, by sprostać zapotrzebowaniu musiał usprawnić proces produkcji. W 1911 roku otworzył w Kansas City pierwszy zakład składający samochody oraz pierwszy zakład poza granicami USA – w Manchesterze w Wielkiej Brytanii. W 1913 roku wprowadził pierwszą na świecie linię montażową, a w 1914 roku dniówkę pięciu dolarów za ośmiogodzinny dzień pracy. Dzięki tym usprawnieniom Ford zaczął masową produkcję, która pozwoliła na obniżenie kosztów, a przez to i na obniżenie ceny samochodów. Innowacyjna forma organizacji pracy wprowadzona przez Forda zyskała miano fordyzmu. W połowie 1914 roku było w użytku ponad 500 tys. samochodów Ford Model T. W 1923 roku Ford produkował już połowę wszystkich samochodów w Stanach Zjednoczonych. Firma Ford rozwijała się globalnie – pod koniec lat 20. XX w. miał 20 zakładów produkcyjnych poza granicami USA. W okresie od 1908 do 1927 roku Ford wyprodukował ponad 15 milionów Forda Modelu T.
Pojazdy o napędzie elektrycznym
Odkrycia Michaela Faradaya (1791–1867) indukcji
elektromagnetycznej i samoindukcji zaowocowały budową pierwszej prądnicy, transformatora i pierwszego silnika elektrycznego. W połowie XIX w. rozpoczęto prace nad pojazdem na baterię
elektryczną. Pierwsze
eksperymenty z użyciem baterii jednorazowych zakończyły się fiaskiem.
Wynalezienie w 1859 roku akumulatora kwasowo-ołowiowego przez francuskiego fizyka Gastona
Planté (1834–1889) umożliwiło dalsze prace nad
pojazdami o napędzie elektrycznym. Budowa pierwszego pojazdu o napędzie
elektrycznym przypisywana jest francuskiemu inżynierowi Gustave’owi
Trouvé (1839–1902), który w 1881 roku zaprezentował
w Paryżu trycykl o napędzie elektrycznym. W tym samym
roku brytyjski fizyk William Edward Ayrton (1847–1908) i inżynier John Perry (1850–1920) skonstruowali elektryczny
trycykl drogowy, który rozwijał prędkość 14 km/h i miał zasięg 16–40 km.W
1888 roku niemiecki przedsiębiorca Andreas
Flocken (1845–1913) opracował projekt czterokołowego
samochodu osobowego o napędzie elektrycznym – napędzany był przy pomocy akumulatora kwasowo-ołowiowego. Najprawdopodobniej był to pierwszy
elektryczny samochód osobowy na świecie.W 1889 roku w Londynie zaczęto
testować pierwsze autobusy o napędzie elektrycznym, które rozwijały prędkość 11
km/h. W 1899 roku belgijski kierowca Camille
Jenatzy (1868–1913) w swoim samochodzie elektrycznym La Jamais Contente po raz pierwszy przekroczył prędkość 100 km/h
Koniec XIX w. –
początek XX w.
Samochody zostały relatywnie szybko zaakceptowane jako alternatywny środek transportu w stosunku do koni. Wiązało się z to z głównie z ich „czystością”. Wraz z rozwojem miast, które polegały na transporcie konnym, coraz większym problemem były odchody końskie, nieprzyjemne odory i ryzyko chorób. Samochody wydawały się być idealnym środkiem transportu. Pozostawały jednak dobrem luksusowym, kupowanym przez najbardziej zamożnych, a przedsiębiorstwa motoryzacyjne nie skłaniały się ku produkcji samochodu dla szerszego grona odbiorców, ponieważ rynek chłonął wszystko co produkowały.Na przełomie XIX i XX w. trwała zacięta rywalizacja między samochodami o napędach parowym, elektrycznym i spalinowym.W 1900 roku austriacki przedsiębiorca Ludwig Lohner (1858–1925) i konstruktor Ferdinand Porsche (1875–1951) zaprezentowali na wystawie światowej w Paryżu jeden z pierwszych samochodów hybrydowych o napędzie spalinowo-elektrycznym, który jednak nie został skierowany do produkcji z uwagi na wysokie kosztyNa początku XX w. 40% samochodów w Stanach Zjednoczonych było na napędzie parowym, 38% – elektrycznym i 22% spalinowym.
Lata 20. i 30. XX wieku
Od 1911 roku producenci amerykańscy byli coraz silniej obecni na rynku europejskim. Powstałe w 1908 roku przedsiębiorstwo General Motors Corporation przejęło brytyjską firmę Vauxhall i niemieckiego Opla. Do produkującego w Europie Forda dołączyły Chrysler i Hudson. Kilkanaście państw europejskich wprowadziło politykę protekcjonistyczną w postaci wyższego opodatkowania i oclenia samochodów amerykańskich. Wielkie samochody amerykańskie stały się dużo droższe, tak, że w Europie powstała cała generacja małych samochodów uniwersalnych – dla wszystkich – takich jak Austin 7 czy Fiat Topolino, które przełamały dominację Forda w Europie. W latach 20. XX w. wiele europejskich firm motoryzacyjnych przeszło okres rozkwitu, m.in. brytyjskie Austin Motor Company, Morris Motor Company i Singer, włoski Fiat czy francuski Citroën. Pojawiły się również kolejne usprawnienia techniczne: hamulce pneumatyczne (1924), hamulce hydrauliczne i centralne smarowanie (1925) czy bezpieczne (klejone) szyby samochodowe (1926) Rozkwitał rynek szybkich samochodów luksusowych. Brytyjska firma Rolls-Royce produkowała model Rolls-Royce Silver Ghost przez dwadzieścia lat od 1906 roku. Inne firmy specjalizujące się w samochodach luksusowych w tym okresie to hiszpańsko-francuska Hispano-Suiza francuskie Bugatti, Delage, Delahaye, Hotchkiss, Talbot i Voisin, amerykańskie Duesenberg, Cadillac, Packard i Pierce-Arrow, niemieckie Horch, Maybach i Mercedes – Benz belgijska Minerwa i włoski Isotta Franchini. Najdroższym samochodem osobowym był Bugatti Royale, których zbudowano sześć sztukPo krachu giełdowym w 1929 roku, załamał się nie tylko rynek samochodów luksusowych, ale wielki kryzys lat 1929–1933 przyniósł załamanie przemysłu motoryzacyjnego. Rynek amerykański został zdominowany przez trzy firmy: General Motors, Ford i Chrysler – nazwane Wielką Trójką.
Lata 60. i 70. XX w.
W latach 60. XX w.
popularność zdobyły samochody o wyjątkowo wysokich osiągach (ang. muscle
car) produkowane głównie w Stanach Zjednoczonych i
Australii, takie jak Pontiac GTO oraz pony cars takie jak Ford Mustang. We Włoszech, w 1962
roku Ferruccio Lamborghini (1916–1993), rzekomo rozczarowany posiadanym Ferrari
250 GT, założył własną firmę Lamborghini, by wyprodukować perfekcyjny grand
tourer. Pierwszym samochodem
było Lamborghini 350 GT. W 1963 roku Porsche zaprezentowało jeden z najpopularniejszych
samochodów sportowych w historii, model 911. W 1962 roku pojawił się Jeep
Wagoneer uznawany za pierwszy na świecie samochód
typu SUV.
Pierwszy europejski SUV – Range
Rover powstał w Wielkiej Brytanii w 1970 roku.
W 1964 roku rozpoczęto produkcję NSU
Spider – pierwszego auta z silnikiem Wankla. W latach 70. XX w. zaczęły powstawać supersamochody nastawione na rozwijanie jak największych
prędkości, m.in. De
Tomaso Pantera, Ferrari Berlinetta Boxer czy Lancia
Stratos HF.
Lata 80.
XX w.
W latach 80. XX w. popularność zdobyły samochody typu minivan takie jak Dodge Caravan. W 1980 roku GM wprowadził nowy typ – sedana o napędzie przednim z silnikiem poprzecznym, który zdominował rynek przez kolejną dekadę. Samochody stały się mniejsze i lżejsze, a ośmiocylindrowy silnik V8 został zastąpiony silnikiem sześciocylindrowym V6.W 1980 roku Audi wprowadziło na rynek model Audi Quattro, który spopularyzował napęd na cztery koła. W 1981 roku Mercedes-Benz po raz pierwszy wyposażył seryjnie produkowany samochód – Mercedes-Benz W126 w poduszkę powietrzną
Koniec XX
w.
W latach 90. XX w., wobec stabilnych cen benzyny, dużą
popularnością zaczęły cieszyć się samochody typu SUV.
Ich popularność spadła wraz ze wzrostem cen paliwa, a na początku XXI w.
producenci przestawili się na samochody typu crossover.W
okresie tym udoskonalano elektroniczne systemy kontroli i wspomagania jazdy,
m.in. ABS, ASR czy ESP.
Samochody o napędzie hybrydowym
Po kryzysie paliwowym w latach 1973–1974, odżyło zainteresowanie
napędem elektrycznym i podjęto prace nad stworzeniem nowoczesnych samochodów
elektrycznych. W Stanach Zjednoczonych powstały dwuosobowy CitiCar o plastikowej karoserii z akumulatorem kwasowo-ołowiowym, produkowany w latach 1974–1976 i ComutaCar (1978–1981). Spadające ceny ropy
naftowej przyczyniły się do zaniechania dalszych prac nad samochodem
elektrycznym Zainteresowanie napędem elektrycznym powróciło w latach 90.
XX w. pod wpływem obaw o stan środowiska i zmian klimatycznych. W 1990
roku Kalifornia wydała zarządzenie, by w ciągu 8 lat 2%
sprzedawanych aut było bezemisyjnych. W 1996 roku General Motors przedstawiło model General Motors EV1, który jednak został wycofany z produkcji w roku
2000 W 1997 roku Toyota przedstawiła samochód o napędzie hybrydowym – Toyotę
Prius, która wyposażona była w silnik elektryczny i
silnik spalinowy wspomagający napęd elektryczny . Pierwszym amerykańskim samochodem hybrydowym był SUV Ford
Escape Hybrid z 2004 roku . W 1999 roku Brazylia ustanowiła, że wszystkie nowe samochody
sprzedawane po roku 2003 muszą być pojazdami z zasilaniem flex fuel (FFV) z użyciem paliwa zawierającego do 85% etanolu (E85)
Samochody o napędzie
wodorowym
Wodór może być wykorzystany dwojako – płynny wodór
jako paliwo dla silnika o spalaniu
wewnętrznym lub jako paliwo dla ogniw paliwowych zasilających samochody elektryczne. Honda zaprezentowała prototyp elektrycznego
samochodu o napędzie wodorowym w 1999 roku – Honda
FCX. Od 2008 roku
zaczęto produkcję Hondy FCX Clarity, a od 2016 roku Hondy Fuel Cell. Honda FCX
Clarity to pierwszy seryjne produkowany i sprzedawany w formie leasingu
samochód z silnikiem wodorowo-elektrycznym na świecie. W 2013 roku Hyundai uruchomił seryjną produkcję samochodu o
napędzie wodorowym – Hyundaia ix35 FCEV. W 2014 roku Toyota rozpoczęła seryjną produkcję swojego
samochodu zasilanego wodorowymi ogniwami paliwowymi – Toyoty Mirai. W 2018 roku Hyundai zaprezentował prototyp
elektrycznego SUV o napędzie wodorowym – Hyundaia Nexo. Zasięg elektrycznych samochodów o napędzie
wodorowym ograniczony jest dostępnością stacji tankowania wodoru – np. w
Stanach Zjednoczonych tego typu stacje istnieją jedynie w Kalifornii.
Samochody autonomiczne
Początki samochodów autonomicznych sięgają lat 20. XX w., kiedy to w 1921 roku pierwszy pojazd tego typu został zaprezentowany przez inżynierów Radio Air Service na lotnisku w Dayton w Ohio. Był to pojazd sterowany drogą radiową z jadącego za nim samochodu ciężarowego. W 1925 roku nowojorskim Broadway’em przejechał American Wonder – pojazd skonstruowany przez firmę Houdina Radio Control i również sterowany drogą radiową z jadącego za nim samochodu. Wizja bezzałogowych samochodów przyszłości została zaprezentowana podczas Wystawy Światowej w Nowym Jorku w 1939 roku. General Motors zasponsorował miniaturowy model miasta przyszłości – Futuramę – autorstwa Normana Bel Geddesa (1893–1958), gdzie autonomiczne samochody miały poruszać się przy pomocy sygnałów radiowych i silnych magnesów umieszczonych pod nawierzchnią dróg. General Motors podjęło próbę budowy takich pojazdów, która szybko została porzucona z uwagi na olbrzymie koszty.W latach 70. XX w. specjalista z zakresu robotyki na Carnegie Mellon University Hans Moravec skonstruował pierwszy pojazd sterowany komputerowo, który mógł rozpoznawać i omijać przeszkody. Kamera zamontowana na pojeździe przesyłała obrazy otoczenia do komputera, który kierował pojazd w odpowiednią stronę. Komputer potrzebował jednak dużo czasu na analizę, przez co pojazd poruszał się bardzo wolno – 1 m co 10–15 minut. W latach 80. XX w. programy rozwoju samochodów autonomicznych prowadzono na Carnegie Mellon University – m.in. Navlab i na Uniwersytecie Bundeswehry w Monachium we współpracy z firmą Mercedes-Benz. W latach 1987–1995 prowadzono projekt modernizacji europejskiej sieci drogowej PROMETHEUS, w ramach którego prowadzono również prace nad bezzałogowymi samochodami. Projekt finansowany był w ramach sieci EUREKA – międzyrządowej sieci wspierającej projekty badawczo-rozwojowe i innowacji, zrzeszającej 41 państw, w tym Unię Europejską reprezentowaną przez Komisję Europejską oraz trzy kraje stowarzyszone – Kanadę, RPA i Republikę Korei. Od tej pory wiele większych firm i instytutów badawczych opracowuje prototypy samochodów autonomicznych, m.in. Nissan– NSC-2015 z 2012 roku, Mercedes-Benz – Mercedes-Benz F015 z 2015 roku, Toyota – Toyota Yui, Google – obecnie Waymo i Uber.W Stanach Zjednoczonych, 22 stany mają prawodawstwo związane z samochodami autonomicznymi (stan na czerwiec 2018 roku). Pierwszym stanem, który dopuścił samochody autonomiczne do ruchu była w 2011 roku Nevada, kolejnymi Floryda i Kalifornia (2012) oraz Michigan (2016). Na poziomie federalnym trwają prace legislacyjne nad projektem ustawy o pojazdach autonomicznych (ang. Self Drive Act).W Unii Europejskiej, Komisja Europejska przedstawiła w maju 2018 roku strategię UE na rzecz mobilności w przyszłości, w tym mobilności autonomicznej. Z budżetu UE finansowane są m.in. projekty nastawione na wsparcie badań naukowych i innowacji w dziedzinie pojazdów zautomatyzowanych (Horyzont 2020, ok. 300 milionów euro na lata 2014–2020), przeprowadzenie digitalizacji infrastruktury transportu drogowego z myślą o wsparciu automatyzacji (instrument „Łącząc Europę”, 443 milionów euro).
Plymouth Barracuda – samochód sportowy typu pony car klasy średniej produkowany pod amerykańską marką Plymouth w latach 1964 – 1974.
Pierwsza generacja
Plymouth Barracuda I został zaprezentowany po raz pierwszy w 1964 roku. Początkowo Plymouth Barracuda oparty był na platformie A-body, która była wspólna dla kilku innych samochodów produkowanych przez oddziały Chryslera, znanym pojazdem opartym na tej platformie jest Dodge Dart. Model z roku 1964 początkowo oferowany był jako wersja samochodu Plymouth Valiant i taka też nazwa widniała początkowo na pasie tylnym. Została ona zaprojektowana, aby zaspokoić popyt rynkowy na sportowe samochody; możliwe jest że model Barracuda jest pierwszym samochodem z segmentu "pony car", ponieważ trafił on na rynek dwa tygodnie wcześniej od Forda Mustanga. Pomimo tego model Forda, w przeciwieństwie do samochodu Plymoutha, cechował się nadwoziem całkowicie odmiennym od samochodu, na którym został oparty (Ford Falcon), dzięki czemu stał się on pierwszym prawdziwym pony carem i zyskał większe uznanie klientów . Barracuda różnił się od Valianta jedynie tylną częścią, z dachem fastback. Początkowo samochód zamierzano nazwać 'Panda', jednak po protestach pracowników wybrano pomysł Johna Samsena, czyli nazwę Barracuda (od drapieżnej ryby). Cechą charakterystyczną pierwszej generacji Barracudy było jej wyjątkowe nadwozie fastback z największą szybą tylną zamontowaną w samochodzie osobowym (1,3 m²). Jednostki napędowe pochodziły od modelu Valiant, wliczając dwie wersję rzędowych jednostek Chryslera, "slant 6" — a 170 in³ (2,8 l), 101 hp (75 kW) oraz opcjonalnie 225 in³ (3,7 l), 145 hp (108 kW). Najmocniejszą wersją silnikową z 1964 roku była jednostka V8 o pojemności 273 in³ (4,5 l) z dwugardzielowym gaźnikiem o mocy 180 hp (134 kW); mimo to osiągi początkowo były dość słabe. W 1967 roku Barracuda doczekała się kompletnego restylingu, wobec tego część miłośników modelu uznaje rocznik 1966 za wyjątkowy, produkowaną tylko przez rok rzadkość. Pozostała część fanów dawnych pojazdów opartych na platformie A-body uznaje rocznik 1966 za nieudaną próbę zmiany stylistyki nadwozia.
Produkcja
·
1964: 23 433
·
1965: 64 596
·
1966: 38 029
Silniki
·
R6 3,7 l 145 KM
·
V8 4,5 l 235 KM
Druga generacja
Plymouth
Barracuda II został zaprezentowany po raz pierwszy w 1967 roku.
Kolejne wcielenie podstawowego pony
cara w ofercie Plymoutha oparte były na płycie podłogowej A-body, zostały jednak całkowicie przekonstruowane. W
celu dopełnienia oferty modeli, do gamy nadwozi dodano warianty fastback z dachem typu hardtop oraz kabriolet. Druga generacja modelu Barracuda produkowana
była przez trzy lata, od roku 1967 do 1969. Cechą charakterystyczną dla każdego
rocznika są boczne klosze kierunkowskazów: modele z 1967 nie mają bocznych
kierunkowskazów, rocznik 1968 charakteryzuje się małymi, okrągłymi lampkami,
natomiast Barracudy z 1969 cechują się o wiele większymi, prostokątnymi
kloszami kierunkowskazów bocznych. Kiedy segment pony car zadomowił się na rynku i wzrosła także konkurencja,
Plymouth zmienił gamę jednostek napędowych Barracudy, które stały się podobne
bardziej do tych stosowanych w większym samochodzie Plymouth Road Runner, niż tych z modelu Valiant. Podczas gdy silnik
pojemności 225 in³ Slant Six nadal był podstawową jednostką napędową,
powiększyła się oferta większych silników, zaczynając od najmniejszego 180-konnego silnika 273 in³ (4,5 l) Commando, przez 235-konną jednostkę V8 z czterogardzielowym
gaźnikiem, po bardzo rzadką jednostkę 383 in³ (6,2 l) B engine w roku 1967. W 1968 najmniejszym silnikiem
V8 była jednostka o pojemności 318 in³ (zamiast 273 in³). W tym roku dostępne
były także silniki 340 in³ oraz masywna jednostka RB o pojemności 440 in³ (7,2 l) z pojedynczym
czterogardzielowym gaźnikiem. Rok 1969 to czas, kiedy Plymouth
postanowił poważnie poprawić osiągi Barracudy. Moc jednostki 383 in³ wzrosła do
330 KM. Plymouth wprowadził także pakiet zmian kosmetycznych
podobny do dawnej opcji Formula S, który został teraz nazwany 'Cuda (skrót od
Barracuda).
Produkcja
·
1967: 62 534
·
1968: 45 412
·
1969: 31 987
Silniki
·
V8 4,5l 235 KM
·
V8 6,3 l
·
V8 7,2 l
Trzecia generacja
Plymouth Barracuda III został zaprezentowany po raz pierwszy w 1970
roku. Wraz prezentacją kolejnej generacji, Barracuda doczekała się
kolejnych poważnych zmian. Wersja z najmocniejszą jednostką napędową została
nazwana 'Cuda. Nowa stylistyka nadwozia znacznie różniła się od dwóch
poprzednich generacji modelu. Jednym z głównych powodów było to, że Barracuda
była od teraz oparta na nowej, minimalnie krótszej oraz szerszej platformie E-body Chryslera. W tej generacji zrezygnowano z nadwozia
fastback, ale wciąż dostępne były dwie wersje: 2-drzwiowe coupé oraz kabriolet. Trzecie generacja miała także swojego
"bliźniaka" od Dodge'a, model Challenger; odznaczał się on jednak nieznacznie większym
rozstawem osi. Oba samochody cechowały się agresywną stylistyką. Usportowione
wersje trzeciej generacji Barracudy zostały nazwane 'Cuda, do napędu tej wersji
używano sześć różnych silników V8: 318, 340, 383, 440, 440+6 (pojemność w
calach sześciennych) oraz wysłużoną jednostkę 426 Hemi.
Wersje z silnikami 440 oraz Hemi otrzymały lepszy system zawieszenia w celu
poprawy przeniesienia dużej mocy na koła. Po przejściu na nową platformę
E-body, w której można było zastosować większe silniki, niż w poprzedniej
płycie A-body, do Barracudy trafiła znana jednostka Chryslera o pojemności
426 in³ (7,0 l) Hemi. Wersja 'Cuda z
silnikiem Hemi na jednym galonie benzyny była w stanie przejechać jedynie sześć
mil (MPG) i była sprzedawana bez gwarancji lub z mocno skróconą w stosunku do
reszty silników.Dwóch kierowców rajdowych: Swede
Savage oraz Dan Gurney prowadziło identyczne,
sponsorowane przez fabrykę wersje AAR (All American Racers) Cudy w roku 1970
na Trans-Am
Series, jednak nie odnieśli znaczących sukcesów. Samochody AAR Cuda
wyposażone były w silniki 340 ci "six pack" (trzy
dwugardzielowe gaźniki). Osiągi wersji z silnikami 440-6 i 426 Hemi stały na
wysokim poziomie, czasy przejazdu na dystansie 1/4 mili (400 metrów) wynoszą
odpowiednio 13,7 s @ 103 mph oraz 13,4 s @ 108 mph. Silnik te bardzo
łatwo podlegały modyfikacjom, dzięki czemu czasy przejazdu 400 metrów można
było stosunkowo łatwo zmniejszyć do około 12 s. Do Barracud montowano również
różne zestawy naklejek na karoserię, modyfikowano przednią maskę oraz nakładano
nietypowe kolory, takie jak: "Vitamin C", "In-Violet" czy
"Moulin Rouge". Rzadki Plymouth Hemi Cuda Convertible(kabriolet) z
1971 (jedynie 14 egzemplarzy wyprodukowanych) została kupiona za 2,16 miliona
USD przez Barrett-Jackson Collector Car na Aukcji Scottsdale w 2006 roku.
Tucker 48 – samochód osobowy klasy pełnowymiarowej produkowany pod amerykańską marką Tucker w latach 1947 – 1948.
Historia i opis
modelu
Rozwój
Po drugiej wojnie światowej i kilkuletniej stagnacji na rynku samochodowym klienci oczekiwali nowości. Producenci z Wielkiej Trójki od kilku lat nie zaproponowali jednak żadnych nowych konstrukcji. Taka sytuacja stworzyła ogromne możliwości małym producentom i manufakturom, którzy w przeciwieństwie do dużych producentów mogli znacznie szybciej opracować i wdrożyć swoje pomysły. Studebaker jako pierwszy wprowadził na rynek zupełnie nowy powojenny model samochodu. Preston Tucker postanowił obrać inną ścieżkę rozwoju samochodów, projektując pojazd bezpieczny wyposażony w innowacyjne funkcje i nowoczesną stylistykę. W nowym samochodzie planowano wprowadzić chłodzony cieczą aluminiowy blok silnika. Miał to być płaski sześciocylindrowy boxer o pojemności 9.65 L, hamulce tarczowe, niezależne zawieszenia dla każdego koła, wtrysk paliwa, magnezowe koła. Wysoką ergonomię wnętrza. A także pasy bezpieczeństwa, co w tamtym czasie było raczej niespotykanymi rozwiązaniami. Jeszcze przed końcem wojny Preston Tucker rozpoczął prace nad nowym samochodem. Latem 1944 roku zatrudnił znanego projektanta Georgea S. Lawsona, który zajmował się pracami koncepcyjnymi. Lawson otrzymał miano "Głównego stylisty Tucker Corporation" w lutym 1946 roku, zaraz po utworzeniu Tucker Corporation. W grudniu 1946 roku Lawson zrezygnował z współpracy po licznych nieporozumieniach z Prestonem Tuckerem. Wkrótce potem do Tucker Corporation dołączył stylista Alex Tremulis z chicagowskiej projektowni Tammen & Denison, który rozwinął projekt Lawsona. Tucker udzielił Tremulisowi trzymiesięcznego kontraktu, który wygasł w marcu 1947 roku i nie został przedłużony. . Dzieło wysiłków Tremulisa zostało zaprezentowane w broszurze reklamowej w wielu amerykańskich gazetach w 1947 r. Projekt Tremulisa opierał się bezpośrednio na pracy Georgea Lawsona, jednak projektant włączył do wielu elementów swoje artystyczne koncepcje. Alex Tremulis podobnie jak George Lawson, został ostatecznie nazwany "Głównym stylistą Tucker Corporation" Chociaż pierwsze wzmianki o tym, że zajmują on tę funkcję, pojawiły się dopiero w 1948 roku po zakończeniu prac nad zewnętrznym wyglądem Tuckera 48. Równolegle z zakończeniem współpracy z Tremulisem, Preston Tucker zatrudnił zespół pięciu projektantów: Read Viemeister, Budd Steinhilber, Tucker Madawick, Hal Bergstrom i Phillip Egan z nowojorskiego Gordon Lippincott, którzy zaktualizowali rysunki Tremulisa. Po miesięcznej nieobecności Tremulis został ponownie zatrudniony dzięki czemu dwa niezależne zespoły opracowały dwa pełnowymiarowe konkurencyjne wobec siebie modele z gliny. . Wzór Tremulisa pozostał w niezmienionej formie w stosunku do propozycji z marca 1947 roku przez co nie został skierowany do dalszych prac
Samochody Tucker 48
Pierwszym prototypowym wyprodukowanym egzemplarzem był sedan zwany „Tin Goose”. Zostało wyprodukowanych 58 ram podwozia i tyle samo gotowych elementów nadwoza. Z tych złożono 36 egzemplarzy przed zamknięciem fabryki. Po zamknięciu, ale jeszcze przed likwidacją fabryki zbudowano dodatkowo 14 egzemplarzy, co dało łączą ilość 50 wyprodukowanych samochodów. 51. egzemplarz został częściowo ukończony. Kilka pozostałych ram i nadwozi zostało jeszcze w późniejszym czasie złożonych w kompletne pojazdy, w szczególności numer 1052 i 1057 (prototyp z 1949 roku ze zmianami projektowymi). Los pozostałych nie jest znany. We wczesnych latach pięćdziesiątych XX wieku właściciel wesołego miasteczka z Florydy zakupił dziesięć Tuckerów, oryginalne podwozie testowe, liczne części, zdjęcia i dokumenty. Opracował program „Bajeczne Tuckery” jeżdżąc po kraju woził samochody i pamiątki przez 10 lat bardzo często stawiając się na targach i pokazach motoryzacyjnych. Samochody bardzo rzadko pojawiają się na aukcjach i uznawane są za unikaty. W sierpniu 2010 roku Tucker numer 1045 sprzedano za 1,127 mln dolarów, podczas gdy Tucker 1043 Został sprzedany za kwotę 2,915 mln dolarów na aukcji w 2012 roku.
Oldsmobile 88 – samochód osobowy klasy luksusowej produkowany pod amerykańską marką Oldsmobile w latach 1949 – 1999.
Pierwsza generacja
Oldsmobile 88 I został zaprezentowany po raz pierwszy w 1949
roku. Pod koniec lat 40. XX wieku Oldsmobile poszerzyło swoją ofertę flagowych modeli o
linię 88, która pełniła funkcję tańszej alternatywy dla topowego 98. Samochód został utrzymany w charakterystycznych
proporcjach dla pojazdów Oldsmobile ze schyłku lat 40., zyskując zaokrąglone i
obłe kształty nadwozia z wyraźnie zarysowanymi błotnikami i dużą, chromowaną
atrapą chłodnicy.
Wersje specjalne
W zależności od innej od
podstawowej wersji wyposażeniowej, Oldsmobile 88 oferowane było pod nazwami Super 88 lub DeLuxe 88. Pod kątem wizualnym, odróżniały się one innym
malowaniem nadwozia i dodatkowymi chromowanymi akcentami.
Druga generacja
Oldsmobile 88
II został zaprezentowany po raz pierwszy w 1954
roku. Druga generacja linii modelowej 88 przeszła ewolucyjny zakres
zmian w stosunku do poprzednika, zyskując łagodniej zarysowane proporcje
nadwozia, szerzej rozstawione reflektory i masywniejszą maskę, którą spójniej
wkomponowano w linię nadwozia. Charakterystycznym elementem stał się
duży wlot powietrza w przednim zderzaku z chromowaną obwódką. Nadwozie pojazdu
zyskało z koeli na wymiarach zarówno pod kątem długości, jak i rozstawu osi.
Wersje specjalne
Gama specjalnych wariantów
Oldsmobile 88 drugiej generacji została tym razem skompletowana przez topową
odmianę Super 88. Charakteryzowała się ona bogatszym wyposażeniem.
Trzecia generacja
Oldsmobile 88 III został zaprezentowany po
raz pierwszy w 1957 roku.
Trzecia generacja linii modelowej 88 została ponownie oparta o
zmodernizowaną platformę B-body, wykorzystywaną też przez
koncern General Motors do
budowy pokrewnych modeli firm Buick i Pontiac. W pierwszych latach produkcji, pod
kątem wizualnym samochód przeszedł kolejne ewolucyjne zmiany wizualne, z ostro
zarysowanymi obudowami kloszy i większą liczbą chromowanych ozdobników.
Lifting
W 1958 roku Oldsmobile przeprowadziło obszerną modernizację linii modelowej 88, zmieniając w największym stopniu wygląd pasa przedniego. Pojawiła się wyżej poprowadzona linia maski, z podwójnymi reflektorami i dużą, szeroką atrapą chłodnicy.
Wersje specjalne
W przeciwieństwie do poprzednika, gama specjalnych wariantów trzeciej generacji Oldsmobile 88 została znacznie poszerzona. Tym razem składała się ona z odmian Super 88, a także nowych - Dynamic 88 oraz Golden Rocket 88
Czwarta generacja
Oldsmobile 88 IV został zaprezentowany po raz pierwszy w 1959 roku.Czwarta generacja Oldsmobile 88 powstała w ramach znacznie zmodyfikowanej koncepcji, wzorem równolegle prezentowanego większego modelu 98 otrzymując strzeliste przednie nadkola, podwójne okrągłe reflektory, a także skrzydlate nadkola tylne. Na ich krawędziach umieszczone zostały jednokloszowe lampy.
Lifting
W 1960 roku Oldsmobile 88
czwartej generacji przeszło obszerną modernizację, która przyniosła znacznie
zmiany w wyglądzie przedniej i tylnej części nadwozia. Pojawiła się większa,
chromowana atrapa chłodnicy, a także łagodniej zarysowane tylne nadkola
Wersje specjalne
Podobnie jak w przypadku poprzednika, gama wariantów specjalnych Oldsmobile 88 składała się z 3 dodatkowych wersji - Super 88, Dynamic 88 oraz Rocket 88. Różniły się one poziomem wyposażenia i detalami w wyglądzie zewnętrznym.
Historia
Upadek
DeLorean DMC-12 – samochód sportowy produkowany seryjnie przez DeLorean Motor Company w latach 1981–1983, planowane jest
wznowienie produkcji od roku 2017.Powszechnie znany jako DeLorean, jako
że był to jedyny samochód produkowany przez przedsiębiorstwo.
Historia konstrukcji
Pierwszy prototyp ukończono w 1979 roku. Auto było spełnieniem
marzeń Johna DeLoreana. W połowie lat 70. porzucił on posadę wiceprezesa General
Motors, by stworzyć własne auto sportowe. DMC miał modernistyczny kształt klina, karoserię
z nierdzewnej, nielakierowanej stali oraz podnoszone do góry drzwi jak w Mercedesie 300SL. Konstrukcją układu zawieszenia zajęli się ludzie
odpowiedzialni za projekt Lotusa
Esprita. 5-biegowa skrzynia
pochodziła z Renault, umieszczony z tyłu silnik był wspólnej
konstrukcji Peugeota, Renault i Volvo z lat 70. Produkcję oficjalnie rozpoczęto w
lutym 1981 roku w fabryce DMC w Dunmurry na przedmieściach Belfastu w Irlandii Północnej. W trakcie produkcji zmieniono kilka szczegółów
samochodu, w tym maskę, kolor kół i kolor wnętrza. Do 1983 wyprodukowano 8583
sztuki DMC-12. Do 2005 przetrwało około 6500. Cena samochodu początkowo
miała wynosić 12 tysięcy dolarów (stąd nazwa DMC-12), jednak wzrost wartości funta
szterlinga w stosunku do dolara, kryzys naftowy oraz
gospodarczy sprawiły, iż w efekcie cena wynosiła 28 tys. dolarów. W 2007
roku przedsiębiorstwo, które przyjęło nazwę DMC, nie mając jednak żadnego
związku z oryginalnym producentem, potwierdziło informację o wznowieniu
produkcji ograniczonej liczby modeli DMC-12 przeznaczonych do sprzedaży
detalicznej. Nowy DMC-12 ponoć miał być produkowany z oryginalnym silnikiem, w
którym jakoby miano wprowadzić kilka ulepszeń zwiększających moc. Wszystkie
auta miały rzekomo być składane ręcznie w zakładzie w Teksasie. Informacje te okazały się zabiegiem
marketingowym, a przedsiębiorstwo nie otrzymało prawa do nadawania nowych
numerów VIN. Samochody reklamowane jako nowo wyprodukowane były w
rzeczywistości odrestaurowanymi oryginalnymi samochodami z fabryki w Dunmurry.
W roku 2012 wszelkie informacje na temat nowo produkowanych samochodów zostały
usunięte z oficjalnej witryny producenta.
Obecność w kulturze
popularnej
Rozgłos uzyskany dzięki
trylogii filmowej „Powrót do przyszłości” (1985–1990) jako wehikuł czasu był pośmiertnym sukcesem auta. Chętnie był
też wykorzystywany w teledyskach, na przykład zespołu 2 Brothers on the 4th Floor, duetu Macklemore i Ryan
Lewis Thrift Shop, Cleo Zabiorę nas oraz FKi 1st i Post
Malone The Meaning. Można go zobaczyć w teledysku Tuzza Globale .Także w jednym z epizodów serialu Amerykański tata, o tytule Delorean Story-an, można zobaczyć dwa modele tego auta.
Pojawił się też w serialu Orange is the new Black, gdzie jeździł nim strażnik Luschek. Pojazd
możemy zobaczyć też w GTA Online jako "Imponte Deluxo", odróżniający się od innych pojazdów
możliwością unoszenia się nad ziemią.
Rolls-Royce 15 KM był jednym z czterech wozów być produkowane w wyniku umowy z dnia 23 grudnia 1904 pomiędzy Charles Rolls i Henry Royce .Oznaczony jako Rolls-Royce 15-konny silnik został wyprodukowany przez firmę Royce'a, Royce Ltd., w jej fabryce przy Cooke Street, Hulme, Manchester . Został sprzedany wyłącznie przez dealera samochodowego Rolls, CSRolls & Co., za cenę 500 GBP.15-konny silnik został wystawiony na Salonie Paryskim w grudniu 1904 roku, wraz z 10-konnym , 20-konnym silnikiem 30-konnym modele, ale ponieważ nowy trzycylindrowy silnik nie był gotowy, podwozie było niekompletne.Silniki trzycylindrowe były dość popularne we wczesnych latach motoryzacji, a jeden był częścią ambitnego programu nowej firmy. Układ wytwarzał mniej wibracji niż silniki 2-cylindrowe i był znacznie prostszy do wykonania niż sześciocylindrowyz długim wałem korbowym. Jednak Royce wykonywał swoją gamę silników przy użyciu standardowego bloku dwucylindrowego, składając dwa razem dla czterocylindrowego i trzy dla sześciu. Trzycylindrowy silnik nie pasował do tej produkcji, ponieważ każdy z cylindrów był odlewany osobno, i uważa się, że jest to powód, dla którego wyprodukowano tylko sześć. Silnik o średnicy otworu 4 cale (102 mm) i skoku 5 cali (127 mm) jest chłodzony wodą i ma pojemność 3000 cm3, z górnymi zaworami dolotowymi i bocznymi zaworami wydechowymi. Wysokonapięciowy układ zapłonowy wykorzystujący wstępnie naładowane akumulatory, drżenie i cewkę zapewnia iskrę zapłonową. Ponieważ dostarczone oświetlenie wykorzystuje olej, nie ma innego spustu na akumulatorach. Moc wynosi 15 KM (11 kW) przy 1000 obr / min. Prędkość silnika jest kontrolowana przez regulator, który może być pokonany przez pedał przyspieszenia. Zastosowano trzybiegową skrzynię biegów, połączoną z silnikiem za pomocą krótkiego wału i skórzanego sprzęgła stożkowego.Samochód rozwija prędkość 39 mil na godzinę (63 km / h).Za skrzynią biegów zamontowany jest hamulec przekładniowy uruchamiany pedałem, a wewnętrzne hamulce bębnowe rozpierające na tylnej osi obsługiwane za pomocą dźwigni hamulca ręcznego. Sprężynowanie odbywa się za pomocą półeliptycznych resorów piórowych na przedniej i tylnej osi, z dodatkową poprzeczną sprężyną pomocniczą z tyłu niektórych samochodów. Zainstalowano koła typu artyleryjskiego .Rolls-Royce nie dostarczył nadwozia. Zamiast tego samochody były sprzedawane w formie podwozia, aby klient mógł zorganizować własnego dostawcę nadwozia, z zaleceniem firmy Barker.
najdroższe auta:
PanozEsperante GTR-1 1 – samochód wyścigowy skonstruowany i produkowany w latach 1997-2004 przez amerykańską markę Panoz. Prędkość maksymalna wynosi 329 km/h. Istnieje również hybrydowa wersja pojazdu, produkowana w 1998 r. Do napędu użyto jednostki V8, stworzoną przez Forda. Model nie ma homologacji drogowej. Osiągami zbliżony jest do F1. Następcą został Panoz LMP-1 Roadster-S.
W 1998 r. Panoz doszło
do zgody z angielskią firmą Zytek, do opracowania dla PanozaEsperante GTR-1 silnika hybrydowego. Zużywałby on mniej paliwa, uzyskując
podobne osiągi. Zamontowano komplet baterii elektrycznych. Żeby je naładować,
układ hamulcowy wytwarzał dużo marnowanego ciepła, więc postanowiono, że ciepło
z hamulców można przemienić na energię elektryczną. Dzięki takiemu rozwiązaniu,
mógł mieć mniej postojów w mistrzostwach Le Mans.
Dane techniczne
Silnik
·
Moc maksymalna:
600 KM
Osiągi
·
Prędkość maksymalna: 329 km/h
·
Przyspieszenie 0-100 km/h: 3,3 s
Pagani Huayra – supersamochód produkowany przez włoską markę Pagani Automobili od roku 2011. Auto jest następcą modelu Zonda. Został zaprezentowany podczas salonu motoryzacyjnego
w Genewie w 2011 roku.Pojazd został skonstruowany w oparciu o
swojego poprzednika, model Zonda. Karoserię wykonano z materiału o nazwie Carbotanium. Do
napędu użyto pochodzącej od firmy Mercedes-AMG jednostki V12 6,0 l
(5980 cm³) Twin-Turbo, położonej centralnie, generującej moc maksymalną 730
KM. Prędkość
maksymalna wynosi 378 km/h, zaś przyspieszenie 0–100
km/h – 3,3 s. PaganiHuayra składa się z 3770 części. W
październiku 2013 roku auto kosztowało 1 056 000 euro. W standardowym wyposażeniu pojazd posiada
m.in. węglowo-ceramiczne hamulce, inconelowo-tytanowy układ wydechowy oraz
system multimedialny z zestawem głośników, ekranem dotykowym, nawigacją i
łącznością Bluetooth. Opcjonalnie pojazd wyposażyć można w nadwozie w pełni wykonane
z włókna węglowego za 112 500 euro, kamerę cofania, czujniki parkowania, felgi
stylizowane na te z modelu Zonda-R.W 2017 roku na salonie samochodowym w
Genewiezaprezentowano wersje Roadster, odkrytą odmianę standardowego modelu
odchudzoną o 70 kg oraz wzmocnioną o 34 KM.
Bugatti Veyron jest mid-engine samochód sportowy , zaprojektowany i opracowany w Niemczech przez Bugatti Engineering GmbH i wyprodukowany przez Bugatti Automobiles SAS w Molsheim , Francja. Podstawowa koncepcja Veyrona opiera się na projekcie technicznym głównego inżyniera Bugatti i „guru technicznego” Franka Goetzke i została nazwana na cześć kierowcy wyścigowego Pierre Veyrona .Oryginalna wersja ma prędkość maksymalną 407 km / h (253 mph). Został nazwany Car of the Decade i nagrodą dla najlepszego samochodu (2000–2009) przez program telewizyjny BBC Top Gear . Standardowy Bugatti Veyron zdobył również nagrodę Top Gear dla najlepszego samochodu napędzanego przez cały rok w 2005 roku.Super Sport wersja Veyron jest jednym z najszybszych ulicznych-prawnych produkcji samochodów na świecie, z prędkością szczycie 431.072 km / h (267,856 mph).Głównym projektantem Veyrona był Hartmut Warkuß, a nadwozie zaprojektował Jozef Kabaň z Volkswagena, a większość prac inżynieryjnych była wykonywana pod kierownictwem dyrektora technicznego Wolfganga Schreibera. Veyron zawiera system dźwiękowy zaprojektowany i zbudowany przez Burmester Audiosysteme .Wyprodukowano kilka wariantów specjalnych. W grudniu 2010 r. Bugatti zaczęło oferować potencjalnym nabywcom możliwość dostosowania kolorów nadwozia i wnętrza za pomocą aplikacji Veyron 16.4 Configurator na oficjalnej stronie marki. Bugatti Veyron został wycofany pod koniec 2014 roku, ale modele edycji specjalnej były nadal produkowane do 2015 roku.
Pochodzenie
W maju 1998 roku firma Volkswagen AG nabyła prawa do używania logo Bugatti i nazwy handlowej Bugatti Automobiles
SAS. Aby odnieść sukces w modelu EB 110, produkowanym przez poprzedniego
właściciela , producent szybko wypuścił serię
samochodów koncepcyjnych, których rozwój technologiczny miał zakończyć się
formą Veyron 16.4. Między październikiem 1998 a wrześniem 1999 Bugatti
wprowadził serię zaprojektowanych przez Giugiaro pojazdów koncepcyjnych, każdy ze stałym napędem na
cztery koła i napędzany silnikiem W18 zaprojektowanym przez Volkswagena . Pierwszy
samochód, EB 118 , był 2-drzwiowym luksusowym coupé zaprezentowanym na Salonie Samochodowym
w Paryżu w 1998 roku . Kolejny samochód,
tym EB218 , był 4-drzwiowy sedan zaprezentowany na 1999 Geneva Motor
Show . Trzeci i ostatni samochód, 18/3 Chiron , był samochodem sportowym z silnikiem umieszczonym centralnie , zaprezentowanym na Międzynarodowych Targach
Motoryzacyjnych we Frankfurcie w 1999 roku . W
październiku 1999 Bugatti zaprezentował czwarty samochód koncepcyjny na Tokyo Motor Show . EB 18/4 Veyron był samochodem sportowym z silnikiem umieszczonym pośrodku, zaprojektowanym
przez firmę pod kierownictwem Hartmuta Warkußa. W 2000 roku zmodyfikowana
wersja EB 16/4 Veyron była prezentowana na pokazach motoryzacyjnych w Detroit , Genewie i Paryżu. Zamiast trzybankowego silnika
W18 z czterech poprzednich samochodów koncepcyjnych, EB 16/4 posiadał
czterobankową architekturę silnika W16 zainstalowaną w każdym egzemplarzu produkcyjnym
Veyrona. Decyzję o rozpoczęciu produkcji samochodu Grupa Volkswagen
podjęła w 2001 roku. Pierwszy zdatny do ruchu prototyp został ukończony w
sierpniu 2003 roku. Jest identyczny z późniejszym wariantem seryjnym, poza
kilkoma szczegółami. Podczas przechodzenia z rozwoju do produkcji seryjnej
należało rozwiązać poważne problemy techniczne, wielokrotnie opóźniając
produkcję do września 2005 r. Veyron EB 16.4 został nazwany na
cześć Pierre'a Veyrona ,
inżyniera rozwoju Bugatti, kierowcy testowego i kierowcy wyścigowego, który
wraz ze swoim pilotem Jean-Pierre'em Wimille wygrał 24-godzinny
wyścig Le Mans w 1939 roku ,
prowadząc Bugatti. „EB” odnosi się do założyciela Bugatti, Ettore Bugatti, a „16.4” odnosi się
do 16- cylindrowego silnika i quada - turbosprężarek .
Historia
Historia pojazdu Veyron sięga roku 1999, kiedy to zbudowano samochód koncepcyjny EB 18/3 Chiron. Auto pokazane po raz pierwszy podczas targów motoryzacyjnych w Tokio w tym samym roku przypominało od początku ostateczną, produkcyjną wersję pojazdu. Główną różnicą samochodu koncepcyjnego do produkcyjnego było zastosowanie silnika W18 z trzema głowicami po 6 cylindrów każda.Podczas targów motoryzacyjnych w Genewie w 2001 roku prezes koncernu Volkswagen AG Ferdinand Piëch ogłosił, że samochód, który wejdzie do produkcji będzie najszybszym, najmocniejszym i najdroższym autem w historii. Zamiast silnika W18 model produkcyjny wyposażono w silnik W16 w układzie podwójnego V. Jednostka ta, po raz pierwszy zastosowana w Bentleyu Hunaudières z 1999 roku otrzymała cztery turbosprężarki produkując deklarowaną moc 1001 KM (736 kW). Prędkość maksymalna Veyrona miała wynosić 406 km/h, a cena kształtować się na poziomie 1 miliona euro.Rozwój pojazdu trwał cały 2001 rok, aż EB 16/4 Veyron otrzymał status "zaawansowanego konceptu". Pod koniec 2001 roku Bugatti ogłosiło, że samochód, oficjalnie nazwany Bugatti Veyron 16.4, wejdzie do produkcji w roku 2003. Jednakże w trakcie rozwoju napotykano na szereg poważnych problemów. Osiągnięcie wymaganej prędkości maksymalnej okazało się bardzo trudne – jeden prototyp został zupełnie zniszczony w wypadku, a inny wypadł z toru podczas publicznej demonstracji na torze wyścigowym Laguna Seca (Monterey, Kalifornia, USA). Ze względu na te i inne wydarzenia, termin wprowadzenia auta do produkcji seryjnej stale się opóźniał.W tym samym roku Piëch odszedł na emeryturę ze stanowiska prezesa Grupy Volkswagena. Zastąpił go Bernd Pischetsrieder. Nowy prezes niezwłocznie skierował projekt z powrotem do studia, aby wprowadzić poważne poprawki. W grudniu 2003 roku dotychczasowego szefa Bugatti, Neumanna zastąpił Thomas Bscher, a poważne modyfikacje zostały wprowadzone w Veyronie pod nadzorem byłego inżyniera VW i szefa inżynierów Bugatti – Wolfganga Schreibera.Po wprowadzeniu samochodu do produkcji seryjnej okazało się, że pomimo iż każdy Veyron jest sprzedawany po milion euro, produkcja jednego egzemplarza kosztuje około 6 mln euro. Nie jest to koszt wytworzenia pojedynczego samochodu, ale koszt całego przedsięwzięcia podzielony przez liczbę wyprodukowanych do tej pory egzemplarzy. Właśnie z powodu nierentowności projektu w kategoriach komercyjnych, mimo jego spektakularności, Jeremy Clarkson porównał Veyrona do Concorde'a. W 2014 prezes Bugatti zapowiedział, że w związku z brakiem popytu oraz projektowaniu drugiej generacji, produkcja Veyrona w 2015 zostanie zakończona po wyprodukowaniu 450 sztuk Coupe i 150 sztuk Roadstera. Nowy Bugatti Chiron pojawi się w 2016 i będzie aż o 500 KM mocniejszy od obecnego Veyrona. W planach jest wytworzenie 1500 sztuk tego samochodu.
Zenvo ST1– sportowy samochód osobowy produkowany przez duńską firmę Zenvo. Dostępny jako 2-drzwiowe coupé. Do jego napędu użyto silnika V8 znanego z Corvette Z06 o pojemności siedmiu litrów wspomaganego przez turbosprężarkę oraz sprężarkę mechaniczną. Moc przenoszona jest na oś tylną poprzez 6-biegową ręczną skrzynię biegów. Prototyp został ukończony w grudniu 2008, testy przed wdrożeniem do produkcji rozpoczęto w roku 2009.Planowany poziom produkcji to 15 egzemplarzy.
Dane techniczne
Silnik 7,0 l (7011 cm³), 2 zawory na
cylinder, OHV 90°,
turbodoładowanie plus sprężarka mechaniczna
·
V8 7.0 l
·
Średnica × skok tłoka: 104,80 mm × 101,60 mm
·
Stopień sprężania: b/d
·
Moc maksymalna: 1102 KM (810,2 kW) przy 6900 obr./min
·
Maksymalny moment obrotowy: 1430 N•m przy
4500 obr./min
Osiągi
·
Przyspieszenie 0-100 km/h: 3,0 s
·
Prędkość maksymalna:
375 km/h
Koenigsegg Agera R – supersamochód skonstruowany i zaprezentowany w 2011 r na Geneva Motor Show przez szwedzką markę Koenigsegg. Jest to zmodyfikowana wersja modelu Agera. Do napędu użyto jednostki V8 90° 5,0 l (5032 cm³) 32V (32 zawory) DOHC Twin-turbo (2 turbosprężarki), generującą moc maksymalną 1115 KM. Pojemność baku wynosi 80 l. Przyspieszenie 0-100 km/h trwa ok. 2,9 s. Prawdopodobna prędkość maksymalna, podawana przez producenta wynosi 420 km/h. Typ nadwozia to 2-drzwiowe coupé. Poprzednikiem był Koenigsegg CCXR Edition. Wynik Koenigsegg Agera R w przyspieszeniu od 0-300 km/h wynosi 14,53 s, wynik ten trafił do Księgi Guinnessa. Koenigsegg Agera R sprzedawany jest z bagażnikiem dachowym zaprojektowanym specjalnie dla tego modelu oraz nartami sygnowanymi marką Koenigsegg.
Dane techniczne
Silnik
·
V8 90°
5,0 l (5032 cm³) 32V (32 zawory/4V na cylinder) DOHC Twin-turbo
·
Układ zasilania: wtrysk
·
Średnica cylindra × skok tłoka: 91,70 mm × 95,25 mm
·
Stopień sprężania: 9,0:1
Paliwo bioetanol E85:
·
Moc maksymalna: 1140 KM (960 kW) przy 7500 obr./min.
·
Moment obrotowy:
1000 N•m przy 2700-6170 obr./min
·
Maksymalny moment obrotowy: 1200 N•m przy
4100 obr./min
·
Średnia prędkość tłoka 23,8 m/sek.
Paliwo benzyna PB95:
·
Moc maksymalna: 940 KM (690kW)
Osiągi
·
Prędkość maksymalna: 416 km/h
·
Przyspieszenie 0-100 km/h: 2,9 s
·
Przyspieszenie 0-200 km/h 7,5 s
·
Przyspieszenie i Hamowanie 0-200-0 km/h
12,7 s
·
Hamowanie 100-0 km/h 30,5 m
·
Maksymalne przyspieszenie boczne: 1,6 g
Porsche 918 Spyder – samochód sportowy marki Porsche zaprezentowany podczas 80. Międzynarodowej Wystawy Samochodowej w Genewie w 2010 roku jako następca Porsche Carrera GT. Auto zostało wyprodukowane jako seria limitowana w liczbie 918 sztuk. Pierwsze egzemplarze pojazdu pojawiły się w salonach w listopadzie 2013 roku
Opis modelu
Prototyp został wyposażony w centralnie umieszczony silnik benzynowy V8 o pojemności 4.6 litra i mocy 540 KM oraz w dwa silniki elektryczne o łącznej mocy 230 KM. Łączna moc prototypu w podanej konfiguracji to 770 KM. Silnik spalinowy napędzał tylną oś pojazdu natomiast silniki elektryczne przednią. Wersja produkcyjna wyposażona jest w ten sam silnik spalinowy, lecz jego moc zwiększono do 608 KM. Moc silników elektrycznych także uległa zwiększeniu. Przedni elektromotor generuje 127 KM, a tylny 154 KM. Łącznie wersja produkcyjna generuje moc aż 889 KM. Pomimo iż jest to hipersamochód, to silnik spala w trybie ekologicznym zaledwie 3 litry na 100 km. We wrześniu 2012 roku podano do wiadomości, że auto pokonało Północną Pętlę toru Nürburgring (Nordschleife) w czasie 6 minut i 57 sekund (dla porównania, Lexus LFA pokonał tę trasę w 7 minut i 14 sekund.Opcjonalnie do samochodu dostępne było specjalne malowanie w kolorze Liquid Metal Blue oraz Liquid Metal Grey.. W sierpniu 2012 roku do sieci wyciekły zdjęcia Porsche 918 Spyder w sportowych barwach Martini Racing. Wersja produkcyjna różniła się szczegółami od konceptu. Wydechy zostały umieszczone w miejscu wysuwanych wlotów powietrza, czyli tuż nad silnikiem.Auto zostało ciepło przyjęte przez świat gier komputerowych - 918 Spyder wystąpił m.in. w serii Need for Speed, czy Forza Motorsport.
Silnik
- Silnik spalinowy: 4.6 l V8
- Moc silnika spalinowego: 608 KM
- Silnik elektryczny: 2 silniki elektryczne z przodu, napędzający przednie koła, 127 KM, a z tyłu, napędzający tylne koła, 154 KM
- Łączna moc: 889 KM
- Skrzynia biegów: 7-biegowa sekwencyjna
- Osiągi od 0 do 100 km/h: 2,5 s
- Osiągi od 0 do 200 km/h: 7,2 s
- Osiągi od 0 do 300 km/h: 19,9 s
- Prędkość maksymalna: 350 km/h
Historia i opis modelu
W 2011 roku SSC rozpoczęło prace nad następcą supersamochodu Ultimate Aero TT, w tym samym roku na czerwcowym Pebble Beach Concours d'Elegance prezentując prototyp SSC Tuatara Concept. Po licznych zapowiedziach, w styczniu 2018 producent oficjalnie zapowiedział planowaną wówczas w ciągu najbliższych miesięcy prezentację seryjnego modelu.
Produkcyjny model
Rekord prędkości
Historia i opis modelu
Aventador został zaprezentowany publicznie przez włoską firmę Lamborghini 28 lutego 2011 roku na Międzynarodowym Salonie Samochodowym w Genewie, pięć miesięcy po pierwszej prezentacji w Sant’Agata Bolognese. Aventador (oznaczenie wewnętrzne Lamborghini LB834)został stworzony jako następca dla produkowanego przez dziesięć lat modelu Murciélago i zarazem nowy flagowy pojazd włoskiego producenta na rok 2011 (obok Bugatti Veyrona jest jednym z najszybszych samochodów na świecie). Wkrótce po zaprezentowaniu, Lamborghini ogłosiło, że przyjęto zamówienia na nowe samochody, których realizacja zajmie 12 miesięcy, do nabywców pojazdy zaczęły trafiać w połowie 2011. Cena detaliczna wynosi 255 000 € na rynku europejskim, 220 900 £ na terenie Wielkiej Brytanii oraz 399 700 $ w Stanach Zjednoczonych.Podobnie jak w przypadku wcześniejszych modeli Lamborghini, nazwa nawiązuje do rytualnych walk byków – korridy. Samochód dzieli nazwę z wielokrotnie zwyciężającym hiszpańskim bykiem. Hodowany przez Don Celestino Cuadri Vides (nosił numer 32) brał udział w walkach organizowanych w Saragossie, co w roku 1993 przyniosło mu trofeum “Trofeo de la Peña La Madroñera”. Zabił matadora Emilio Muñoz.Planowany poziom produkcji wynosi 4000 egzemplarzy. Powstało tylko osiem form odlewniczych służących do wykonywania samonośnego nadwozia z włókien węglowych, każda pozwala na wykonanie około 500 nadwozi.
Ferrari F12berlinetta – samochód sportowy klasy wyższej produkowany przez włoską markę Ferrari w latach 2012 – 2017.
Historia i opis modelu
Samochód został zaprezentowany zaprezentowany na Geneva Motor Show w 2012 roku, zastępując model 599 GTB Fiorano.Ferrari F12berlinetta jest czwartym najmocniejszym dopuszczonym do ruchu ulicznego Ferrari w historii, tytuł najmocniejszego przypisany został modelowi SF90 Stradale(1000 KM). Dzięki zmniejszonemu rozstawowi osi oraz obniżeniu pozycji silnika, tablicy rozdzielczej oraz siedzeń, F12berlinetta uzyskał także niżej osadzony środek ciężkości od swego poprzednika. Do konstrukcji zaprojektowanej przez firmę Scaglietti ramy przestrzennej użyto dwunastu różnych stopów aluminium (niektóre z nich po raz pierwszy znalazły zastosowanie w przemyśle motoryzacyjnym), dzięki czemu zwiększono sztywność nadwozia o 20% przy jednoczesnym obniżeniu masy auta.Dzięki zastosowaniu nowych rozwiązań aerodynamicznych (głównie dzięki tunelowi odprowadzającemu powietrze z krawędzi maski na bok auta oraz umieszczonym przy atrapie chłodnicy wlotom powietrza służącym schładzaniu hamulców a otwieranym dopiero przy określonej temperaturze) zwiększono docisk aerodynamiczny do 123 kg przy prędkości 200 km/h. Współczynnik oporu powietrza dla Ferrari F12berlinetta wynosi 0,299. Samochód wyposażono także w nową generację karbonowo-ceramicznych hamulców CCM3, aktywne magnetyczne zawieszenie SCM-E oraz E-Diff, ESP Premium i F1-Trac. Ponadto dla tego modelu opracowano także nowy trójwarstwowy odcień czerwonego lakieru o nazwie Rosso Berlinetta.
Skoki narciarskie w Polsce – dyscyplina sportowa, którą w Polsce organizuje Polski Związek Narciarski.Historia skoków narciarskich na ziemiach polskich sięga początków XX wieku. Pod koniec 1919 powstał PZN, a w 1920 odbył się pierwszy konkurs o mistrzostwo Polski. W 1929, 1939 i 1962 w Zakopanem zorganizowano zawody w skokach w ramach mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym. Konkursy Pucharu Świata organizowane są w Polsce od pierwszego sezonu tego cyklu (1979/1980), a nieprzerwanie od 2001/2002. Ponadto w Polsce odbywają się zawody Letniego Grand Prix, Pucharu Kontynentalnego i FIS Cup. Dwie największe polskie skocznie znajdują się w Zakopanem (Wielka Krokiew) i Wiśle (im. Adama Małysza).Wśród polskich skoczków największe sukcesy odnosili Adam Małysz i Kamil Stoch. W 2001 Małysz wygrał Turniej Czterech Skoczni, a w kolejnych latach zdobył m.in. cztery medale olimpijskie (2002, 2010), sześć medali mistrzostw świata (w tym cztery złote w 2001, 2003 i 2007) i cztery Kryształowe Kule za zwycięstwo w Pucharze Świata (2001, 2002, 2003, 2007). Zwycięstwa Małysza w latach 2001–2011 wzbudziły bardzo duże zainteresowanie skokami w Polsce (tzw. zjawisko małyszomanii). Stoch był m.in. trzykrotnym mistrzem olimpijskim (2014, 2018), mistrzem (2013) i wicemistrzem świata (2019), wicemistrzem świata w lotach narciarskich (2018), dwukrotnym zdobywcą Pucharu Świata (2014, 2018) oraz dwukrotnym zwycięzcą Turnieju Czterech Skoczni (2017, 2018).Indywidualne medale w zawodach olimpijskich lub mistrzowskich zdobywali także: Stanisław Marusarz (srebro na MŚ w 1938), Antoni Łaciak (srebro na MŚ w 1962), Stanisław Gąsienica-Daniel (brąz na MŚ w 1970), Wojciech Fortuna (złoto na ZIO w 1972), Piotr Fijas (brąz na MŚ w lotach w 1979), Piotr Żyła (brąz na MŚ w 2017) oraz Dawid Kubacki (złoto na MŚ w 2019). W konkursach drużynowych reprezentacja Polski zdobyła pięć medali – brązowy na zimowych igrzyskach olimpijskich (2018), złoty (2017) i dwa brązowe (2013, 2015) na mistrzostwach świata oraz brązowy na mistrzostwach świata w lotach (2018).W Pucharze Świata polscy skoczkowie odnieśli 89 zwycięstw w konkursach indywidualnych i 7 w drużynowych. Sześciu zawodników zwyciężało w więcej niż jednym konkursie – Adam Małysz (39), Kamil Stoch (36), Dawid Kubacki (4), Piotr Fijas (3), Piotr Żyła (2) i Maciej Kot (2). Małysz i Stoch są jedynymi polskimi skoczkami, którzy zdobyli Puchar Świata, a na podium klasyfikacji generalnej stał jeszcze Stanisław Bobak (3. miejsce w sezonie 1979/1980). Reprezentacja Polski była cztery razy na podium klasyfikacji generalnej Pucharu Narodów, w tym dwukrotnie na 1. miejscu (w sezonach 2016/2017 i 2018/2019).Czterech polskich skoczków ustanowiło lub wyrównało rekord świata w długości skoku narciarskiego. Byli to: Bronisław Czech (79,5 m w 1931), Stanisław Marusarz (95 m w 1935), Piotr Fijas (194 m w 1987) i Adam Małysz (225 m w 2003 – wyrównany rekord). Aktualnym rekordzistą Polski w długości skoku narciarskiego jest Kamil Stoch, który w 2017 skoczył 251,5 metra w Planicy.
Historia skoków w Polsce
Początki
1921–1931
1931–1939
1946–1961
1962–1971
1972–1988
Historia skoków w
Polsce (kobiety)
Początki
Od 2013
Zawody w Polsce
Zawody międzynarodowe
Dotychczas w Polsce trzykrotnie odbyły się mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym (w Zakopanem w 1929, 1939 i 1962), dwukrotnie mistrzostwa świata juniorów w narciarstwie klasycznym (w 2001 w Karpaczu i w 2008 w Zakopanem) i dwukrotnie zawody zimowej uniwersjady (w Zakopanem w 1993 i 2001). W dwóch polskich miastach organizowane są konkursy Pucharu Świata. Zawody PŚ w Zakopanem odbywają się (z przerwami) od 1980, a w zawody PŚ w Wiśle od 2013. Na polskich skoczniach organizowane są też konkursy Letniego Grand Prix w skokach narciarskich. Od 2010 zawody LGP odbywają się w Wiśle. W przeszłości konkursy LGP były organizowane w Zakopanem (2004–2011) i w Szczyrku (2011). W 2011 na skoczniach w Zakopanem, Wiśle i Szczyrku rozegrano Lotos Poland Tour.
Ogólnopolska Olimpiada Młodzieży
Skoki narciarskie są jedną
z dyscyplin zimowej Ogólnopolskiej Olimpiady Młodzieży. Zawodnicy rywalizują w dwóch kategoriach wiekowych – junior
A oraz junior B (od 1996), a także w konkursach drużynowych (od 2000). W tych
dwóch kategoriach organizowane są na ogół dwa konkursy na różnych skoczniach.
Lotos Cup
Lotos Cup to cykl zawodów organizowany od 2005 w
ramach Programu Rozwoju Skoków Narciarskich „Szukamy następców Mistrza”.
Rywalizują w nich młodzi skoczkowie w różnych kategoriach wiekowych. Początkowo
istniały trzy kategorie (junior B, C i D). W 2008 cykl rozszerzono o juniorów E
oraz o juniorki, a w 2011 o juniorów A. W 2012 wprowadzono zawody dla seniorów
i dziewcząt młodszych
Inne
W Goleszowie co roku sezon
letni tradycyjnie rozpoczyna Memoriał Leopolda Tajnera, w którym biorą udział młodzi skoczkowie.
Zawody mikołajkowe rozgrywane są w okolicach [ grudnia na skoczniach K 30 i K
17 (podobnie jak Memoriał). Inne krajowe zawody, jakie odbywają się w Polsce:
Liga Szkolna, Puchar Wisły, Puchar Szczyrku, Młode Talenty, Puchar Chrunchips i
inne.
Dawniej
W przeszłości dużym
zainteresowaniem cieszyły się konkursy skoków podczas Memoriału Bronisława Czecha i Heleny
Marusarzówny (organizowane
w latach 1946–1994), Pucharu
Beskidów (1958–1989) i Pucharu
Przyjaźni (1965–1984). W latach 2005–2007
rozgrywano w Polsce zawody o Puchar
Doskonałego Mleka – w
kategorii seniorskiej i pięciu kategoriach juniorskich, a także w kombinacji
norweskiej (2007).
Skocznie narciarskie
w Polsce
Skocznie duże
Wielka Krokiew
(Zakopane)
Wielka Krokiew (K 120, HS 140, oficjalny najdłuższy skok:
147 m – Yukiya
Satō) – największa skocznia narciarska w Polsce.
Posiada igelit oraz sztuczne oświetlenie. Zbudowana w 1925. Nosi imię Stanisława Marusarza. Na przestrzeni lat zorganizowano na niej
następujące zawody:
·
Mistrzostwa świata (1929, 1939, 1962)
·
Uniwersjada (2001)
·
Puchar Świata w
skokach narciarskich w Zakopanem (1980, 1990, 1996, 1998–1999,
od 2002 corocznie)
·
Letnie Grand
Prix w skokach narciarskich w Zakopanem (2004–2009, 2011)
·
Ponadto zawody o Puchar Kontynentalny, Puchar Świata w
kombinacji norweskiej i Puchar Świata B w kombinacji norweskiej.
Skocznia
narciarska im. Adama Małysza, dawniej Malinka (Wisła)
Skocznia narciarska
im. Adama Małysza (K 120, HS 134, najdłuższy skok:
139,0) – druga, duża skocznia narciarska w Polsce, przebudowana w 2008 roku. Na
przestrzeni lat zorganizowano na niej następujące zawody:
·
Puchar
Świata w skokach narciarskich w Wiśle (od 2013 corocznie)
·
Letnie Grand Prix w skokach narciarskich w Wiśle (od
2010 corocznie)
·
Ponadto zawody Pucharu Kontynentalnego.
Skocznie normalne
Skalite (Szczyrk)
Skalite (K 95, HS 106,
najdłuższy skok: 116 m) – trzecia co do wielkości skocznia narciarska w Polsce.
Zbudowana w 1937, gruntownie zmodernizowana w 2008 na Mistrzostwa Świata
juniorów (ostatecznie przeniesione do Zakopanego). Na przestrzeni lat
zorganizowano na niej następujące zawody:
·
Zawody Letniej Grand Prix (2011)
·
Puchar FIS (2008)
·
Ponadto zawody Olimpijskiego
Festiwalu Młodzieży Europy 2009, FIS Cup, LPK kobiet i MŚ
weteranów.
Krucza Skała (Lubawka)
Skocznia narciarska na Kruczej Skale (K 85, HS 94, najdłuższy skok: 97,5 m) – jedna z
czterech skoczni normalnych w Polsce. Powstała w 1924. W 2003 na skoczni odbył
się konkurs IX Ogólnopolskiej Olimpiady Młodzieży. Obecnie nie organizuje się
na niej zawodów międzynarodowych.
Średnia
Krokiew (Zakopane)
Średnia
Krokiew (K 85, HS 94,
najdłuższy skok: 94,0 m) – skocznia należąca do kompleksu Średniej Krokwi,
położonego w pobliżu Wielkiej Krokwi w Zakopanem. Kompleks nosi imię Bronisława
Czecha. Na przestrzeni lat
zorganizowano na niej następujące zawody:
·
Mistrzostwa Świata (1962)
·
Zawody PŚ (1980)
·
Uniwersjada (1993, 2001)
·
Mistrzostwa
Świata Juniorów 2008
·
Ponadto Puchar Kontynentalny, Puchar FIS.
Orlinek
(Karpacz)
Orlinek (K 85, HS 94,
najdłuższy skok: 94,5 m) – skocznia zbudowana w 1979. Na przestrzeni lat
zorganizowano na niej następujące zawody:
·
Mistrzostwa
Świata Juniorów 2001.
·
Ponadto Puchar Świata B w kombinacji norweskiej.
Polscy Skoczkowie
Bartosz Czyż (ur. 14 sierpnia 1999 w Cieszynie) - polski skoczek
narciarski, reprezentant klubu WSS Wisła. Medalista mistrzostw kraju. W styczniu 2015 w
Kranju zadebiutował w FIS Cup, zajmując 61.
miejsce. Pierwsze punkty tego cyklu zdobył 2 lipca 2016 w Villach po zajęciu
18. pozycji. 20 sierpnia 2016 w Kuopio zadebiutował w Letnim Pucharze Kontynentalnym, tydzień później w zawodach we
Frenštácie pod Radhoštěm zdobył pierwsze punkty, zajmując 19. lokatę. Na Mistrzostwach Świata Juniorów w Narciarstwie Klasycznym 2017 zajął 22.
miejsce indywidualnie i 5. w drużynie. W marcu 2017 zadebiutował w zimowej
edycji Pucharu Kontynentalnego, nie zdobywając
punktów. W wrześniu 2017 zadebiutował w Letnim Grand Prix, zajmując 45.
miejsce w zawodach w Czajkowskim. 28 stycznia 2018 zadebiutował w konkursie indywidualnym Pucharu Świata, zajmując 48.
miejsce w zawodach w Zakopanem. Na Mistrzostwach Świata Juniorów 2018 zajął 23.
miejsce w konkursie indywidualnym i 5. w drużynie męskiej. W zawodach Pucharu
Kontynentalnego w sezonie 2017/2018 najwyżej klasyfikowany był na 12. miejscu w
letniej części cyklu i na 19. w zimowej.W sezonie 2018/2019 i letniej części
sezonu 2019/2020 punkty w międzynarodowych zawodach Czyż zdobył jedynie w cyklu
FIS Cup. Po raz ostatni wystartował w nich we wrześniu 2019, gdy w konkursach
FIS Cupu w Râșnovie zajął 17. i 30. miejsce. W październiku zdobył srebrny
medal w zawodach drużynowych na Letnich Mistrzostwach Polski 2019.W listopadzie 2019
ogłosił zakończenie sportowej kariery.
Stefan Jarosław Hula (ur. 29 września 1986 w Bielsku-Białej) – polski skoczek narciarski, reprezentant Polski, zawodnik klubu KS
Eve-nement Zakopane. Syn specjalisty kombinacji
norweskiej – Stefana Mariana Huli. Drużynowy
brązowy medalista Zimowych Igrzysk Olimpijskich 2018, a także Mistrzostw Świata w Lotach
Narciarskich 2018. Stefan Hula zaczął skakać pod
okiem swojego ojca. Pierwszy sukces na arenie międzynarodowej odniósł w 1998,
kiedy to wygrał nieoficjalne mistrzostwa świata dzieci – FIS Schüler GP w Garmisch-Partenkirchen. Potem startował na różnych
zawodach juniorskich, w tym mistrzostwach
świata. W 2003 trafił do kadry B reprezentacji Polski, przygotowującej
się do mistrzostw świata juniorów w Stryn.
Trenowany przez Heinza Kuttina, zajął indywidualnie 13.
miejsce, a także został wicemistrzem w drużynie. Sezon później znalazł się w
kadrze A i zadebiutował w Pucharze Świata w
ostatnim konkursie Turnieju Czterech Skoczni w Bischofshofen. W sezonie 2005/06 wziął udział
w mistrzostwach świata w lotach.
Mistrz Polski 2018.
Drużynowy brązowy medalista mistrzostw świata w lotach narciarskich 2018. Rekord życiowy Stefana Huli to
236 m uzyskane na Letalnicy w Planicy 25 marca 2018.
Przemysław
Kantyka (ur. 15
grudnia 1996 w Gilowicach) – polski skoczek narciarski, reprezentant klubu
LKS Klimczok Bystra.
Przebieg kariery
W dniu 6 sierpnia 2011
Kantyka po raz pierwszy w karierze wystartował w międzynarodowych zawodach
organizowanych przez FIS. Miało to miejsce na skoczni Skalite w Szczyrku podczas zawodów cyklu FIS Cup, gdzie zajął 67. lokatę. W kolejnym sezonie
letnim również uczestniczył w jednym z rozgrywanych w Polsce konkursów (w Wiśle), lecz zajął miejsce w 5. dziesiątce. W styczniu
2013 w konkursach odbywających się w Râșnovie zajął odpowiednio 7. i 3. miejsce, w związku
z czym po raz pierwszy stanął na podium zawodów rangi FIS Cup. Znalazł
się w składzie kadry juniorów prowadzonej przez Roberta Mateję na sezon 2013/2014. W następnych
dwóch sezonach zachował miejsce w kadrze.W lutym 2013 reprezentował
Polskę podczas zimowego
olimpijskiego festiwalu młodzieży Europy w Râșnovie. Indywidualnie zajął 23. miejsce,
a drużynowo był 10. W obu konkursach uzyskał najlepszy wynik spośród Polaków.
W lipcu 2013 zadebiutował w zawodach Letniego Pucharu
Kontynentalnego w Kranju, lecz zajmował miejsca poza czołową trzydziestką. Pierwsze
punkty w zawodach tej rangi zdobył niespełna miesiąc później za zajęcie 23.
miejsca w konkursie w Kuopio. W sezonie 2014/2015 Kantyka wziął udział w
rozgrywanych w Ałmaty mistrzostwach
świata juniorów, gdzie w zawodach indywidualnych uplasował się na 10.
miejscu, natomiast w zawodach drużynowych zajął 4. miejsce wraz z zespołem w
składzie: Krzysztof
Leja, Andrzej Stękała, Adam
Ruda. 30 maja 2015 podczas pierwszej serii
konkursowej Memoriału Tadeusza Pawlusiaka Kantyka wyrównał rekord średniej
skoczni kompleksu Skalite w Szczyrku po lądowaniu na 80. metrze. W kategorii
Open, w której startował, zajął 2. miejsce za Krzysztofem Leją20
stycznia 2019 zadebiutował w zawodach Pucharu Świata. W konkursie w Zakopanem zajął 48.miejsce. W marcu 2019 roku
zakończył karierę
Maciej Kot – polski skoczek
narciarski, zawodnik klubu AZS
Zakopane, członek kadry narodowej. Drużynowy brązowy
medalista Zimowych Igrzysk Olimpijskich 2018. Drużynowy złoty (2017) oraz brązowy (2013) medalista mistrzostw świata. Indywidualny wicemistrz
świata juniorów z 2009, dwukrotny drużynowy brązowy medalista mistrzostw
świata juniorów, dwukrotny indywidualnie oraz drużynowy medalista Zimowej Uniwersjady 2011. Zwycięzca Letniego Grand Prix 2016, trzeci zawodnik klasyfikacji generalnej Letniego
Pucharu Kontynentalnego 2015. Wielokrotny medalista mistrzostw Polski, w tym dwukrotny mistrz indywidualny z 2013 i
2016 roku. Jego rekord życiowy wynosi 244,5 m, ustanowiony został na Vikersundbakken w Vikersund 18 marca 2017
Dawid Grzegorz
Kubacki – polski skoczek
narciarski, zawodnik klubu sportowego Wisła
Zakopane, członek kadry narodowej. Dwukrotny olimpijczyk. Drużynowy brązowy medalista Zimowych Igrzysk Olimpijskich 2018. Zdobywca trzech medali
mistrzostw świata – złotego indywidualnie (2019) oraz złotego (2017) i brązowego (2013) w konkursach drużynowych. Dwukrotny drużynowy brązowy
medalista mistrzostw świata w lotach narciarskich (2018 i 2020). Zwycięzca 68. Turnieju Czterech Skoczni (2019/2020) oraz dwóch edycji Letniego Grand Prix (w 2017 i 2019). Drugi zawodnik klasyfikacji generalnej Letniego
Pucharu Kontynentalnego 2015. Czterokrotny letni mistrz Polski. Najwyżej w
klasyfikacji generalnej Pucharu Świata uplasował się w sezonie 2019/2020, gdy był 4. Styl jego skoków
charakteryzuje się wysoką parabolą lotu.
Przebieg kariery
Lata 2005–2010
25 września 2005 zadebiutował w konkursie FIS
Cup, w Bischofshofen zajmując 33. pozycję. 14 stycznia 2006
zdobył pierwsze punkty w tym cyklu po zajęciu 22. miejsca w konkursie w
Harrachovie. Wystąpił na Mistrzostwach Świata
Juniorów 2006, zajmując 42. miejsce indywidualnie i 7. w
drużynie. 18 marca 2007 po raz pierwszy wystartował w zawodach Pucharu
Kontynentalnego, zajmując 26. pozycję w konkursie w ZakopanemW
sezonie 2008/2009 trzykrotnie stawał na podium zawodów FIS Cup. Wystąpił
również na Mistrzostwach Świata Juniorów 2009, zajmując
33. miejsce. 16 stycznia 2009 zadebiutował w Pucharze
Świata, w zawodach w Zakopanem zajmując 49. pozycję.W sezonie
2009/2010 Kubacki zdobył pierwsze w karierze punkty Letniego
Grand Prix, zajmując 22. pozycję w zawodach w Hakubie. Stanął
również na podium zawodów Letniego Pucharu Kontynentalnego na Alpensia Jumping Park w
Korei Południowej. W zimowej części sezonu startował głównie w Pucharze
Kontynentalnym. Wystąpił też czterokrotnie w konkursach Pucharu Świata.
Najwyższym miejscem zajętym przez Kubackiego w tym cyklu była 32. pozycja z
Sapporo. W swoim ostatnim występie na mistrzostwach świata juniorów zajął 31.
miejsce indywidualnie i 5. w drużynie
Lata 2010–2012
W lipcu 2010 występował w Letnim Pucharze Kontynentalnym,
dwukrotnie zajmując miejsca na podium. Wystartował we wszystkich
konkursach Letniego
Grand Prix 2010. Indywidualnie sześć z nich ukończył w pierwszej
dziesiątce. Dwukrotnie – 28 i 29 sierpnia w Hakubie – stawał na podium po
zajęciu drugiej pozycji. W pierwszym konkursie został pokonany jedynie
przez Daiki Itō, zaś w
drugim przez Kamila Stocha. Zajął
również 1. miejsce w konkursie drużynowym LGP w Hinterzarten. Letnie Grand Prix
zakończył na 5. pozycji w klasyfikacji generalnej.Zimą 2010/2011 Kubacki
zgłoszony został do piętnastu konkursów Pucharu Świata. W żadnym z nich nie
udało mu się zdobyć punktów. Siedmiokrotnie odpadał w kwalifikacjach (z których
jedne, w Harrachovie, decydowały o obsadzeniu dwóch konkursów). Tyle samo
zanotował nieudanych startów w konkursie głównym. Najlepszym miejscem
Kubackiego było, podobnie jak w poprzednim sezonie, 32., tym razem zajęte w
Engelbergu. Od końca stycznia startował w Pucharze Kontynentalnym, najwyżej
sklasyfikowanym będąc na 13. miejscu w Brotterode. W Letnim
Grand Prix 2011 Kubacki osiągnął gorsze rezultaty niż rok
wcześniej, najwyższym jego miejscem w konkursie indywidualnym było 15. z
Zakopanego. W Letnim Pucharze Kontynentalnym raz zajął 3. pozycję. Zimą
ponownie nie zdobył punktów Pucharu Świata. W cyklu startował na początku
sezonu, w dziewięciu próbach czterokrotnie awansując do pierwszej serii, a w
najlepszym występie zajmując 34. miejsce. W drugiej części sezonu występował w
Pucharze Kontynentalnym, najwyżej sklasyfikowanym będąc na 14. miejscu w
Zakopanem
Sezon 2012/2013
Lato 2012 Kubacki rozpoczął od miejsc na podium w Pucharze Kontynentalnym. W Letnim Grand Prix 2012 czterokrotnie zajmował miejsca w pierwszej dziesiątce: w Courchevel był 5., w Hinterzarten 6., w pierwszym konkursie w Hakubie ponownie 5., zaś 26 sierpnia 2012 po raz trzeci w karierze zajął miejsce na podium zawodów Letniego Grand Prix, kończąc na 3. pozycji drugi konkurs w Hakubie. Cały cykl ukończył na 8. pozycji.1 grudnia 2012 po raz pierwszy w karierze zdobył punkty Pucharu Świata, zajmując 22. miejsce w konkursie w Kuusamo. W kolejnych tygodniach regularnie zajmował miejsca w trzydziestce cyklu, 15 grudnia w Engelbergu sklasyfikowany został na najwyższej w sezonie, 9. pozycji. Od stycznia zaczął osiągać gorsze rezultaty, zdobywając punkty w 8 spośród 17 star Dawid Grzegorz Kubacki – polski skoczek narciarski, zawodnik klubu sportowego Wisła Zakopane, członek kadry narodowej. Dwukrotny olimpijczyk. Drużynowy brązowy medalista Zimowych Igrzysk Olimpijskich 2018. Zdobywca trzech medali mistrzostw świata – złotego indywidualnie (2019) oraz złotego (2017) i brązowego (2013) w konkursach drużynowych. Dwukrotny drużynowy brązowy medalista mistrzostw świata w lotach narciarskich (2018 i 2020). Zwycięzca 68. Turnieju Czterech Skoczni (2019/2020) oraz dwóch edycji Letniego Grand Prix (w 2017 i 2019). Drugi zawodnik klasyfikacji generalnej Letniego Pucharu Kontynentalnego 2015. Czterokrotny letni mistrz Polski. Najwyżej w klasyfikacji generalnej Pucharu Świata uplasował się w sezonie 2019/2020, gdy był 4. Styl jego skoków charakteryzuje się wysoką parabolą lotu.
Przebieg kariery
Lata 2005–2010
25 września 2005 zadebiutował w konkursie FIS Cup, w Bischofshofen zajmując 33. pozycję. 14 stycznia 2006 zdobył pierwsze punkty w tym cyklu po zajęciu 22. miejsca w konkursie w Harrachovie. Wystąpił na Mistrzostwach Świata Juniorów 2006, zajmując 42. miejsce indywidualnie i 7. w drużynie. 18 marca 2007 po raz pierwszy wystartował w zawodach Pucharu Kontynentalnego, zajmując 26. pozycję w konkursie w ZakopanemW sezonie 2008/2009 trzykrotnie stawał na podium zawodów FIS Cup. Wystąpił również na Mistrzostwach Świata Juniorów 2009, zajmując 33. miejsce. 16 stycznia 2009 zadebiutował w Pucharze Świata, w zawodach w Zakopanem zajmując 49. pozycję.W sezonie 2009/2010 Kubacki zdobył pierwsze w karierze punkty Letniego Grand Prix, zajmując 22. pozycję w zawodach w Hakubie. Stanął również na podium zawodów Letniego Pucharu Kontynentalnego na Alpensia Jumping Park w Korei Południowej. W zimowej części sezonu startował głównie w Pucharze Kontynentalnym. Wystąpił też czterokrotnie w konkursach Pucharu Świata. Najwyższym miejscem zajętym przez Kubackiego w tym cyklu była 32. pozycja z Sapporo. W swoim ostatnim występie na mistrzostwach świata juniorów zajął 31. miejsce indywidualnie i 5. w drużynie
Lata 2010–2012
W lipcu 2010 występował w Letnim Pucharze Kontynentalnym, dwukrotnie zajmując miejsca na podium. Wystartował we wszystkich konkursach Letniego Grand Prix 2010. Indywidualnie sześć z nich ukończył w pierwszej dziesiątce. Dwukrotnie – 28 i 29 sierpnia w Hakubie – stawał na podium po zajęciu drugiej pozycji. W pierwszym konkursie został pokonany jedynie przez Daiki Itō, zaś w drugim przez Kamila Stocha. Zajął również 1. miejsce w konkursie drużynowym LGP w Hinterzarten. Letnie Grand Prix zakończył na 5. pozycji w klasyfikacji generalnej.Zimą 2010/2011 Kubacki zgłoszony został do piętnastu konkursów Pucharu Świata. W żadnym z nich nie udało mu się zdobyć punktów. Siedmiokrotnie odpadał w kwalifikacjach (z których jedne, w Harrachovie, decydowały o obsadzeniu dwóch konkursów). Tyle samo zanotował nieudanych startów w konkursie głównym. Najlepszym miejscem Kubackiego było, podobnie jak w poprzednim sezonie, 32., tym razem zajęte w Engelbergu. Od końca stycznia startował w Pucharze Kontynentalnym, najwyżej sklasyfikowanym będąc na 13. miejscu w Brotterode. W Letnim Grand Prix 2011 Kubacki osiągnął gorsze rezultaty niż rok wcześniej, najwyższym jego miejscem w konkursie indywidualnym było 15. z Zakopanego. W Letnim Pucharze Kontynentalnym raz zajął 3. pozycję. Zimą ponownie nie zdobył punktów Pucharu Świata. W cyklu startował na początku sezonu, w dziewięciu próbach czterokrotnie awansując do pierwszej serii, a w najlepszym występie zajmując 34. miejsce. W drugiej części sezonu występował w Pucharze Kontynentalnym, najwyżej sklasyfikowanym będąc na 14. miejscu w Zakopanem
Sezon 2012/2013
Lato 2012 Kubacki rozpoczął od miejsc na podium w Pucharze Kontynentalnym. W Letnim Grand Prix 2012 czterokrotnie zajmował miejsca w pierwszej dziesiątce: w Courchevel był 5., w Hinterzarten 6., w pierwszym konkursie w Hakubie ponownie 5., zaś 26 sierpnia 2012 po raz trzeci w karierze zajął miejsce na podium zawodów Letniego Grand Prix, kończąc na 3. pozycji drugi konkurs w Hakubie. Cały cykl ukończył na 8. pozycji.1 grudnia 2012 po raz pierwszy w karierze zdobył punkty Pucharu Świata, zajmując 22. miejsce w konkursie w Kuusamo. W kolejnych tygodniach regula tów w Pucharze Świata w tej części sezonu. Wystąpił na Mistrzostwach Świata w Narciarstwie Klasycznym 2013. W konkursach indywidualnych zajął 31. miejsce na skoczni normalnej i 20. na skoczni dużej. W zawodach drużynowych zdobył, wraz z Maciejem Kotem, Piotrem Żyłą i Kamilem Stochem, brązowy medal, pierwszy w historii reprezentacji Polski w zawodach drużynowych. Sezon 2012/2013 Pucharu Świata Kubacki ukończył na 36. pozycji ze 142 punktami
Lata 2013–2015
W Letnim Grand Prix 2013 Kubacki
wystartował w 5 konkursach, dwukrotnie zajmując miejsca w pierwszej dziesiątce.
W klasyfikacji generalnej cyklu ze 116 punktami uplasował się na 24. pozycji.
W sezonie 2013/2014 Pucharu Świata jego
najlepszą pozycją było 17. miejsce, zajęte trzykrotnie w konkursach
rozgrywanych w grudniu w Titisee-Neustadt i Engelbergu.
Najczęściej w zawodach cyklu zajmował miejsca w czwartej dziesiątce. W klasyfikacji
generalnej sezon ukończył na 49. miejscu z 87 punktami. Został również
zgłoszony do startu na Zimowych
Igrzyskach Olimpijskich 2014. Wystąpił tam tylko podczas konkursu
indywidualnego na skoczni normalnej, gdzie po skoku na 97,5 metra uplasował na
32. pozycji.W Letnim Grand Prix 2014 najlepszą
lokatą Kubackiego było 12. miejsce w szwajcarskim Einsiedeln.
W sezonie zimowym 2014/2015 początkowo startował w Pucharze Świata, jednak w
zawodach rozgrywanych od listopada do stycznia tylko czterokrotnie znalazł się
w najlepszej trzydziestce konkursu indywidualnego. Najwyżej sklasyfikowany
został na 16. miejscu w Zakopanem.
Od lutego startował głównie w Pucharze Kontynentalnym, pięciokrotnie w trakcie
sezonu zajmując w nim miejsce na podium. W tym czasie Kubacki otrzymał też
powołanie na Mistrzostwa
Świata w Narciarstwie Klasycznym 2015. Wystąpił tam jedynie w
konkursie indywidualnym na skoczni dużej, w którym zajął 29. miejsce. Puchar Świata 2014/2015 Kubacki
ukończył na 53. pozycji w klasyfikacji generalnej z 35 punktami.
Klemens Murańka - polski skoczek narciarski, drużynowy brązowy medalista mistrzostw świata seniorów z 2015, indywidualny srebrny medalista mistrzostw świata juniorów z 2013, trzykrotny medalista drużynowy: złoty (2014) i dwukrotnie srebrny (2012, 2013). Złoty medalista drużynowego konkursu Zimowego Olimpijskiego Festiwalu Młodzieży Europy 2011. Zwycięzca Letniego Pucharu Kontynentalnego z 2017 i 2019. Medalista mistrzostw Polski.
Przebieg kariery
Jego pierwszym trenerem
był pierwszy polski medalista zimowych igrzysk
olimpijskich Franciszek Gąsienica Groń. Latem 2004 opiekunem Murańki został specjalista
ds. szkolenia młodych skoczków Józef Jarząbek z klubu TS Wisła-Zakopane. 31 sierpnia 2004
(w dniu swoich 10. urodzin) Klimek zasłynął skokiem na 135,5 metra na Wielkiej
Krokwi w Zakopanem (zaledwie 4,5 metra mniej od
oficjalnego rekordu obiektu). 14 października 2007 odniósł swój pierwszy sukces
seniorski, zajmując 3. miejsce podczas letnich mistrzostw Polski na skoczni normalnej (na zakopiańskiej Średniej Krokwi). 26
grudnia 2007 podczas zimowych mistrzostw Polski na Wielkiej
Krokwi w Zakopanem zajął 2. miejsce (w zawodach nie
startował jednak Adam
Małysz).
Od sezonu 2007/2008 włącznie jest członkiem polskiej kadry młodzieżowej w skokach narciarskich.
W oficjalnych międzynarodowych zawodach seniorskich zadebiutował
18 marca 2007 podczas konkursu Pucharu
Kontynentalnego na Wielkiej Krokwi w Zakopanem, zajmując 52.
miejsce i nie kwalifikując się do drugiej serii. Po raz drugi w Pucharze
Kontynentalnym wystąpił 5 stycznia 2008 w Kranju,
a były to jego pierwsze zawody seniorskie poza Polską. Po pierwszej turze i
skoku na odległość 107 m. zajmował 13. miejsce (najwyższe spośród wszystkich
Polaków), jednak tuż po nim został zdyskwalifikowany ze względu na zbyt niską
wagę w stosunku do długości nart. Następnego dnia Klimek – startując już na
krótszych nartach – zajął 7. miejsce, otrzymując łączną notę 254,8 pkt. (po
skokach na 107 m i 106,5 m). Były to jego pierwsze punkty (w sumie 36) w
zawodach PK. 24 stycznia 2008 – mając 13 lat, 4 miesiące i 24 dni –
zadebiutował na zakopiańskiej Wielkiej Krokwi w cyklu Pucharu Świata, stając
się tym samym najmłodszym skoczkiem w historii, który został dopuszczony do
startu w zawodach najwyższej rangi. W odbywających się tego dnia kwalifikacjach
uzyskał jednak zaledwie 88,5 m i zajmując ostatnią pozycję (65. miejsce) nie
zakwalifikował się do konkursu głównego. W zawodach FIS Youth w Lahti na
skoczni o Punkcie K 70
metrów, zajął drugie miejsce. Za skoki na odległość 69,5 i 70 metrów dostał
notę łączną 258,1 pkt, i przegrał o 0,2 pkt z Finem Samim Saapunkim.
W sezonie 2009/2010 wystartował w kwalifikacjach do dwóch
konkursów Pucharu Świata w Zakopanem. Zajął odpowiednio 58. i 57. miejsce,
przez co nie wystąpił w pierwszej serii zawodów. W tym samym sezonie wygrał dwa
konkursy FIS Cup w Szczyrku (pierwszy ex aequo z Grzegorzem Miętusem),
dzięki czemu został najmłodszym zwycięzcą tych zawodów. W sezonie 2010/11
został powołany na inaugurujące cykl Pucharu Świata zawody w fińskim Kuusamo, a
także następujące po nich zmagania w Kuopio i Lillehammer. Ani razu nie zdołał
zakwalifikować się do konkursu głównego
Tomasz Pilch – polski skoczek narciarski, reprezentant klubu WSS Wisła. Medalista mistrzostw kraju. Jest
siostrzeńcem Adama Małysza.
Przebieg kariery
29 sierpnia 2015 w Szczyrku zadebiutował w FIS Cup.
Pierwsze punkty cyklu zdobył dzień później po zajęciu 27. pozycji. Znalazł się
w składzie kadry młodzieżowej reprezentacji Polski na sezon 2016/2017. We
wrześniu 2016 zadebiutował w Letnim Pucharze Kontynentalnym, zajmując
miejsca w czwartej i piątej dziesiątce. Na Mistrzostwach
Świata Juniorów w Narciarstwie Klasycznym 2017 zajął 25.
miejsce indywidualnie i 5. w drużynie. W marcu 2017 zadebiutował w zimowej
edycji Pucharu
Kontynentalnego, nie zdobywając punktów.
Nie startował na początku sezonu letniego 2017 z powodu
kontuzji mięśnia czworogłowego uda. W otwierającym sezon 2017/2018 Pucharu Kontynentalnego konkursie
w Whistler odniósł zwycięstwo. Były to równocześnie pierwsze punkty Pilcha w
zawodach tej rangi. W kolejnych rozgrywanych w grudniu 2017 zawodach cyklu
jeszcze dwukrotnie stawał na podium: był 1. w Ruce i 2. w Engelbergu. 4
stycznia 2018 zadebiutował w konkursie indywidualnym Pucharu
Świata, zajmując 42. miejsce w zawodach w Innsbrucku.
28 stycznia 2018 zdobył pierwszy punkt cyklu, kończąc na 30. pozycji konkurs
w Zakopanem. Na Mistrzostwach Świata Juniorów 2018 zajął
4. miejsce w konkursie indywidualnym, 5. w drużynie męskiej i 8. w konkursie
mieszanym.
W lipcu 2018 w Wiśle zajął 17. miejsce w swoim debiucie w Letnim Grand Prix. Na Mistrzostwach
Świata Juniorów 2019 zajął 53. miejsce indywidualnie, 6. w drużynie męskiej
i 9. w mieszanej. Na Mistrzostwach
Świata Juniorów 2020 zajął 9. pozycję indywidualnie oraz w drużynie męskiej,
a także 7. w zespole mieszanym
Kamil Stoch – polski skoczek narciarski, zawodnik klubu KS Eve-nement
Zakopane, reprezentant
Polski.
Czterokrotny olimpijczyk.
Trzykrotny indywidualny mistrz olimpijski (dwa tytuły w 2014 i jeden w 2018) oraz drużynowy brązowy medalista
olimpijski z 2018. Indywidualny mistrz świata z 2013 i wicemistrz z 2019, drużynowy mistrz świata z 2017 oraz dwukrotny drużynowy brązowy
medalista MŚ (2013 i 2015). Indywidualny srebrny medalista MŚ
w lotach narciarskich (2018)
oraz dwukrotny drużynowy brązowy medalista MŚ w lotach (2018 i 2020).
Dwukrotny drużynowy wicemistrz świata juniorów (w 2004 i 2005). Dwukrotny zdobywca Pucharu
Świata (w sezonach 2013/2014 i 2017/2018),
ponadto raz drugi (2016/2017)
i dwa razy trzeci (2012/2013 i 2018/2019)
w klasyfikacji generalnej cyklu. Zwycięzca dwóch edycji Turnieju Czterech
Skoczni (65. i 66.)
oraz Raw Air (2018 i 2020), a także turniejów: Willingen Five 2018 i Planica 7 2018. W Letnim
Grand Prix dwukrotnie sklasyfikowany na drugim miejscu (w 2010 i 2011)
oraz raz na trzecim (2016).
Triumfator Letniego Pucharu Kontynentalnego w 2010. Zdobywca 33 medali na mistrzostwach
Polski, w tym jedenastu złotych. Aktualny rekordzista Polski w długości skoku narciarskiego (251,5
m w Planicy w 2017). W ramach PŚ zwyciężył w 36 konkursach i 71 razy stawał na
podium.
W sezonie 2017/2018 jako drugi zawodnik w historii (po Svenie Hannawaldzie w sezonie 2001/2002)
odniósł zwycięstwa we wszystkich czterech konkursach Turnieju Czterech Skoczni
podczas jednej edycji. Jako trzykrotny mistrz olimpijski jest trzecim
najbardziej utytułowanym polskim sportowcem w historii igrzysk (po Robercie Korzeniowskim oraz Irenie Szewińskiej).
Dwukrotnie wybierany najlepszym polskim sportowcem w plebiscycie
„Przeglądu Sportowego” (w 2014 i 2017).
Odznaczony Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia
Polski oraz Medalem Holmenkollen.
Przebieg kariery
Początki
Na nartach zaczął jeździć w wieku trzech lat, a pierwsze skoki
na skoczniach budowanych wspólnie z kolegami oddał w wieku lat czterech. W 1993
dostał od swego wujka pierwsze narty skokowe. W wieku ośmiu lat zapisał się do
klubu LKS Ząb, gdzie opiekowali się nim m.in. Mieczysław Marduła i Jadwiga
Staszel. Początkowo trenował kombinację norweską.
Jako uczeń szkoły podstawowej w sezonie 1995/1996 zadebiutował w lidze szkolnej
i wygrał siedem konkursów w kategorii „1986 i młodsi”. Ponadto w styczniu wziął
udział w Małym Memoriale płk. Franciszka Wagnera, który ukończył na szesnastym
miejscu w kategorii „1984 i młodsi”.
W 1996 regularnie stawał na drugim stopniu podium letniej edycji
ligi szkolnej, zwyciężył także w jednym z konkursów. W grudniu wygrał
eliminacje do Mistrzostw Makroregionu Małopolska, a następnie zwyciężył główne
zawody na skoczni K-30 w kategorii „1987 i młodsi”. W tej samej grupie
zwyciężył wszystkie konkursy tamtego sezonu ligi szkolnej, w których brał
udział. W Mistrzostwach PZN Młodzików był trzydziesty. W letniej lidze szkolnej
1997 pięciokrotnie stanął na podium, w tym dwukrotnie wygrał (w kategorii
„1986–1987”). Tamtego lata zadebiutował też w zawodach Pucharu McDonald’s gdzie
zajął ósme miejsce. W krajowych eliminacjach do FIS Schüler Grand Prix zajął
trzecie miejsce, a w „Nadziejach Beskidzkich” w Szczyrku był czwarty (kategoria
„1986 i młodsi”). W październiku wystąpił w letnich mistrzostwach Polski
juniorów, gdzie uplasował się na 18. miejscu w konkursie na Maleńkiej Krokwi i
na 44. na Małej Krokwi (w szerszej kategorii wiekowej). W grudniu na pierwszym
z tych obiektów wygrał Mistrzostwa Makroregionu Małopolska w kategorii
„1986–1987”. W zimowej edycji ligi szkolnej trzykrotnie wygrał, a raz był drugi.
W 1998 wygrał konkurs
skoków w Lomnicy nad Popelkou. W sierpniu tamtego roku wystąpił w zawodach
nieoficjalnych mistrzostw świata dzieci w Garmisch-Partenkirchen (FIS Schüler Grand Prix). W kategorii do lat
12 zajął szóste miejsce, a w konkursie drużynowym był trzeci. W
Polsce wygrał wszystkie sześć konkursów letniej ligi, w których brał udział (w
kategorii „1987–1988”). Uplasował się na drugiej pozycji w Pucharze
McDonald’s (kategoria 1987 i młodsi), będąc jednak najlepszym z Polaków.
W LMP juniorów na Małej Krokwi zajął 14. miejsce w kategorii 1983 i młodsi.
We wrześniu wygrał konkurs do lat 13 w Klingenthal. 19 grudnia zajął 3. miejsce w
konkursie o Mistrzostwo Beskidzkiego Okręgowego Związku Narciarskiego w
Szczyrku. Był to konkurs Open, a przegrał w nim ze starszymi zawodnikami – Wojciechem i Tomisławem Tajnerem, będąc najmłodszym zawodnikiem w czołowej „dziesiątce”.
W zawodach dla młodzików na mniejszym obiekcie był drugi, przegrywając ze Stefanem Hulą. Na mistrzostwach makroregionu zajął pierwsze i drugie miejsce (na
Maleńkiej Krokwi przegrał z Janem Mąką). Podczas Mistrzostw TZN zajął
dziesiąte miejsce w konkursie juniorów na skoczni K-85. W dodatkowej
klasyfikacji juniorów młodszych był czwarty. Natomiast w konkursie młodzików na
obiekcie K-65 zwyciężył. Podczas Pucharu SMS był czternasty w otwartym
konkursie juniorów na Średniej Krokwi, natomiast zwyciężył rywalizację juniorów
młodszych na mniejszym obiekcie. Wygrał też Puchar Ferii na obiekcie K-30 w
kategorii „1987–1988”. W lutym brał udział w dwóch konkursach w Szczyrku
– w Mistrzostwach Śląska w kategorii „1985 i młodsi” przegrał jedynie ze
Stefanem Hulą, a w konkursie o Puchar Prezesa PZN Młodzików wygrał.
Ponadto wygrał trzy konkursy ligi szkolnej, a w jednym był drugi. 21
marca 1999 wystąpił jako przedskoczek podczas zawodów Pucharu Świata w kombinacji norweskiej na Wielkiej
Krokwi i osiągnął odległość 128 m. Żaden z
kombinatorów biorących udział w zawodach nie przekroczył 125 m. Stocha nazwano
„nadzieją polskich skoków” i następcą Stanisława Bobaka. Ważył wtedy 28 kg i miał 138 cm wzrostu. Grupę trenujących w
Zakopanem zawodników odwiedzili wkrótce potem dziennikarze Telewizji
Polskiej. Stoch udzielił im wywiadu, w którym opowiedział
o początkach swej kariery i marzeniach sportowych.
1999/2000
31 lipca 1999 został mistrzem świata młodzików, wyprzedzając o
pół punktu srebrnego medalistę Matevza Sparoveca. Drużynowo był trzeci. W
sierpniu zajął drugą lokatę w Pucharze McDonald’s oraz Letnich Mistrzostwach
Makroregionu. W obu przypadkach przegrał ze Stefanem Hulą.
W październiku wygrał Ogólnopolskie Spotkania UKS w kategorii „1986–1987”.
Ponadto zwyciężył w trzech konkursach letniej ligi szkolnej.
18 września w Klingenthal odniósł zwycięstwo w konkursie do lat
13, obsadzonym głównie przez niemieckich juniorów. W grudniu w mistrzostwach
makroregionu ponownie przegrał tylko z Hulą. Na Mistrzostwach TZN w konkursie
na Małej Krokwi w kategorii „1984 i młodsi” zajął trzecie miejsce, a na
Maleńkiej Krokwi w niższej kategorii wygrał. W styczniu odbyły się Mistrzostwa
Śląska w Szczyrku. Wziął udział w czterech konkursach, a najlepszy rezultat –
drugie miejsce, za Mateuszem Rutkowskim – uzyskał w
konkursie na skoczni 30-metrowej dla rocznika „1986 i młodszych”. W rywalizacji
open na większym obiekcie był 30. W lutym w Karpaczu zajął 16. miejsce w
otwartym konkursie o Puchar Burmistrza tego miasta. Wygrał też konkursy
marcowych Mistrzostw SMS-ów w Zakopanem na obiektach K-65 i K-85 w kategorii
„1984 i młodsi”. Ponadto pięciokrotnie stawał na podium ligi szkolnej,
trzykrotnie zwyciężając. W marcu stanął jeszcze na najniższym stopniu podium w
Ogólnopolskich Spotkaniach UKS na Maleńkiej Krokwi (za Rutkowskim i Hulą).
Wygrał też towarzyski Puchar RMF FM.
Paweł Wąsek
– polski skoczek narciarski, reprezentant klubu WSS Wisła. Medalista mistrzostw kraju. Jego
siostra, Katarzyna
Wąsek, jest narciarką alpejską.
Przebieg kariery
We wrześniu 2014 w Szczyrku zadebiutował w cyklu FIS
Cup. W swoim pierwszym starcie zajął 67. miejsce.
Wystąpił w zawodach skoków narciarskich
na Zimowym Olimpijskim Festiwalu Młodzieży Europy 2015. Indywidualnie zajął 42. pozycję, a konkurs
drużynowy reprezentacja Polski z Wąskiem w składzie zakończyła na 6. miejscu.
Znalazł się w składzie kadry młodzieżowej na sezon 2016/2017. 3 września
2016 zajął 2. miejsce w konkursie FIS Cup w Einsiedeln. Było to pierwsze
podium, a równocześnie pierwsze punkty Wąska w zawodach tej rangi. Tydzień
później zadebiutował w konkursie Letniego Pucharu Kontynentalnego w Lillehammer, zajmując 20. pozycję. W
letniej części sezonu jeszcze trzykrotnie stawał na podium FIS Cup, zajmując 3.
miejsce w Hinterzarten oraz 2. i 1. w Râșnovie. Zajął 7. pozycję indywidualnie
na Mistrzostwach Świata
Juniorów w Narciarstwie Klasycznym 2017. W konkursach drużynowych był 5. (drużyna męska) i 7.
(drużyna mieszana). W lutym i marcu 2017 regularnie zdobywał punkty Pucharu
Kontynentalnego, zajmując między innymi 9. miejsce w Czajkowskim.
Zwyciężył w klasyfikacji generalnej FIS
Cup 2016/2017. We wrześniu 2017 w Czajkowskim zdobył punkty Letniego
Grand Prix, zajmując 27. pozycję. 28 stycznia 2018
zadebiutował w konkursie indywidualnym Pucharu
Świata, zajmując 44. miejsce w zawodach w Zakopanem. Na Mistrzostwach Świata
Juniorów 2018 zajął 22. miejsce indywidualnie, 5. w
drużynie męskiej i 8. w mieszanej. W sezonie
2017/2018 Pucharu Kontynentalnego pięciokrotnie zajmował miejsca w najlepszej dziesiątce.
20 stycznia 2019 w zawodach Pucharu Świata w Zakopanem zajął 27. miejsce i zdobył pierwsze w
karierze punkty tego cyklu. Na Mistrzostwach Świata
Juniorów 2019 zajął 6. miejsce indywidualnie, a także 6. i
9. w zawodach drużynowych. 23 lutego 2019 zajął 2. pozycję w konkursie Pucharu
Kontynentalnego w Brotterode. W sierpniu 2019 zajął 4. miejsce w
konkursie Letniego Grand Prix w Hakubie. W Letnim Pucharze
Kontynentalnym 2019 raz wygrał i raz był trzeci, a w Pucharze
Kontynentalnym 2019/2020 trzykrotnie stanął na podium. W Pucharze
Świata najwyżej w sezonie klasyfikowany był na 34. pozycji. Zdobył
srebrny medal w konkursie drużynowym Letnich
Mistrzostw Polski w Skokach Narciarskich 2016.
Jakub Wolny – polski skoczek
narciarski, reprezentant klubu LKS Klimczok Bystra. Indywidualny i drużynowy mistrz
świata juniorów z Val di
Fiemme 2014.
Przebieg kariery
Pierwszy skok na nartach oddał w 2002 roku, w
sezonie 2004/2005 rozpoczął starty w cyklu Lotos Cup. Jako junior
początkowo uprawiał też kombinację
norweską, jednak w oficjalnych zawodach międzynarodowych
rozgrywanych pod egidą FIS w tej dyscyplinie sportu wystąpił tylko raz
– 15 lutego 2011 w Libercu zajął 34. miejsce w zawodach zimowego
olimpijskiego festiwalu młodzieży Europy (Gundersen HS100/7,5 km). W FIS Cup w
skokach narciarskich zadebiutował w styczniu 2011 w Szczyrku,
dwukrotnie zajmując 57. miejsce. Pierwsze punkty zdobył w Wiśle 8 września
2012, zajmując 19. miejsce. W maju 2013 wystąpił w Ogólnopolskiej Olimpiadzie Młodzieży, gdzie
zdobył 3 złote medale (2 indywidualnie i 1 drużynowy).
Jako jeden z czterech nowych zawodników
znalazł się w kadrze juniorów reprezentacji Polski na sezon 2013/2014. 3
sierpnia 2013 w Kuopio w swoim debiutanckim starcie zdobył punkty Letniego Pucharu Kontynentalnego, zajmując 13.
pozycję. Dwa tygodnie później stanął na najniższym stopniu podium FIS Cup w
Zakopanem. 27 grudnia tego samego roku zdobył pierwsze punkty zimowej
edycji Pucharu
Kontynentalnego – był 8. w Engelbergu. Znalazł się w najlepszej
trzydziestce również w trzech kolejnych konkursach cyklu. 19 stycznia 2014
zadebiutował w Pucharze
Świata, w zawodach w Zakopanem zajmując 45. miejsce. 31
stycznia Wolny zwyciężył w konkursie skoków narciarskich na Mistrzostwach Świata Juniorów w
Narciarstwie Klasycznym 2014, będącym dla niego pierwszym w zawodach
tej rangi. Następnego dnia zdobył złoty medal w konkursie drużynowym wraz
z Krzysztofem Biegunem, Klemensem Murańką i Aleksandrem
Zniszczołem.
W 2014 zadebiutował w Letnim
Grand Prix. Kilkukrotnie zdobył punkty tego cyklu, najwyżej
sklasyfikowanym będąc na 11. pozycji, w zawodach w Hakubie. We wrześniu 2014 trzykrotnie
zwyciężał w konkursach Letniego Pucharu Kontynentalnego. 3 października 2014 podczas
kwalifikacji do konkursu LGP w Klingenthal upadł po skoku na 138
metrów i naderwał więzadło krzyżowe przednie. W związku z
powikłaniami po kontuzji nie wystąpił w żadnych oficjalnych zawodach w sezonie
zimowym 2014/2015. Pierwsze skoki po kontuzji oddał na skoczni w Szczyrku po
ponad roku od upadku.
Do występów w zawodach międzynarodowych
powrócił w grudniu 2015, startując w Pucharze Kontynentalnym w Renie. 10
stycznia 2016 w Willingen po raz pierwszy po kontuzji, a
po raz drugi w karierze wystartował w zawodach indywidualnych Pucharu Świata.
Za zajęcie 30. miejsca zdobył pierwszy w karierze punkt do klasyfikacji
generalnej tego cyklu. 24 stycznia zajął 27. lokatę w zawodach PŚ w Zakopanem. W ramach Pucharu Kontynentalnego
najwyżej w sezonie klasyfikowany był na 4. miejscu, również w Zakopanem, w
lutym 2016.
Regularnie startował w zawodach Letniego
Grand Prix 2016. Najwyżej sklasyfikowany był na 20. pozycji w Wiśle. W zimowej części sezonu 2016/2017
występował głównie w Pucharze Kontynentalnym. W najlepszym występie zajął 8.
miejsce w zawodach w Zakopanem.
W Letnim
Grand Prix 2017 najwyżej sklasyfikowany był na 9. pozycji, w
rozgrywanych w lipcu zawodach w Hinterzarten. W sezonie
2017/2018 Pucharu Świata regularnie występował w tym cyklu. W
najlepszym występie, w konkursie w Innsbrucku, znalazł się na 15. miejscu. W
klasyfikacji generalnej cykl zakończył na 36. pozycji z 73 punktami. W lutym
2018 startował w Pucharze Kontynentalnym. Trzy razy zajął 2., a raz – 3. lokatę.
4 sierpnia 2018 zajął 4. miejsce w
konkursie LGP w Einsiedeln. Łącznie w ramach Letniego
Grand Prix 2018 czterokrotnie zajmował miejsca w pierwszej
dziesiątce. W sezonie
2018/2019 Pucharu Świata dwukrotnie zajmował indywidualnie
pozycje w najlepszej dziesiątce. W obu przypadkach miało to miejsce na skoczniach
mamucich – 3 lutego 2019 był 6. w Oberstdorfie, a 17 marca w zawodach w
Vikersund rozgrywanych w ramach Raw Air 2019 zajął 4. pozycję. Na skoczni dużej najwyżej
sklasyfikowany był na 11. miejscu, w listopadzie 2018 w Kuusamo.W klasyfikacji
generalnej Puchar Świata zakończył na 22. lokacie. Dodatkowo zajął 11. miejsce
w Pucharze
Świata w lotach 2018/2019 oraz 8. w Raw Air. Wystąpił na Mistrzostwach Świata w Narciarstwie Klasycznym 2019,
gdzie zajął 40. miejsce w konkursie indywidualnym na skoczni dużej.
W ramach Letniego
Grand Prix 2019 trzykrotnie zajmował miejsca w pierwszej
dziesiątce w zawodach indywidualnych. Najwyżej sklasyfikowany został na 6.
miejscu, w sierpniu w Courchevel. Regularnie startował w
konkursach Pucharu
Świata 2019/2020, w większości z nich nie zdobył jednak punktów. W
najlepszym występie, w grudniu 2019 w Niżnym Tagile, zajął 16. pozycję. W
klasyfikacji generalnej cyklu znalazł się na 38. miejscu z 58 punktami
Przebieg kariery
Sezon 2004/2005 ukończył na 7. miejscu klasyfikacji generalnej
cyklu Lotos Cup. W sezonie 2005/2006 został
zwycięzcą cyklu, czterokrotnie zajmując pierwsze i czterokrotnie drugie
miejsce. W kolejnym sezonie Zniszczoł ponownie zajął pierwsze miejsce. W
sezonie 2007/2008 roku stanął na najniższym stopniu podium.Do sezonu 2009/2010
włącznie wystartował w 10 konkursach FIS Cup.
Jego najwyższe miejsce w zawodach tej rangi to 11. lokata w konkursie na
skoczni Skalite w Szczyrku 16 lutego 2010. 24 lipca 2010 z
klubem Wisła Ustronianka zdobył
srebrny medal w drużynowym konkursie mistrzostw Polski.30 i 31 lipca 2010
debiutował w konkursach letniego Pucharu Kontynentalnego w Courchevel we Francji, lecz nie zdobył
punktów. Zajął odpowiednio 46. i 36. miejsce.20 stycznia 2012 Zniszczoł
uplasował się na 9. pozycji w konkursie Pucharu Świata w Zakopanem, po skokach
na odległość 124,5 m i 123 m (awansował z 18. miejsca po pierwszej serii). Były
to jego pierwsze pucharowe punkty.3 marca 2012 roku pierwszy raz udało się
młodemu skoczkowi stanąć na podium zawodów Pucharu
Świata. Miało to miejsce po konkursie drużynowym w Lahti.
Skacząc w drużynie z Maciejem Kotem, Klemensem Murańką i Kamilem Stochem reprezentacja Polski
uplasowała się na najniższym stopniu podium.W zawodach drużynowych na Mistrzostwach Świata Juniorów w Narciarstwie Klasycznym
2013 w Libercu zdobył
srebrny medal.W sezonie 2013/2014 zdobył złote medale w konkursach drużynowych
na uniwersjadzie i mistrzostwach świata juniorów.
Piotr Paweł Żyła – polski skoczek narciarski, zawodnik klubu WSS Wisła, reprezentant
Polski. Indywidualny brązowy medalista Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 2017,
drużynowy złoty medalista MŚ z 2017 oraz brązowy z 2013 i 2015, dwukrotny drużynowy brązowy
medalista mistrzostw
świata w lotach narciarskich (2018 i 2020),
drużynowy wicemistrz świata juniorów z 2005, olimpijczyk
z Soczi 2014.
Drugi zawodnik 65. Turnieju
Czterech Skoczni. Trzeci zawodnik Letniego
Grand Prix 2018. W konkursach indywidualnych Pucharu
Świata był 13 razy na podium (w tym dwa razy na pierwszym
miejscu). Były rekordzista Polski w długości skoku narciarskiego.
Wielokrotny medalista mistrzostw
Polski, w tym trzykrotny zdobywca złotego medalu w konkursie
indywidualnym (dwa razy zimą i raz latem). Jego rekord życiowy wynosi 248,0 m.
Ustanowił go 24 marca 2019 na Letalnicy w Planicy.
Kariera
Lata 2004–2006
Piotr Żyła zaczął skakać w wieku 8 lat.
W zawodach Pucharu
Kontynentalnego zadebiutował 26 grudnia 2004 w Sankt Moritz.
Pierwsze punkty w tym cyklu zdobył 14 stycznia 2005, zajmując 19. miejsce w
Sapporo. Na Mistrzostwa Świata Juniorów 2005 zajął
14. miejsce indywidualnie, zaś w konkursie drużynowym zdobył, wraz z Pawłem
Urbańskim, Wojciechem Toporem i Kamilem Stochem, srebrny medal.
21 stycznia 2006 w Sapporo dostał szansę debiutu w Pucharze
Świata. Już w swoim pierwszym starcie zdobył punkty, zajmując 19.
miejsce. Dzień później ponownie, po raz ostatni w sezonie 2005/2006, znalazł
się w czołowej trzydziestce. 4 lutego zwyciężył w zawodach Pucharu
Kontynentalnego w Villach.
Lata 2006–2010
W sezonie 2006/2007 czterokrotnie
zdobywał punkty PŚ. Najwyższym zajętym przez Żyłę miejscem w tym cyklu było
dziewiętnaste z Titisee-Neustadt. Wystartował również na Mistrzostwach
Świata w Narciarstwie Klasycznym 2007. W zawodach indywidualnych
zajął 35. (skocznia duża) i 42. (skocznia normalna) miejsce, zaś w konkursie
drużynowym reprezentacja Polski z Żyłą w składzie była piąta.
We wrześniu 2007 zajął 8. miejsce w
zawodach Letniego Grand Prix w
Hakubie. W kolejnych latach osiągał słabsze wyniki. W sezonie 2007/2008 nie
zdobył punktów Pucharu Świata. Wystąpił na Mistrzostwach Świata w Lotach
Narciarskich 2008, gdzie wraz z reprezentacją Polski w konkursie
drużynowym zajął 10. miejsce. W sezonie 2008/2009 dwukrotnie zajął 29. miejsce
w Pucharze Świata w Zakopanem. Po słabym początku sezonu 2009/2010 został
odsunięty od startów w PŚ. Również w Pucharze Kontynentalnym nie osiągał
dobrych wyników, tylko raz awansując do drugiej serii.
Lata 2010–2012
Nie znalazł się w kadrze A polskich
skoczków narciarskich w sezonie 2010/2011. Treningi w klubie, prowadzone pod
nadzorem Jana Szturca zaowocowały lepszymi wynikami w Pucharze
Kontynentalnym. Począwszy od zawodów w Sapporo Żyła rozpoczął regularne starty
w Pucharze Świata. 21 stycznia w Zakopanem zajął 21. miejsce, wynik ten
powtórzył 13 lutego na skoczni mamuciej w Vikersund. 29
stycznia 2011 roku stanął na najniższym stopniu podium w konkursie drużynowym w
Willingen. Wystąpił też na Mistrzostwach Świata w Narciarstwie
Klasycznym 2011. Na skoczni normalnej zajął 19. miejsce
indywidualnie i 4. drużynowo, a na dużej – 21. indywidualnie i 5. drużynowo.
W sezonie 2011/2012 Żyła powrócił do
kadry A. W klasyfikacji generalnej rozpoczynających sezon letni zawodów Lotos Poland
Tour zajął ostatnie, 57. miejsce. Na zawodach Letniego Grand Prix 2011 w
Hakubie dwukrotnie zajął drugą pozycję. Po zajęciu 4. miejsca w Letnim Grand
Prix w Klingenthal zapewnił sobie 5. pozycję w klasyfikacji generalnej cyklu.
Przez cały sezon zimowy 2011/2012 startował
w zawodach Pucharu Świata, zajmując głównie miejsca w drugiej dziesiątce. 4
grudnia 2011 po raz pierwszy w karierze uplasował się w pierwszej dziesiątce,
zajmując 7. miejsce w Lillehammer. Wziął udział w Mistrzostwach Świata w Lotach
Narciarskich 2012 na skoczni w Vikersund. Indywidualnie był
33., w drużynie zajął 7. miejsce. 26 lutego 2012 podczas konkursu drużynowego
ustanowił rekord życiowy wynoszący 232,5 m. Tym samym pobił rekord Polski w
długości lotu, należący uprzednio do Adama Małysza. 11 marca w Oslo
powtórzył wynik z początku sezonu, zajmując 7. miejsce w konkursie Pucharu
Świata. W klasyfikacji generalnej cyklu znalazł się na 19. pozycji z 267
punktami.
Sezon 2012/2013
W sezonie
2012/2013 Pucharu Świata pierwsze punkty zdobył dopiero w
siódmym starcie, zajmując 30. pozycję w Garmisch-Partenkirchen. 9 stycznia 2013
w Wiśle zajął 6. miejsce. Wynik ten powtórzył 26 stycznia w Vikersund i 13
lutego w Klingenthal. Wystąpił na Mistrzostwach
Świata w Narciarstwie Klasycznym 2013. W indywidualnych konkursach
zajął 23. miejsce na skoczni normalnej i 19. na skoczni dużej. W zawodach
drużynowych zdobył, wraz z Maciejem Kotem, Dawidem Kubackim i Kamilem Stochem, brązowy medal.
17 marca 2013 roku ex aequo z Gregorem Schlierenzauerem
zwyciężył w zawodach Pucharu Świata w Oslo. Było to jego pierwsze podium w
karierze. Został piątym w historii polskim skoczkiem po Stanisławie Bobaku, Piotrze Fijasie, Adamie Małyszu i Kamilu Stochu, który wygrał konkurs Pucharu
Świata. Tydzień później w przedostatnim konkursie sezonu zajął trzecie miejsce
na Letalnicy w Planicy, a na zakończenie był
piąty. W klasyfikacji generalnej Pucharu Świata znalazł się na 15. miejscu z
485 punktami, Puchar
Świata w lotach narciarskich 2012/2013 ukończył na 8. pozycji
Lata 2013–2016
Sezon 2013/2014 Pucharu Świata Żyła rozpoczął od 5. pozycji w Klingenthal, która okazała się być dla niego najlepszą w sezonie. Jeszcze dwukrotnie, w grudniu, zajmował miejsca w pierwszej dziesiątce, większość konkursów cyklu kończąc w drugiej i trzeciej. W klasyfikacji generalnej sezon ukończył na 20. pozycji z 343 punktami. Wystąpił na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich 2014, zajmując 34. pozycję indywidualnie na skoczni dużej, a także 4. w drużynie.Dwukrotnie stawał na podium Letniego Grand Prix 2014, zajmując 2. miejsce w Wiśle i Einsiedeln. Wystąpił we wszystkich konkursach Pucharu Świata 2014/2015. Indywidualnie siedmiokrotnie kończył je w pierwszej dziesiątce, głównie w drugiej połowie sezonu. Najwyżej znalazł się na 6. miejscu, 14 marca w Oslo. W klasyfikacji generalnej znalazł się na 19. miejscu z 474 punktami. Na Mistrzostwach Świata w Narciarstwie Klasycznym 2015 indywidualnie był 33. na skoczni normalnej i 9. na dużej, natomiast w drużynie, wraz z Klemensem Murańką, Janem Ziobrą i Kamilem Stochem, zdobył brązowy medal.Na przełomie lipca i sierpnia 2015 zwyciężył w konkursie drużynowym oraz zajął 2. miejsce indywidualnie w zawodach rozgrywanych w Wiśle w ramach Letniego Grand Prix 2015. W sezonie 2015/2016 Pucharu Świata osiągał gorsze wyniki niż w poprzednich sezonach. W większości swoich startów nie zdobył punktów, najwyżej sklasyfikowanym będąc na 12. pozycji. Występował też w Pucharze Kontynentalnym, raz zajmując 3. miejsce.
Sezon 2016/2017
Występy w Pucharze
Świata 2016/2017 Żyła rozpoczął od miejsc w drugiej dziesiątce.
W rozpoczynającym 65. Turniej
Czterech Skoczni konkursie w Oberstdorfie był 7., następnie
zajął 6. pozycję w Garmisch-Partenkirchen i 7. w Innsbrucku. Zawody w
Bischofshofen ukończył na 3. miejscu – pierwszym na podium PŚ od 2013 – dzięki
czemu w całym turnieju znalazł się na 2. pozycji, ustępując jedynie Kamilowi Stochowi. W styczniowych i lutowych
zawodach Pucharu Świata zajmował głównie miejsca w pierwszej dziesiątce. Wystartował
na Mistrzostwach Świata w Narciarstwie Klasycznym 2017.
Na skoczni normalnej zajął 19. miejsce, natomiast na skoczni dużej zdobył
brązowy medal indywidualnie, a w drużynie, wraz z Dawidem Kubackim, Maciejem Kotem i Kamilem Stochem, zdobył
pierwszy w historii reprezentacji
Polski złoty medal. 18 marca podczas konkursów lotów
narciarskich na Vikersundbakken dwukrotnie,
skokami na odległość 243 oraz 245,5 m poprawiał rekord Polski. W marcowych
zawodach Pucharu Świata najwyżej sklasyfikowany był na 7. miejscu. W
klasyfikacji generalnej cyklu znalazł się na 11. pozycji z 634 punktami
Sezon 2017/2018
Dwukrotnie stawał na podium konkursów
indywidualnych Letniego Grand Prix 2017:
w lipcu był 3. w Hinterzarten,
a w październiku zajął 2. miejsce w Hinzenbach.
W sezonie 2017/2018 Pucharu Świata regularnie
zdobywał punkty. W najlepszym występie zajął 3. miejsce w konkursie w Willingen 4 lutego 2018. Poza tym jeszcze
czterokrotnie, w zawodach rozgrywanych w listopadzie i grudniu 2017, zajmował
miejsca w pierwszej dziesiątce. W klasyfikacji generalnej cyklu zajął 16.
miejsce z 403 punktami. Wystąpił na Mistrzostwach Świata w Lotach
Narciarskich 2018. Indywidualnie zajął 17. pozycję, a w konkursie
drużynowym, startując wraz z Stefanem Hulą, Dawidem Kubackim i Kamilem Stochem,
zdobył brązowy medal. Znalazł się w składzie reprezentacji Polski na Zimowe Igrzyska Olimpijskie 2018, ale
ostatecznie nie wystąpił w żadnym z konkursów.
Sezon 2018/2019
W Letnim Grand Prix 2018 trzykrotnie
zajmował miejsca na podium zawodów indywidualnych: w lipcu był 2. w Wiśle,
w sierpniu zwyciężył w Einsiedeln,
a we wrześniu zajął 2. pozycję w Râșnovie.
W klasyfikacji generalnej cykl zakończył na 3. lokacie.
W listopadowych i grudniowych
zawodach sezonu 2018/2019 Pucharu Świata regularnie
zajmował miejsca na podium. Był 3. w pierwszym konkursie w Kuusamo,
2. i 3. w Niżnym Tagile,
a także dwukrotnie 2. w Engelbergu.
W kolejnych tygodniach zajmował głównie lokaty w pierwszej i drugiej
dziesiątce. Na przełomie stycznia i lutego 2019 w Sapporo i Oberstdorfie cztery
razy z rzędu zajął 4. miejsce. 17 lutego 2019 zajął 3. pozycję w drugim z
konkursów Willingen Five 2019. Cały turniej zakończył na
2. miejscu.
Wystąpił na Mistrzostwach
Świata w Narciarstwie Klasycznym 2019. Indywidualnie zajął 19.
miejsce na skoczni dużej oraz 33. na normalnej, zaś konkurs drużynowy ukończył
na 4. pozycji. W marcowych konkursach Pucharu Świata raz stanął na podium,
zajmując 3. lokatę w pierwszym konkursie w Planicy.
Cały sezon ukończył na 4. miejscu w klasyfikacji generalnej ze 1131 punktami.
Zajął też 3. pozycję w Pucharze Świata w lotach narciarskich
2018/2019.
Sezon 2019/2020
W ramach Letniego Grand Prix 2019 był
5. i 6. w konkursach rozgrywanych w Polsce, a także zajął 3. miejsce w zawodach
w Hinzenbach i Klingenthal.
W pierwszym indywidualnym
konkursie sezonu 2019/2020 Pucharu Świata,
24 listopada 2019 w Wisła upadł
po skoku w pierwszej serii i zajął 35. miejsce w zawodach. W wyniku upadku nie
odniósł poważnych obrażeń. W dalszej części sezonu wielokrotnie zajmował
miejsca w pierwszej dziesiątce zawodów cyklu. W grudniu najwyżej klasyfikowany
był na 5. miejscu, w konkursie w Oberstdorfie w ramach 68. Turnieju Czterech Skoczni. Z kolei w
styczniu 2020 w najlepszym występie, w drugim konkursie w Predazzo zajął
4. pozycję.
15 lutego 2020 na mamuciej skoczni
w Bad Mitterndorf odniósł
drugie w karierze indywidualne zwycięstwo w zawodach Pucharu Świata. Dzień
później zajął 9. miejsce. W marcu najwyżej sklasyfikowany był na 6. lokacie w
zawodach w Lahti.
W klasyfikacji generalnej ukończył sezon na 11. miejscu z 617 punktami. Z kolei
w Pucharze Świata w lotach narciarskich
2019/2020 znalazł się na 3. pozycji.
W Kościołach, które nadal celebrują liturgię według kalendarza juliańskiego (tzw. Kościoły wschodnie, głównie Cerkiew greckokatolicka i Kościół prawosławny), Boże Narodzenie przypada na 25 grudnia kalendarza
juliańskiego, tzn. obecnie 7 stycznia kalendarza gregoriańskiego.
Geneza i historia
święta
Okres przed powstaniem
święta
Ścisłe określenie czasu
powstania liturgicznego święta narodzin Chrystusa, podobnie jak i powód
umieszczenia go w kalendarzu liturgicznym w dniu 25 grudnia, jest kwestią nadal
dyskutowaną przez uczonych. Według dostępnych źródeł święto wprowadzono
najpierw w Rzymie w IV lub pod koniec III wieku. Z przekazów Klemensa Aleksandryjskiego wiadomo, że różne daty były podawane za
dzień narodzin Chrystusa: 19 kwietnia, 20 maja, a Klemens wskazywał na dzień 17
listopada. . W II wieku n.e. w Egipcie pojawiło się święto Bożego Narodzenia
obchodzone w Pierwszym
Peretcie w dniu 6 stycznia,
dokładnie jedenastego dnia Tybi – dniu urodzin boga Słońca Ajona – patrona misteriów mitraistycznych czy Ozyrysa boga śmierci i odrodzonego życia, bardzo
stary kult sięgający połowy III wieku p.n.e., nazwany później przez Greków misteriami. Rocznica urodzin Chrystusa
została przeniesiona przez Kościół w roku 353 na dzień 25 grudnia, czyli na
dzień narodzin Mitry niepokonanego boskiego Słońca
Kult Mitry był bardzo popularny w Rzymie oraz
na Bliskim Wschodzie. Gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową,
chrześcijanie, aby osłabić kult Mitry, przyjęli, że 25 grudnia, do tej pory
obchodzony jako dzień urodzin Mitry, będzie dniem narodzin Jezusa. Święto Bożego
Narodzenia zostało chętnie zaakceptowane, ponieważ było wariantem pogańskiego święta Ajona – święta przesunięcia
Słońca. Celebracja święta dokonywała się w podziemnym adytonie w nocy z 24 grudnia na
25 i około północy spełniano obrzędy konsekracyjne. O świcie wierni
uczestniczyli w procesji z miejsca kultu, niosąc statuetkę dziecka jako symbol
urodzonego Boga-Słońca przez dziewicę nazywaną Dea Caelestis (Tanit), obca bogini rzymska (peregrina sacra)
Powstanie święta
Przez pierwsze trzysta lat istnienia chrześcijaństwa narodziny Chrystusa miały znaczenie tylko ze względu na jego genealogię (por. Łk 3,23–38; Mt 1, 1–17), potwierdzającą, że jest Mesjaszem. Według nauczania Kościoła powszechnego pierwszym i głównym świętem chrześcijan była niedziela, jako wspomnienie misterium paschalnego. Od drugiego wieku doszedł doroczny obchód śmierci i zmartwychwstania Chrystusa – Wielkanoc. W Imperium Rzymskim niedzielne świętowanie Chrystusa-światłości nadało chrześcijański sens łacińskiej nazwie tego dnia: „dies solis” (dzień słońca, por. ang. Sunday, niem. Sonntag). Bożego Narodzenia nie obchodzono więc w tym pierwszym okresie i szczególnie nie interesowano się datą urodzin Jezusa. Pierwszą zachowaną wzmianką wskazującą istnienie publicznych celebracji liturgicznych święta narodzin Chrystusa jest notatka w dziele Chronograf z 354 roku (zredagowana już w 336 r.), znajdującym się obecnie w zbiorach Biblioteki Watykańskiej. Notatka została umieszczona w części dzieła poświęconej wspomnieniom liturgicznym męczenników tzw. Depositio Martyrum. Przed listą męczenników czczonych tego dnia (tzn. konkretnie VIII Calendas lanuarii, czyli 25 grudnia) umieszczono wpis o narodzinach Chrystusa w Betlejem w Judei, co sugeruje, że była to informacja o obchodach liturgicznych tego wydarzenia. Możliwe, że święto Bożego Narodzenia zostało przyjęte przez Kościół po zwycięstwie cesarza Konstantyna Wielkiego nad Maksencjuszem w 312 lub nad Licyniuszem w 324 roku. Wtedy data powstania święta przypadałaby nie wcześniej niż na rok 313. Jeśli święto to było chrześcijańską reakcją na podniesienie do rangi święta państwowego święta Natalis Solis Invicti (narodzin boga Słońca) przez cesarza Aureliana, początki obchodu Bożego Narodzenia byłyby wcześniejsze, sięgałyby roku 300 lub nawet 275
Dzień 25 grudnia
W Ewangeliach nie jest wspomniana data narodzin Jezusa Chrystusa. Najstarszym znanym obecnie autorem, który
pisał o narodzinach Jezusa Chrystusa w grudniu, jest Hipolit Rzymski. W datowanym na 204 rok Komentarzu do Księgi Daniela (4,23,3) napisał on: Pierwsze
przyjście Pana naszego wcielonego, który narodził się w Betlejem miało miejsce ósmego dnia przed kalendami
styczniowymi (tzn. 25
grudnia). Dzień 25 grudnia jako datę dzienną narodzin Chrystusa podał też
rzymski historyk chrześcijański Sekstus
Juliusz Afrykański w
swojej Chronographiai z roku 221.Istnieją różne wyjaśnienia
obrania tego dnia dla liturgicznej celebracji Bożego Narodzenia. Najbardziej
popularna wśród uczonych interpretacja uznaje, że chrześcijanie, nie znając
faktycznej daty narodzin Chrystusa, obrali tę datę jako symboliczną. Był to dzień
bliski dniowi przesilenia
zimowego. W II–IV wieku 25 grudnia
obchodzono dzień urodzin Mitry. Cesarz
Aurelian nakazał w 274 roku,
by w tym dniu obchodzono święto synkretycznego kultu Sol Invictus – narodziny boga Słońca. Świętowanie narodzin
Boga-Człowieka, Jezusa Chrystusa, nazywanego „Słońcem sprawiedliwości” (Ml 3,20), „Światłością świata” (J 8,12),
„Światłem na oświecenie pogan” (Łk 2,32; por. Łk 1,78–79), było chrześcijańską
odpowiedzią na ten kult pogański. Interpretację tę popierają m.in. H.
Usener, B. Botte, H.
Frank, J.A. JungmannInni historycy starożytnego chrześcijaństwa,
jak L. Duchesne, H. Engberding, L. Fendt, A. Strobel, uważają,
że wybór daty był inspirowany apokryfami Nowego Testamentu, które mówiły, że poczęcie Chrystusa dokonało
się 25 marca. Stąd obliczono, że jego narodzenie powinno przypadać dziewięć
miesięcy później: 25 grudnia. Joseph Ratzinger w swojej książce Duch liturgii zwrócił uwagę m.in. na fakt, iż w
tradycji judaistycznej data 25 marca uznawana była za dzień stworzenia świata,
w związku z czym chrześcijanie obchodzili ten dzień także jako wspomnienie
poczęcia Jezusa (święto Zwiastowania) oraz jego męczeńskiej śmierci
Rozwój święta
Liturgiczne święto Bożego Narodzenia rozprzestrzeniło się począwszy od IV wieku w Kościele zachodnim szybko. Sprzyjało temu przyjęcie go na dworze cesarskim Konstantyna Wielkiego. Święto wspierało przyjęcie dogmatu o bóstwie Jezusa Chrystusa ogłoszonego przez Sobór nicejski I (325 r.) i tym samym było pomocą w walce z arianizmem, negującym boską naturę Chrystusa. Optat z Milewe dał świadectwo obchodzenia święta Bożego Narodzenia w rzymskiej prowincji Afryki około 360 roku. W Hiszpanii mówił o nim synod w Saragossie około 380 roku oraz list mnicha Bachiariusza. Pod koniec IV wieku święto to pojawiło się także w północnej Italii. Celebracja święta Bożego Narodzenia stawała się popularna także w Kościele wschodnim. Wcześniej, na Wschodzie rocznicę narodzenia Chrystusa obchodzono w uroczystość Epifanii, która przypadała 6 stycznia. Dzień ten był jednocześnie na Wschodzie dniem zimowego przesilenia. Świadectwo obchodów Bożego Narodzenia 25 grudnia w Kapadocji około 370 roku dał Bazyli Wielki. W Konstantynopolu około 380 roku mówi o nim Grzegorz z Nazjanzu. Zaś Jan Chryzostom w Antiochii w 386 roku, Cyryl Aleksandryjski w Aleksandrii w 432 roku. W Jerozolimie w czasie, gdy odwiedziła ją Egeria i gdy mieszkał w Betlejem Hieronim ze Strydonu, znano tam tylko święto Epifanii. Boże Narodzenie zaczął świętować patriarcha Juwenal (418–458). Wkrótce potem zostało ono w Jerozolimie zniesione, a następnie wprowadzone w VI – VII wieku. We wschodnim chrześcijaństwie najdłużej święto Epifanii jako obchód dnia narodzenia Chrystusa zachował Kościół ormiański. Boże Narodzenie wprowadzono w nim dopiero w 1306 roku
Anioł – byt duchowy w wielu religiach, który służy
i na różne sposoby wypełnia zamysły Boga.
Powstanie nazwy
Wyraz anioł został zapożyczony przez polszczyznę z języka czeskiego, który zawdzięcza go misji Cyryla i Metodego. Pierwotnie pochodzi on od greckiego słowa ἄγγελος (ángelos, według wymowy bizantyjskiej ánhielos), oznaczającego oryginalnie „posłaniec”. W biblijnym Starym Testamencie analogiczne byty duchowe są nazywane w języku hebrajskim מלאך, mal’ach – co również znaczy „posłaniec”. Warto w tym
miejscu zaznaczyć, że zarówno gr. angelos jak i hebr. mal’ach oznaczają posłańca w ogóle, bez przesądzania
o jego ludzkiej bądź duchowej naturze (por. Malachiasz). Różnica na poziomie językowym pojawia się
dopiero w łacińskim tłumaczeniu
Biblii: gdy mal’ach bądź angelos ma oznaczać posła ludzkiego, tłumacz używa
słowa nuntius lub legatus – gdy zaś ma oznaczać posłańca boskiego,
pojawia się słowo angelus, będące oczywiście zlatynizowaną formą gr. Angelos
W historii religii
Pierwsze wyobrażenia
aniołów istniały w starożytnym Egipcie i Babilonii. W religiach tych cywilizacji były całe zastępy duchów i
istot, będących pośrednikami między bogami a człowiekiem. Często przedstawiano
je jako uskrzydlone zwierzęta z ludzkimi twarzami. Starożytnym aniołom
przypisywano pewien rodzaj cielesności, co znajduje potwierdzenie w
apokryficznej Księdze Henocha. Anioły tam występujące płodziły dzieci,
odczuwały głód i pragnienie. W czasach nowożytnych do tej koncepcji aniołów
powrócił Emanuel Swedenborg.
Chrześcijaństwo i judaizm
Aniołowie często występują w Starym
Testamencie (np. Rdz 3,
24; księgi prorockie). Biblia nie mówi jednak wiele o naturze i rodzajach tych
bytów. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w pismach kabalistycznych oraz
w apokryfach.
W pierwszych wiekach wśród Ojców
Kościoła istniały pewne spory co do natury tych bytów.
Np. Grzegorz z Nazjanzu, Jan z Damaszku czy Bazyli Wielki wyobrażali
anioły jako istoty eteryczno-ogniste. Jeszcze na Soborze Nicejskim II w 787 przypisywano im
subtelne ciała. Ostatecznie kwestię rozstrzygnięcia przypisuje się św.
Augustynowi:
„Anioł oznacza
funkcję, nie naturę. Pytasz jak się nazywa ta natura? – Duch. Pytasz o funkcję?
– Anioł. Przez to czym jest, jest duchem, a przez to co wypełnia, jest aniołem”.
Jezus Chrystus – cieśla i kaznodzieja z rzymskiej prowincji Judea, centralna postać religii chrześcijańskiej, w wierzeniach większości chrześcijan uznawany jest za Boga (jako Syn Boży, współistotny Bogu Ojcu) i człowieka.Według Nowego Testamentu (części Biblii) urodził się w żydowskiej rodzinie jako syn Marii poślubionej Józefowi. Jako dorosły przyjął chrzest z rąk Jana Chrzciciela. Następnie nauczał (uznając przykazanie miłości za najważniejsze) i gromadził wokół siebie uczniów (najbliższych nazwano apostołami), dokonując w tym czasie cudów. Po przyjeździe do Jerozolimy został powitany z entuzjazmem przez mieszkańców. To, co twierdził, zwłaszcza nazywając się Mesjaszem, spowodowało wrogość faryzeuszy i saduceuszy.Jezus przepowiedział swój los podczas Ostatniej Wieczerzy, kiedy ustanowił sakrament Eucharystii. Zdradzony tej samej nocy przez jednego z uczniów, Judasza, został pojmany i postawiony przed religijnym sądem żydowskim, który uznał go za winnego bluźnierstwa. Wydany został w ręce rzymskiego namiestnika Poncjusza Piłata, który pod naporem żydów skazał go na śmierć przez ukrzyżowanie. Jezus umarł na krzyżu, jednak trzeciego dnia po złożeniu jego zwłok w kamiennym grobie zmartwychwstał, a następnie przez 40 dni spotykał się ze swoimi uczniami, tłumacząc sens swojej męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania, po czym wstąpił do nieba.Wydarzenia opisane przez Ewangelie budzą spory naukowców, zaś inne religie postrzegają postać Jezusa w różny sposób, nie przyznając mu tak wielkiego znaczenia jak chrześcijaństwo.
Życie Jezusa w
świetle Biblii
Narodziny i dzieciństwo
Zgodnie z przekazem
nowotestamentowym Jezus Chrystus urodził się w żydowskiej rodzinie, jako syn dziewicy Marii poślubionej Józefowi. Współcześnie narodziny Chrystusa datuje się na
8–4 rok p.n.e. w okresie Drugiej Świątyni. Za czasów papieża Jana I (zm. 526) zaczęto liczyć naszą erę od jego urodzenia, jednak według
współczesnych nauk mnich, który dokonał rachuby lat (Dionizjusz Mały), pomylił się o kilka lat. Miejsce
narodzin według Ewangelii to Betlejem. Zdaniem części badaczy –
był to prawdopodobnie Nazaret. Nadano mu imię Jezus. Józef był z zawodu cieślą budowlanym (tektonem), a według Ewangelii Mateusza i Łukasza potomkiem króla Dawida (różnice w genealogii Jezusa, zachodzące
między relacjami tych Ewangelistów, tłumaczy się hebrajskim prawem i zwyczajem
lewiratu – 5 Księga
Mojżeszowa/Powtórzonego Prawa 25, 5–6). Wedle Ewangelii Mateusza i
Łukasza, jedynych pism w Nowym Testamencie, które zawierają informacje o poczęciu
i narodzinach Jezusa, został on poczęty nie przez Józefa, lecz przez Ducha Świętego w łonie Marii. Ewangelia Łukasza
i Mateusza zgodne są co do tego, że Jezus urodził się w wiosce Betlejem
niedaleko Jerozolimy. Według Ewangelii Łukasza Józef wraz z małżonką Marią
udali się na spis powszechny zarządzony przez cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta, a gdy tam dotarli, Maria urodziła Jezusa (por.
Łk 2,1–7). Jak każde żydowskie dziecko płci męskiej, Jezus został obrzezany ósmego dnia po narodzeniu. Po
porodzie, który – wedle Ewangelii Łukasza – miał miejsce w ubogiej stodole (lub
grocie), w nieokreślonym bliżej czasie rodzina wróciła do Nazaretu, małej
wioski w Galilei.
Publiczna działalność
Zgodnie z wszystkimi Ewangeliami NT, początek publicznej
działalności Jezusa nastąpił, gdy miał on ok. 30 lat (por. Łk 3,23), było to
prawdopodobnie na przełomie 27/28 r. n.e. Jezus przyjął chrzest z rąk Jana Chrzciciela. Niektórzy, jak E. Haenchen,
podają w wątpliwość faktyczne zaistnienie tego wydarzenia, sugerując, że
ponieważ widać zasadnicze różnice w przesłaniu obu tych postaci, mógł to być
jedynie teologiczny obraz. Wydarzenie to było
trudne do zinterpretowania dla wspólnoty chrześcijańskiej. Mateusz przytacza
zastrzeżenia samego Jana (por. Mt 3,14). W opowiadaniu Łukasza chrzest jest
wspomniany jedynie na marginesie (por. Łk 3,21). Jan Ewangelista, opisując spotkanie Jezusa z
Janem, w ogóle o nim nie mówi (por. J 1,29–34). Według Ewangelii Łukasza, Jan
był krewnym Jezusa. Wypełniając zapowiedzi proroków (por. Iz 40,3; Ml 3,1),
u brzegów rzeki Jordan wzywał
do pokuty, nawrócenia i wyznawania grzechów, i chrzcił na znak wewnętrznego oczyszczenia
(por. Mk 1,4–5; Iz 1,16). Jan stwierdził publicznie, że Jezus jest oczekiwanym
przez żydów Mesjaszem i jednocześnie Synem
Bożym. W czasie chrztu na Jezusa zstąpił Duch Święty w postaci gołębicy (por.
Łk 3,22).Po tym wydarzeniu Jezus zaczął nauczanie i gromadzenie wokół siebie
uczniów, z których wyróżnił „Dwunastu”, przyznając pierwszeństwo
Piotrowi Apostołowi. Jego nauczanie gromadziło wokół niego tłumy
ludzi. Podczas kilku lat nauczania dokonał kilkudziesięciu cudów opisywanych w Ewangeliach.
Józef – imię męskie pochodzenia biblijnego. Wywodzi się od patriarchy Józefa, syna Jakuba i Racheli; oznacza ono „niech przyda Jahwe”. Jest to skrócona forma imienia Josifiasz: „(by) Jah dodał (pomnożył)”. W zdrobnieniach występuje w formach: Józek, Józefek, Józuś, Ziutek, Józio.
W stanie dzikim występuje osioł afrykański (Equus africanus) z podgatunkami (osioł nubijski i osioł somalijski). W wielu regionach świata użytkowana przez człowieka jest jego udomowiona forma – osioł domowy (Equus sinus Wyselekcjonowano 78 ras, m.in.: osioł kataloński, osioł poitou, osioł asinara, osioł andaluzyjski, osioł krapass, osioł ponui, osioł prowansalski, american mammoth donkey.
Udomowienie
Osioł został udomowiony
przez człowieka wcześniej niż koń. Pierwsze informacje dotyczące udomowienia pochodzą z Doliny
Nilu z ok. 4000 p.n.e. czyli 6 tys. lat temu. Na
tych terenach występowały obydwa żyjące do dzisiaj podgatunki osła
afrykańskiego. Przypuszcza się, że z ich krzyżówek powstał osioł domowy (Equus africanus f.asinus).
Użytkowanie
Osły wykorzystuje się najczęściej
jako zwierzęta juczne, rzadziej jako wierzchowe lub pociągowe, a ostatnio w onoterapii. Często są trzymane w ogrodach zoologicznych.
Wyhodowano wiele ras, różniących się ubarwieniem, wielkością i temperamentem.
Symbolika
W symbolice chrześcijańskiej osioł
może być symbolem rozpusty, ale też skromności i pokory.W polszczyźnie osioł
symbolizuje: głupotę, tępotę (osioł skończony 'kompletny głupiec,
dureń'), upór (uparty jak osioł o człowieku: 'bardzo uparty'),
ciężką pracę (haruje jak osioł pot. 'ktoś pracuje bardzo ciężko'). W USA symbol Partii
Demokratycznej.
Siano – skoszone przed dojrzałością trawy, rośliny motylkowe i inne, następnie wysuszone, zazwyczaj w warunkach naturalnych. Proces koszenia, suszenia i magazynowania to sianokosy. Siano to jedna z najważniejszych pasz objętościowych suchych w żywieniu przeżuwaczy i koni
Godowe Święto – w tradycji słowiańskiej święto celebrujące przesilenie zimowe, poprzedzone Szczodrym Wieczorem. Zwycięstwo światła nad ciemnością symbolizuje czas, w którym zaczyna przybywać dnia, a nocy ubywać – tym samym przynosząc ludziom nadzieję, optymizm oraz radość. U Słowian Szczodre Gody ustanawiają początek nowego roku solarnego i obrzędowego i trwają nawet kilkanaście dni.W Czechach i na Słowacji święto może być nazywane Kraczun, w Rosji Koljada-Kolęda (w różnych wersjach nazwy). Święto Godowe dawni Słowianie nazywali kolędą. Istnieją różne teorie dokładnej etymologii tego słowa.
Obrzędy
Nowy Rok u Słowian przed przybyciem chrześcijaństwa obchodzony
był na wiosnę, nie był jeszcze obchodzony w okolicach Święta Godowego. W
społeczności słowiańskiej zachowało się wiele zwyczajów podobnych do kolędowania obchodzonych
w okolicy zimy i wiosny. Ze względu na to, że w czasach antycznych Słowianie
nie posiadali swojego alfabetu i nie spisywali swoich zwyczajów, nie wiadomo
zbyt wiele o ich kulcie. Święto Godowe było prawdopodobnie słowiańskim
odpowiednikiem germańskiego Rauhnacht.Najważniejszym
bogiem, któremu poświęcono Szczodre Gody był Weles, opiekun magii,
wiedzy, bogactwa, bydła i dzikich zwierząt. W czasie Godowych Świąt istniał
zwyczaj łamania i dzielenia się chlebem, a także wróżenia przebiegu przyszłego
roku, np. pogody i zbiorów. Ze stanu pogody w ciągu kolejnych dwunastu dni
czyniono wróżbę do odpowiednio kolejnych miesięcy roku. Ścielenie słomy lub
siana pod nakryciem stołu służyło wróżbom określającym przychylność losu na
podstawie wyciągniętych słomek. Niektórzy badacze podają, iż rozścielenie siana
pod miskami z jadłem miało na celu obłaskawienie sprawującego pieczę nad
rodziną demona Siema, albo też bóstwa zboża i pól – Rgieła.
Okresowi Szczodrych Godów towarzyszył również zwyczaj kolędowania,
który pierwotnie związany był z radosnymi pieśniami noworocznymi oraz
wywodzącym się jeszcze z tradycji słowiańskiej Turoniem,
który symbolizował odrodzenie ziemi. Dzieci w
szczodry wieczór otrzymywały drobne upominki oraz orzechy, jabłka i specjalne
placki zwane szczodrakami w kształcie zwierząt lub lalek. U Słowian
przesilenie zimowe poświęcone było także duszom zmarłych przodków. By dusze
zmarłych mogły się ogrzać, palono na cmentarzach ogniska i organizowano
rytualne uczty, z którymi w późniejszym okresie przeniesiono się do domostwEchem
tego zwyczaju pozostało dodatkowe nakrycie dla duchów przodków przy wigilijnym
stole. W części regionów (głównie na Śląsku) w okresie tym praktykowano zwyczaj
stawiania w kącie izby pierwszego zżętego snopa żyta zwanego diduchem.
Był on zazwyczaj dekorowany suszonymi owocami (najczęściej jabłkami) oraz
orzechami, zaś po święcie pieczołowicie przechowywany, aż do wiosny. To właśnie
z nasion pochodzących z kłosów tegoż snopa należało bowiem rozpocząć
przyszłoroczny siew. W innych regionach, szczególnie w południowej Polsce (na
Podhalu, Pogórzu, Ziemi Sądeckiej i Krakowskiej oraz także na Śląsku)
dekorowano tzw. podłaźniczkę –
gałąź jodły, świerku lub sosny podwieszaną pod sufitem, nad drzwiami lub oknem.
Na przełomie XVIII i XIX wieku tradycje te niemal całkowicie zastąpił przybyły
z Niemiec zwyczaj dekorowania choinki (która
to ostatecznie stała się niejako symbolem innego święta, jakim jest
chrześcijańskie Boże Narodzenie).Współcześnie obchody te są
nadal kultywowane w okresie przesilenia zimowego np. przez formalne
zarejestrowane związki wyznaniowe, odwołujące się do etnicznej wiary Słowian.
Diduch (dosł. dziad), okłót – w tradycji wschodniosłowiańskiej i góralskiej pierwszy skoszony podczas żniw snop pszenicy i owsa lub niemłóconego żyta, ustawiany kłosem do góry w kącie izby na Szczodre Gody, a obecnie na Boże Narodzenie. Uważany był za wróżbę urodzaju w następnym roku i traktowany jako swego rodzaju talizman przeciw złym mocom. Trzymano go w domu do Trzech Króli, a następnie rytualnie palono. Na Lubelszczyźnie zwany też królem. Na południu Małopolski w Gorcach i okolicy zwany w gwarze Białych Górali łokótem (staropolski okłót/okłot).
Zwyczaj ustawiania snopa w chacie na Święto Godowe wywodzi się jeszcze z czasów przedchrześcijańskich i związany był z kultem przodków. Symbolizował ducha opiekuńczego domu. Został zaadaptowany przez chrześcijaństwo na terenie Ukrainy jako zwyczaj bożonarodzeniowy.
Tradycje Bożego Narodzenia
Tradycje świąt Bożego
Narodzenia to nie tylko śpiewanie kolęd po Wigilii czy strojenie choinki.
Tradycje bożonarodzeniowe mogą różnić się między sobą w zależności od regionu,
ale te główne pozostają niezmienne, jak ubieranie choinki czy 12 potraw na stole.
Uroczyste świętowanie
wieczoru wigilijnego to typowo polski zwyczaj. Tradycji świąt Bożego Narodzenia
jest oczywiście więcej: 12
potraw wigilijnych, dzielenie się opłatkiem czy śpiewanie
kolęd podczas Wigilii to nasze najpiękniejsze
tradycje bożonarodzeniowe i wigilijne.
Biały obrus na Wigilię i najlepsza
zastawa
Pięknie przystrojony stół na Wigilię obowiązkowo nakrywamy białym obrusem i wyciągamy
najlepszą zastawę oraz sztućce.
Sianko na Wigilię pod obrusem
Pod obrus wkładamy sianko na pamiątkę narodzin Jezusa
w stajence. Sianko na Wigilię może też posłużyć do tego, by
dowiedzieć się, co czeka cię w przyszłym roku. Oto ta i inne wróżby wigilijne. W niektórych domach rozsypuje się na nim także
ziarna zbóż, fasoli, maku, konopi jako ofiarę dla opiekuńczych bóstw.
Parzysta liczba gości przy stole
Do wigilijnych tradycji należy dopilnowanie, aby do wieczerzy zasiadła parzysta
liczba gości. Dawniej nieparzysta
liczba miała wróżyć rychłą śmierć jednego z uczestników
świętowania.
Dziś coraz rzadziej pamięta się jednak o tym zwyczaju i można śmiało uznać,
że jest to jeden z wigilijnych przesądów.
12 potraw wigilijnych
Karp – gatunek słodkowodnej ryby z rodziny karpiowatych (Cyprinidae). Hodowany i poławiany na dużą
skalę jako ryba
konsumpcyjna.
Występowanie
Zlewiska mórz Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego. Liczne odmiany hodowlane są rozpowszechnione
zarówno w hodowli, jak i w wodach otwartych na całym niemal świecie. Żyje
w głębokich rzekach, starorzeczach, odnogach lub rozlewiskach.
Historia
Karp, jako gatunek, powstał na drodze naturalnej poliploidyzacji na
przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu w okolicach Morza
Kaspijskiego i wschodniej Anatolii. Forma dzika
(sazan) występowała pierwotnie w Europie południowo-wschodniej i Azji zachodniej
w zlewiskach mórz Egejskiego, Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego. Najwcześniej karp został
udomowiony w Chinach (V w p.n.e.). Już z roku 350 p.n.e. pochodzą pierwsze
wzmianki o karpiu w Europie. Znajdujemy je u Arystotelesa. O karpiu pisze też Pliniusz Starszy (23-74 p.n.e.) w
swojej Historii Naturalnej. W Europie była to pierwsza ryba
hodowana w sztucznych stawach, zakładanych przy klasztorach. Od VII do XII wieku
nastąpił szybki rozwój rybactwa w majątkach klasztornych Belgii, Francji,
Niemiec i na Bałkanach. Jest jedną z najważniejszych ryb hodowlanych.W Polsce
karp jest gatunkiem obcym, sprowadzonym pomiędzy XII a XIII wiekiem,
prawdopodobnie z hodowli cystersów czeskich
lub morawskich.Na świecie odławia się ok. 200 tys. ton karpia rocznie. W Polsce
stanowi połowę odławianych ryb słodkowodnych. Przez wędkarzy uważany jest za
rybę waleczną i przebiegłą.W Polsce w okresie powojennym został uznany za jedno
z podstawowych dań wigilijnych, głównie ze względu na najniższą cenę i łatwość
hodowli, która skłoniła ówczesne władze państwowe do jego masowej hodowli na
potrzeby świąteczne.W 2016 Sąd Najwyższy w
Polsce wydał wyrok, w którym uznano sprzedaż żywych karpi w
torebkach bez wody za znęcanie się nad zwierzętami.
Odżywianie
Żywi się larwami owadów, mięczakami, skorupiakami, glonami oraz innymi organizmami zwierzęcymi i
roślinami.
Rozród
Dojrzewa w 3–4 roku życia, samce rok wcześniej niż samice. Trze
się w maju i czerwcu w płytkiej, silnie zarośniętej wodzie. Tarło przebiega bardzo hałaśliwie, w jego
trakcie tarlaki bardzo często wyskakują ponad
powierzchnię wody. Ikra jest przyklejana do
roślinności wodnej, wylęg następuje po 3–5 dniach. Młode zaraz po wylęgu mierzą
około 5 mm, mają duży pęcherzyk żółtkowy oraz
specjalne gruczoły, które umożliwiają im przyczepianie się do roślinności
wodnej przez okres 3–14 dni, w zależności od odmiany. Po wchłonięciu woreczka
żółtkowego odżywiają się planktonem. Po
osiągnięciu około 2 cm długości zaczynają odżywiać się fauną denną.
Wigilijny barszcz z uszkami – specjalnie przygotowany barszcz czerwony z postnymi uszkami, będący tradycyjną polską zupą podawaną w czasie Wigilii
Bożego Narodzenia. Barszcz wigilijny różni się od barszczu
czerwonego przygotowywanego w ciągu roku. Jest to czysty barszcz postny,
czyli przygotowany bez stosowania składników mięsnych z wyłączeniem rybnych. Barszcz czysty postny przygotowany jest z wywaru z włoszczyzny i buraków połączonego z wywarem z grzybów suszonych oraz z kwasem buraczanym. Według niektórych
przepisów, np. według Mikołaja Reja, buraki przeznaczone na wywar należy wcześniej upiec. Barszcz doprawiamy jest solą i cukrem. Brak pieprzu
w zupie pozwala na zastosowanie pikantniejszych dodatków (zob. niżej). Gotowy
barszcz powinien być słodkawo-kwaśny, przejrzysty, o barwie intensywnie
czerwonej .Według części przepisów przygotowuje się od razu jeden wywar
(z warzyw i grzybów). Maria Disslowa sugerowała opcjonalne wzbogacenie
przygotowywanego wywaru głową ryby, solonym (tj. suszonym) koperkiem oraz roztartym czosnkiem. Bywa (np. według Disslowej), że do zupy dorzuca się
posiekane, ugotowane buraki oraz podsmażoną cebulę. Rzadziej barszcz wigilijny zaprawiany jest zasmażką – wtedy otrzymana zupa nie będzie czystą i intensywnie
czerwoną. Zakwas buraczany często przygotowywany jest nawet dwa tygodnie
przed Wigilią. Innym sposobem na zakwaszenie barszczu jest dodanie soku z cytryny, soku z porzeczek, wiśni
sokowych lub kwaśnego kompotu z wiśni. Nie należy używać do tego celu octu.
Ostatnio coraz częściej barszcz czerwony przygotowywany jest z koncentratu. Tradycyjny farsz na
uszka wigilijne może składać się z grzybów, cebuli, ryby lub jajek ugotowanych na twardo. Oprócz uszek,
barszcz wigilijny podawany bywa z pasztecikami lub
pieczonymi pierożkami.
W Polsce: potrawa mączna kuchni staropolskiej i polskiej,
słone lub słodkie nadzienie zawinięte w kawałek najczęściej pszennego ciasta makaronowego,
rzadziej drożdżowego. Ze względu na proces obróbki
termicznej wyróżnia się 3 rodzaje pierogów: gotowane (najbardziej powszechne),
pieczone i smażone. Pierogi mogą być różnej wielkości: od maleńkich uszek aż po olbrzymi
pojedynczy pieróg, który kroi się w plastry przed podaniem. Pierogi z
nadzieniem słonym podaje się na gorąco na obiad lub kolację. Pierogi nadziewane
na słodko są podawane także na deser. Do powszechnie znanych należą pierogi ruskie,
pierogi z farszem mięsnym i pierogi z kiszonej kapusty z grzybami. Pierogi
występują też w licznych odmianach regionalnych.
W Polsce
Pierogi (l. mn. od pieróg, pierog) są uważane za
pracochłonną potrawę mączną.
Są to kawałki cienko rozwałkowanego ciasta makaronowego z farszem słonym lub
słodkim, uformowane na kształt trójkąta lub półkola i ugotowane w
wodzie (pierogi gotowane) lub rzadziej upieczone (pierogi
pieczone) czy usmażone. Według Polaków i
cudzoziemców pierogi są uznawane za tradycyjną potrawę staropolskiej i
współczesnej kuchni polskiej, chociaż ich ojczyzną są Chiny. Maleńkie pierożki
nazywa się w języku polskim uszkami. Pierogi mogą być bardzo różnej wielkości: od
maleńkich uszek i kołdunków mieszczących się w całości w ustach, poprzez małe i
średnie o długości 5 do 10 cm, duże 15-centymetrowe ważące 150–200 gramów jeden
(np. pierogi „Szlachcice”), aż po olbrzymi pojedynczy pieróg o masie ponad 1 kg
(np. pieróg biłgorajski w wersji ze skórką).
Ich cechą wspólną jest farsz otoczony płatem ciasta. Przepisy na pierogi
pieczone (np. soczewiaki sejneńskie) czy
pierogi smażone na głębokim oleju (np. pierogi wigierskie) są
rzadziej spotykane niż przepisy na pierogi gotowane.Lokal gastronomiczny,
w którym sprzedawane są (głównie) różnego rodzaju pierogi nazywa się
pierogarnią lub pierożarnią. W ofercie pierogarni, obok tradycyjnych pierogów
gotowanych w wodzie („lepiochy z wody brane”), można także znaleźć pierogi pieczone w
piecu („piecuchy”) i smażone czebureki kresowe. Pierogi są również serwowane w barach mlecznych.
W języku angielskim polskie pierogi bywają
nazywane pierogies.
Etymologia wyrazu
Początkowo pierogi nazywano w języku polskim pirogami
(w liczbie pojedynczej był to ten piróg)
Słowo pierogi zadomowiło się w polszczyźnie w XVII wieku. W XIX
wieku słowo pierogi miało już takie samo znaczenie jak obecnie i oznaczało
potrawę z ciasta głównie pszennego, gotowanego albo pieczonego, wypełnionego
różnymi rodzajami nadzienia.
Na początku XX wieku różne znaczenia wyrazu pieróg zostały
zamieszczone w Słowniku ilustrowanym języka polskiego autorstwa Michała Arcta z
1916 roku
Kutia – tradycyjna potrawa kuchni ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej, litewskiej i dawniej polskiej kuchni kresowej. Obecnie jest przyrządzana na
Białostocczyźnie, Lubelszczyźnie,
przygranicznych powiatach województwa podkarpackiego,
a także przez Kresowian i ich
potomków w różnych częściach Polski.Nazwa pochodzi od słowa ukraińskiego (z
greki) kókkos – pestka, ziarno, chociaż ludowa etymologia wskazuje na słowo kut –
kąt. Jest jedną z 12 potraw tradycyjnie wchodzących w skład
wschodniosłowiańskiej wieczerzy wigilijnej.
Jada się ją głównie w okresie świąt Bożego Narodzenia i
Nowego Roku.Zwyczajowo robiona jest z obtłuczonej pszenicy,
ziaren maku, słodu, miodu, bakalii: różnorakich orzechów, rodzynek i innych dodatków. W wielu
przepisach uwzględnia się mleko lub śmietankę do polania. Współcześnie używa
się też składników, które niegdyś nie były tak popularne i dostępne, takich jak
kawałki kandyzowanej skórki pomarańczowej czy migdały.Na Białorusi częściej niż z pszenicy kutię
gotuje się z kaszy jęczmiennej (pęczak), ale czasami także z ryżu. Szeroko rozpowszechniona jest kutia na
słono z samych ziaren bądź z dodatkiem maku, ale bez miodu i bakalii. Oprócz okresu noworocznego, kutię
spożywano na Dziady oraz stypę.
Uważana była także za ulubioną potrawę Ziuzi – białoruskiej personifikacji zimy i chłodu. Substytutem kutii są łamańce z makiem.
Przygotowanie
pszenicy
Ziarna pszenicy otoczone są twardą łuską. Przed gotowaniem należy ją usunąć, co jest czynnością dość długą i trudną, tradycyjnie wykonywaną jednak na wsiach ręcznie. Ziarna, po lekkim zwilżeniu, wsypuje się do woreczka z lnianego płótna i zawiązuje. Drewnianą pałką tłucze się worek na twardym podłożu. Co kilka minut worek należy rozwiązać i zawartość skropić lekko zimną wodą, co sprawia, że łuski łatwiej odchodzą od ziaren. Ręczna obróbka ok. 1 kg zajmuje 15–30 minut. Po czym ziarna przepłukuje się wodą na rzadkim sicie, by oddzielić oderwane łuski.
Moczka (inaczej bryja) – śląska potrawa przyrządzana na Boże Narodzenie.Przygotowywana
jest ze specjalnego rodzaju piernika, migdałów, rodzynek, suszonych śliwek, suszonych moreli, gruszek,
suszonych fig, suszonych daktyli, orzechów laskowych i
dużej ilości ciemnego piwa, w
którym moczy się składniki. Zamiast piwa używano dawniej wywaru jarzynowego
lub rosołu na łbach karpi.Należy
dodać, że w każdej części Śląska przepis
na moczkę jest inny, głównie różni się on dodatkami, ale podstawą moczki
pozostaje piernik. Z czasem przepis na moczkę zmieniał się, dziś można spotkać
go również bez dodawania piwa, z dodatkiem owoców oraz kompotów, tak aby moczka
była słodka.
Kompot z suszu – tradycyjny polski napój bezalkoholowy, przyrządzany z gotowanych suszonych
owoców. Początkowo podawany zimą do obiadu, obecnie serwowany jest do wieczerzy wigilijnej. Najczęściej do jego przygotowania wykorzystuje
się suszone śliwki, gruszki, jabłka, morele, figi i rodzynki. Doprawić go także można cukrem, cytryną, skórką otartą z cytryny i pomarańczy, goździkami, korą cynamonową, imbirem i gałką muszkatołową. W literaturze spotyka się także przepisy
proponujące dodanie słodkiego lub półsłodkiego białego
wina.
Właściwości odżywcze
Kompot z suszu dobrze gasi pragnienie. Posiada wysoką zawartość rozpuszczalnego i nierozpuszczalnego błonnika, dzięki czemu przyspiesza perystaltykę jelit. Zawiera witaminy A i B (w tym kwas foliowy), pewną ilość witaminy C (większość witaminy C zawartej w owocach ulega zniszczeniu podczas gotowania) oraz dużą ilość potasu .Suszone owoce zawierają także peptydy i żelazo. Należy uważać na kompoty przyrządzone z dużej ilości cukru.
Najczęściej
przygotowujemy ich 12, co symbolizuje liczbę apostołów oraz miesięcy. Na przestrzeni dziejów zdarzało się jednak różnie.
Zgodnie ze starym obyczajem, liczba obrzędowych dań wigilijnych powinna być
nieparzysta (co zapewniało urodzaj w nadchodzącym roku), 5 lub 7 (w zależności
od zamożności) podawano w domach chłopskich, 9 – w szlacheckich, natomiast u
arystokracji 11, a nawet 13. Jak to tłumaczono? – 7 to liczba dni tygodnia, a 9
– pamiątka dziewięciu chórów anielskich.
W bogatych domach staropolskich przyrządzano (oprócz innych smakołyków) 12
dań rybnych (na pamiątkę 12 apostołów).
Tradycje świąt Bożego Narodzenia obejmują też bogaty zbiór potraw
wigilijnych i świątecznych. Na stole nie może zabraknąć takich dań jak barszcz wigilijny z uszkami, ryba po japońsku czy ciasta na święta.
Dawniej królowały karpie,
liny, karasie, sandacze, szczupaki. Często ten sam gatunek podawany był
w różnej formie, np. karp smażony i karp po polsku, lin z grzybami i
lin w czerwonej kapuście. Wszystkie te potrawy miały magiczną moc.
Według obyczaju, dania przygotowywane na wigilijną wieczerzę powinny
składać się z darów pola, sadu, ogrodu, lasu i wody. Dawniej wierzono, że gdyby
czegoś zabrakło, nie obrodziłoby w nadchodzącym roku – bo wigilijne potrawy mają zapewnić nam obfite
zbiory i zdrowie.
Zwyczaj niejedzenia mięsa w tym dniu, jest niemal wyłącznie polską tradycją
i wywodzi się z wierzeń naszych pogańskich przodków, według których człowiek i
zwierzę stanowią jedną rodzinę. Dziś post w Wigilię już nie obowiązuje, jednak w
większości domów przestrzega się zwyczaju niejedzenia mięsa.
Dodatkowe nakrycie na Wigilię
Na stole ustawiamy dodatkowe nakrycie, przeznaczone dla zbłąkanego
wędrowca. Pusty talerz to także wyraz pamięci o bliskich, którzy już odeszli i
nie mogą usiąść z nami przy wigilijnym stole.
Do uroczystej wieczerzy zasiadamy wraz z pojawieniem się na niebie pierwszej gwiazdki. Wypatrywanie jej to zwykle obowiązek najmłodszych członków rodziny.
Wspólne śpiewanie kolęd
Tradycja śpiewania kolęd w domach po Wigilii niestety stopniowo zanika,
a teksty kolęd, kiedyś znane na pamięć, wymagają często posługiwania się śpiewnikiem.
Śpiewanie kolęd to typowo polska tradycja świąt Bożego Narodzenia - w
innych krajach częściej usłyszeć można popularne świąteczne piosenki.
Całowanie pod jemiołą
Całowanie pod jemiołą to także tradycja świąt Bożego Narodzenia. Wróży miłość i szczęście
na lata, a po świętach należy jemiołę zasuszyć i przechować przez kolejny rok.
Jemioła to symbol życia i płodności, dlatego dawniej jej gałązki noszono
zawsze przy sobie.
Świece na stole
Troska o domowy ogień to bardzo stara tradycja. Dawniej palono światła i
podtrzymywano płomienie w piecu przez całą wigilijną noc.
Postaw więc w ten wieczór na stole choćby nastrojowe świece. Jest to nie
tylko wigilijna, lecz także bożonarodzeniowa
tradycja. W pierwszy i w drugi dzień świąt też o tym pamiętaj.
Modlitwa przed Wigilią
Kolację powinna poprzedzić wspólna modlitwa przed Wigilią i odczytanie fragmentu Ewangelii o narodzinach Jezusa (Łk 2,1–14).
Dzielenie się
opłatkiem
Po modlitwie, na znak pojednania, miłości, przyjaźni i pokoju
następuje dzielenie się opłatkiem –
świętym chlebem (skłóceni nie zasiadają razem do stołu). Towarzyszy temu
wzajemne składanie życzeń. Zwyczaj łamania się nim, jest
powtórzeniem dzielenia się chlebem podczas ostatniej wieczerzy.Na wsiach do
dziś obowiązuje także zwyczaj
dawania opłatka zwierzętom. Opłatek dla zwierząt ma kolor żółty lub
różowy. Ludzie wierzą, że opłatek ochroni je przed zarazą, pomorem, wilkami i
urokiem. Opłatkiem dzielimy się nie
tylko w Wigilię. Z niewidzianymi w Wigilię członkami rodziny, można podzielić
się także w Boże Narodzenie czy święto Trzech Króli.
Choinka na Boże
Narodzenie
Kiedy ubrać choinkę na święta Bożego Narodzenia? Jeśli
zdecydujesz się na żywe drzewko, nie spiesz się z zakupem - dłużej postoi.
Jeśli będzie to sztuczna choinka, to kiedy ją przystroisz, nie ma większego
znaczenia.
Do tradycji świąt Bożego Narodzenia należy oczywiście
również wręczanie sobie prezentów. Prezenty na święta lądują pod choinką w Wigilię lub w
pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia. Kto je wręcza? Kiedy przychodzi Mikołaj: 6 grudnia czy w Wigilię? Odpowiedź
nie jest taka oczywista...
ozdoby świąteczne
Choinka – ustrojone drzewko świerku lub jodły (rzadziej sosny), naturalne lub sztuczne, pierwotnie wiązane z przedchrześcijańską tradycją ludową i kultem wiecznie zielonego drzewka, a obecnie będące nieodłączną ozdobą w czasie świąt Bożego Narodzenia.
Pochodzenie zwyczaju
W wielu kulturach drzewo, zwłaszcza iglaste, jest uważane za symbol życia i odradzania się,
trwania i płodności. Jako drzewko bożonarodzeniowe pojawiło się w XVI
wieku, lecz prawdopodobnie już wcześniej występowało
jako rajskie „drzewo poznania dobra i zła” w misteriach o Adamie i Ewie, wystawianych w wigilię Bożego Narodzenia. Jest to związek bardzo luźny i trudny do ustalenia,
podobnie jak odwoływanie się do drzewa Krzyża z Golgoty, które, jak głosi legenda, zbito z rajskiego drzewa życia. Tradycja choinek
narodziła się w Alzacji, gdzie wstawiano drzewka i ubierano je ozdobami z papieru i jabłkami (nawiązanie do rajskiego drzewa). Wielkim
zwolennikiem tego zwyczaju był Marcin
Luter, który zalecał spędzanie świąt w domowym zaciszu.
Choinki więc szybko stały się popularne w protestanckich Niemczech. Początkowo były wieszane pod sufitem, czubkiem
do dołu.
Rozpowszechnienie
choinki w poszczególnych krajach
Nieco później obyczaj ten
przejął Kościół katolicki, rozpowszechniając go w krajach Europy Północnej i Środkowej. W XIX wieku choinka spopularyzowana została w Anglii i Francji, a potem w krajach Europy Południowej. Stała się w Europie najbardziej rozpoznawanym symbolem świąt
Bożego Narodzenia. Do Polski przenieśli ją niemieccy protestanci na przełomie XVIII i XIX
wieku (w okresie zaborów) i początkowo spotykana była jedynie w miastach.
Stamtąd dopiero zwyczaj ten przeniósł się na wieś, w większości wypierając
tradycyjną polską ozdobę, jaką była podłaźniczka czy jemioła oraz popularny od XIII w. żłóbek,
oraz zastępując znacznie starszy, słowiański zwyczaj (znany jeszcze z obchodów Święta Godowego) dekorowania snopu zboża, zwanego Diduchem.
Tradycja przynoszenia
drzewka do domu
Dawniej na wsiach przyniesienie
choinki do domu miało cechy kradzieży obrzędowej: gospodarz rankiem w Wigilię udawał się do lasu, a wyniesiona z niego choinka czy gałęzie, „ukradzione”
innemu światu, za jaki postrzegany był las, miały przynieść złodziejowi
szczęście. Tradycja przynoszenia żywego drzewa do domu być może ma swe korzenie
w praktykowanym dawniej stawianiu w czasie adwentu przystrojonego drzewka w przedsionku
kościoła.
Ozdoby
Dawnymi tradycyjnymi
zdobieniami choinkowymi były ciastka, pierniczki, orzechy, małe czerwone tzw. rajskie jabłuszka, własnoręcznie wykonywane w czasie
adwentu ozdoby z bibuły, kolorowych papierów, piórek, wydmuszek, słomy i źdźbeł
traw, kłosów zbóż itp. Na gałązkach w wieczór wigilijny zapalano świeczki i
tzw. zimne ognie. Współcześnie, w zależności od kraju, ubiera się
je nieco inaczej. Dekoruje się choinkę bombkami, cukierkami, papierowymi ozdobami (jak dawniej),
srebrnymi i złotymi włosami anielskimi. W większości krajów drzewko ubiera
wspólnie cała rodzina w dzień wigilijny. W krajach znajdujących się pod wpływem
tradycji angielskiej i amerykańskiej drzewko ubiera się wcześniej.
Symbolika
Symbolika ozdób
choinkowych, jak i samego drzewka, ma swe korzenie w tradycji ludowej:
·
Gwiazda
Betlejemska, którą umieszczano na szczycie drzewka od ubiegłego wieku, miała pomagać w
powrotach do domu z dalekich stron.
·
Oświetlenie choinki broniło
dostępu złym mocom, a także miało odwrócić nieżyczliwe spojrzenia ludzi (zły
urok). W chrześcijańskiej symbolice religijnej wskazywało natomiast na Chrystusa, który według tych wierzeń miał być światłem dla
pogan.
·
Jabłka zawieszane na gałązkach symbolizowały biblijny
owoc, którym kuszeni byli przez Szatana Diabła Adam i Ewa. Później zastąpiono je
małymi rajskimi jabłuszkami.
Pierwotnie zapewnić miały zdrowie i urodę.
·
Orzechy zawijane w
sreberka nieść miały dobrobyt i siłę.
·
Dzwonki oznaczają dobre nowiny i radosne wydarzenia
·
Anioły mają opiekować się domem.
·
Jemioła. Ten symbol przybył do Polski z Anglii. Pod
jemiołą całują się zakochani oraz skłócone ze sobą osoby. Pęk jemioły należy
trzymać w domu do następnych świąt.
·
Samo żywe drzewko stało się w chrześcijaństwie symbolem Chrystusa jako
źródła życia.
Prezenty
Do dzisiaj, w wigilijny
wieczór pod choinką znajdują się prezenty, przyniesione, w zależności od
regionu, przez Aniołka, Dzieciątko, Gwiazdkę, Gwiazdora lub Świętego
Mikołaja. Jest to tradycja rzadko spotykana w innych
krajach, gdzie, jeśli w ogóle jest taki zwyczaj, prezenty są ofiarowywane w
Boże Narodzenie. W niektórych tradycjach samo drzewko bywa niespodzianką dla
dzieci i gości.
Opłatek – bardzo cienki biały płatek chlebowy, przaśny (czyli niekwaszony i niesolony), wypiekany z białej mąki i wody bez dodatku drożdży, którym dzielą się chrześcijanie nurtu katolickiego (należącego do rzymskokatolickiego), zgromadzeni przy stole wigilijnym, składając sobie życzenia. Nie jest to zwyczaj wyłącznie polski, spotykany też na Słowacji, Litwie, Białorusi, Ukrainie, w Czechach i we Włoszech. Opłatek wigilijny jest symbolem pojednania i przebaczenia, znakiem przyjaźni i miłości. Dzielenie się nim na początku wieczerzy wigilijnej wyraża chęć bycia razem. Ma swoją symbolikę w wymiarze nie tylko duchowym: sama materia opłatka: "chleb", podkreśla również doczesny charakter życzeń. W podtekście tego życzenia jest nawiązanie do modlitwy Ojcze Nasz: oby nam go nie zabrakło (chleba naszego powszedniego...). Symbolika chleba ma jeszcze inny wymiar: należy być jak chleb dobrym i jak chleb podzielnym. Tradycja łamania się opłatkiem swoje korzenie ma w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Nie miała początkowo związku z Bożym Narodzeniem, była symbolem komunii duchowej członków wspólnoty. Zwyczaj błogosławienia chleba nazywano eulogiami. Z czasem na wigilijną mszę przynoszono chleb, który błogosławiono i którym się dzielono. Zabierano go też do domów dla chorych, czy tych, którzy z różnych powodów nie byli w kościele, przesyłano krewnym i znajomym. Praktyka przesyłania sobie eulogii, popularna w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, zanikać zaczęła w IX wieku na mocy dekretów synodów karolińskich, które chciały zachować zacierającą się różnicę między chlebem konsekrowanym a pobłogosławionym. Opłatki wypiekano przy klasztorach oraz kościołach. Używano w tym celu specjalnych metalowych form, do których wlewano ciasto. Na początku XIX wieku popularne stały się, znane tylko w Polsce, ozdoby z opłatka, które zawieszano nad stołem wigilijnym. Miały zapewnić szczęście i powodzenie w nadchodzącym roku. Również tzw. światy, którymi dekorowane były zawieszane u sufitu podłaźniczki wykonane były z kolorowego ciasta opłatkowego. Oprócz białego opłatka, przeznaczonego na komunikanty i do łamania się podczas wigilii, wypieka się również kolorowy, przeznaczony dla zwierząt domowych i bydła. Na Śląsku znany jest tzw. "radośnik", czyli opłatek posmarowany miodem, dawany dzieciom. W potocznym znaczeniu opłatek (zwany inaczej spotkaniem opłatkowym) oznacza rodzaj spotkania organizowanego w zakładach pracy, wspólnotach oraz instytucjach w okresie adwentu lub Bożego Narodzenia, połączonego z łamaniem się opłatkiem i składaniem życzeń.
Cziczilaki – tradycyjna gruzińska ozdoba bożonarodzeniowa, przyjmująca kształt iglastego drzewka. Najpowszechniej spotykana jest w zachodnich regionach kraju – Megrelii i Gurii
Wykonanie
Cziczilaki wyrabia się z
tyczek z drewna leszczynowego lub orzechowego . Po przycięciu odpowiedniej gałęzi, drewno suszy się na
słońcu lub przy piecu przez kilka dni . Następnie ostrym nożem struga się ów
drewniany słupek w taki sposób, by uzyskać długie, kręcone strużyny, które na
jednym z końców wciąż będą przytwierdzone do „pnia” . W zależności od rozmiaru
(20 cm – 3 m), wykonanie cziczilaki zajmuje od pół godziny do dwóch dni .
Tradycyjnie jest to zajęcie męskie
Tradycja
Według miejscowej tradycji
cziczilaki symbolizuje rajskie drzewo życia. Współcześnie szczyt „drzewka” ozdabia się drobnymi owocami, jagodami, marzaną, a niekiedy granatami czy jabłkami, co ma symbolizować płodność.
Ozdoba ta związana jest
ściśle z okresem Bożego Narodzenia, z uwagi na co w przeddzień przypadającej na
19 stycznia prawosławnej Epifanii cziczilaki pali się.
W okresie radzieckim sprzedawanie cziczilaki było zakazane z uwagi na to, iż jego jasne poskręcane strużyny przyniosły ozdobie przydomek „broda Bazylego” (od Bazylego Wielkiego, świętego żyjącego w IV wieku) . W niepodległej Gruzji tradycja związana z cziczilaki zyskała popularność, szczególnie w latach 90., gdy przesiedleńcy z Abchazji i Megrelii przynieśli z sobą cziczilaki do centrum krajuObecnie część Gruzinów postrzega cziczilaki jako bardziej swojski i ekologiczny odpowiednik wycinanej z lasu choinki
Karmelik – ozdoba choinkowa wykonywana ręcznie w południowej Polsce, na którą składa się cukierek owinięty w białą bibułę oraz w kolorowy staniol (cynfolię, folię cynową). Poprzez odpowiednie nacinanie bibuły uzyskuje się charakterystyczne frędzle. Nazwa tej ozdoby używana jest m.in. przez mieszkańców Świątnik Górnych, gdzie tradycyjnie wykonuje się karmeliki w okresie przed świętami Bożego Narodzenia. Wg słownika języka polskiego pod red. Jana Karłowicza, słowo karmelik, karmelek, karmelka czy karmalek oznacza "cukier krystaliczny stopiony, zwykle w tabliczkę ulany z dodatkiem koloru i smaku"
Kolęda – pierwotnie radosna pieśń noworoczna, która współcześnie przyjęła powszechnie formę pieśni bożonarodzeniowej (nawiązującej do świąt Bożego Narodzenia). Utrzymywana najczęściej w konwencji religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, w późniejszym okresie komponowana jest również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką, która w odróżnieniu od kolędy we współczesnym, potocznym tego słowa rozumieniu, nie jest wykorzystywana w chrześcijańskich nabożeństwach religijnych ze względu na swój świecki charakter. Terminem tym określa się również obrzęd ludowy związany z okresem słowiańskiego Święta Godowego, a następnie świąt Bożego Narodzenia, polegający na obchodzeniu domów przez kolędników. Co roku w Polsce odbywają się liczne przeglądy i festiwale kolędowe, z których największym, gromadzącym kilkadziesiąt tysięcy wykonawców jest Ogólnopolski Festiwal Kolęd i Pastorałek w Będzinie
W liturgii
W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od mszy o
północy w święta Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta
Ofiarowania Pańskiego (2 lutego). Od współczesnych kolęd (wykorzystywanych w nabożeństwach religijnych)
odróżnić należy utwory o tematyce związanej nie z narodzeniem Jezusa, lecz z okresem potocznie związanym ze świętami Bożego Narodzenia, jak
np. polską piosenkę Jest taki dzień,
niemiecką O Tannenbaum czy angielskie Jingle
Bells i White Christmas. Według tradycji chrześcijańskiej autorem
pierwszej kolędy był św. Franciszek z
Asyżu i była
ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce. Najstarsza polska kolęda
to Zdrow bądź,
krolu anjelski z 1424 roku. Najsłynniejszą kolędą
jest Cicha noc, którą przetłumaczono na ponad 300 języków
i dialektów. Powstała w roku 1818 w małym austriackim miasteczku Oberndorf bei
Salzburg w Alpach. Jej
autorami byli wikary miejscowego kościoła Józef Mohr oraz jego organista Franz Xaver
Gruber.
Etymologia
Termin kolęda wywodzi się
najprawdopodobniej od łacińskiego calendae i oznaczał w dosłownym
tłumaczeniu ‘pierwszy dzień miesiąca’. Dawni Słowianie nazywali tak pierwszy dzień roku (pierwotnie
utożsamianym z przypadającym na przesilenie zimowe Świętem
Godowym, a następnie z
dniem Bożego
Narodzenia), a także noworoczny
upominek. Następnie obyczaj ten przeniesiono wyłącznie na święto Narodzenia
Pańskiego, a z czasem kolęda zaczęła oznaczać ‘wizytę księdza w domu’, ‘pieśń
bożonarodzeniową’ i ‘obrzęd ludowy związany z chodzeniem po domach’. We
współczesnych językach słowiańskich znaczenie ewoluowało, przechodząc od
określenia Bożego Narodzenia do jego świętowania, śpiewania pieśni z nim
związanych i wreszcie do określenia samej pieśni. Obrzędy ludowe powiązane z
okresem Bożego Narodzenia w języku polskim nazywane są kolędowaniem lub kolędą
Geneza kolęd
Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich Kalendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ 1 stycznia, począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Z czasem, od 46 roku p.n.e., dekretem Juliusza Cezara 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji w Rzymie odwiedzano się, składano sobie wzajem podarki, śpiewano pieśni. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Jest to jeden z najważniejszych aspektów Bożego Narodzenia.Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem noworoczną pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy, początkowo wyłącznie łacińskie, obejmują zróżnicowane rodzaje śpiewów: introitus, antyfony, responsoria, tropy, sekwencje, hymny i pieśni. Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud benedyktyńskich.Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza. Pierwszą wzmiankę o śpiewie w dniu narodzin Jezusa pośrednio zawiera właśnie Ewangelia św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były apokryfy i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr.
Kolędy
Kolędy polskie
Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 roku, zaczyna się od słów Zdrów bądź, królu anielski.
Kolędy niemieckie
Niemcy, zarówno katolickie, jak i protestanckie, posiadają długą i bogatą tradycję kolędowania. Reformacja wpłynęła tam pozytywnie na rozwój kolęd. Autorem
tekstów wykorzystanych w wielu z nich (np. w Vom Himmel hoch)
był Marcin Luter.
Kolędy angielskie
Inaczej niż w Niemczech,
w Anglii ilość komponowanych kolęd spadła gdy rozpoczęła się reformacja.
Dopiero metodyzm w XVIII wieku i związana z nim odnowa religijna odwróciła tę
tendencję. Epoka
wiktoriańska również
wzbogaciła zasób kolęd angielskich. Teksty kolęd angielskich z XVI wieku
wykorzystał w 1942 roku angielski kompozytor Benjamin Britten do stworzenia swojego dzieła A Ceremony of
Carols op. 28 na harfę,
głosy solowe i trzygłosowy chór chłopięcy.
Kolędowanie – obrzęd ludowy praktykowany przede wszystkim w
kulturach rolniczych i pasterskich przez Słowian i Rumunów, polegający na tym, że grupy kolędników
odwiedzały poszczególne gospodarstwa z życzeniami pomyślności w Nowym Roku, za co otrzymywały od gospodarzy dary w postaci
jedzenia lub drobnych datków pieniężnych. Terminem kolęda określano dawniej zarówno sam obrzęd (chodzenie po kolędzie), jaki i podarunki składane kolędnikom, a także
śpiewane przez nich specjalne pieśni życzące. Dawni Słowianie nazwy tej
używali również odnośnie do Święta Godowego. Kolędowaniem nazywano również rytuał obchodzenia
domów przez grupy przebierańców z okresie Zapustów i Wielkanocy.
Geneza i funkcja obrzędu
Geneza obrzędu
Pierwsze wzmianki o
wizytowaniu domostw przez przebranych ludzi w maskach pojawiły się między XIII a XV w. W tekstach
tych dość często wyrażona jest dezaprobata dla takich zachowań, gdyż napisane
one zostały przez kaznodziejów chrześcijańskich. Kolędowanie
pierwotnie związane było z magią wegetacyjną oraz zaklinaniem urodzaju i płodności. Zarówno stroje kolędników, jak i ich zachowania
oraz śpiewane lub recytowane przez nich rytualne teksty cechowała wyraźna
symbolika płodnościowa i wiara w magiczną moc sprawczą wypowiadanych słów.
Wszelkie życzenia, jak i klątwy posiadały większą moc, gdy wypowiadane były nie
przez postaci ziemskie, ale przez postaci powiązane z sacrum. Maski oraz przebrania używane w celach
rytualnych umożliwiały kolędnikom stawanie się osobnikiem przybyłym z
zaświatów. Człowiek w kostiumie nie objawiał już cech ludzkich. Symboliczny
związek istniejący pomiędzy przebraniem a jego żywym odpowiednikiem umożliwiał
zyskanie wymiaru sakralnego. Dlatego też człowiek, który przebrany był za
groźne zwierzę, wykazywać miał cechy tegoż osobnika. Już sama obecność
kolędnika, czyli istoty przybyłej z zaświatów związaną ze światem sakralnym
była uznawana za dar. Jednak aby ten dar w postaci przybycia czy życzeń miał się spełnić, wymagana była wzajemność.
Za życzenia posłane w różnych postaciach należały się podarunki w formie pożywienia, alkoholu lub pieniędzy.
Równocześnie wskazuje się na związek dawnego obrzędu kolędowania z kultem
zmarłych, wiarą w ich rolę jako „opiekunów płodności i urodzaju”.
W późniejszym okresie obrzęd uległ częściowej chrystianizacji. Moment
kolędowania początkowo związany był z Nowym Rokiem, który u przedchrześcijańskich Słowian obchodzony był na wiosnę.
Wraz z ekspansją chrześcijaństwa oraz ustanowieniem obecnych dat świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku obrzędy kolędnicze usytuowały
się przede wszystkim w czasie tzw. Godów (okres od wigilii Bożego Narodzenia do Trzech Króli) w okolicach Ostatków oraz Wielkanocy (kolędowanie wiosenne), choć w zależności od
regionu praktykowane były również w innych momentach okresu zimowo-wiosennego.
Kolędowanie nie jest zwyczajem wywodzącym się z Polski. Rozmaitość formy tego
zwyczaju występują w całej Europie.
Funkcje obrzędu
Kolędowanie pełniło funkcje religijno-kulturowe powiązane z kultem przodków, magiczne, które zaopatrzyć miały ludzi w szczęście i powodzenie, funkcje recepcyjne i matrymonialne, funkcje gospodarcze, agrarne i hodowlane w związku z życzeniem dobrych plonów oraz społeczne i ludyczne. Z czasem funkcja ludyczna zaczęła przeważać ze względu na zmiany cywilizacyjne, które dokonały się na wsiach
Formy obrzędu w Polsce
Istotą kolędowania była
obrzędowa wymiana darów. W zamian za życzenia przyjmowane jako pomyślna wróżba urodzaju i powodzenia, gospodarze obdarowywali kolędników świątecznymi
smakołykami lub drobnymi datkami. Zarówno forma składania życzeń (śpiewanie,
recytowanie, wykrzykiwanie), jak i towarzyszące jej działania (np.
przedstawienia kolędnicze, tańce, popisy sprawności) oraz stroje (przebrania)
uczestników obrzędu były niezwykle zróżnicowane i zależne od regionu i czasu.
Kolędowanie w innych krajach
Austria
Kolędowanie nie jest
zwyczajem wywodzącym się z Polski. Rozmaitość formy tego zwyczaju występują w
całej Europie. W Szwajcarii, Słowenii, Bawarii i Austrii mają miejsce tzw. Perchty. Mają one związek
z pogańską boginią, której charakterystyczną cechą jest drewniana maska i owcza
skóra. Postać ta kojarzona jest z przesileniem zimowym i jest ucieleśnieniem przeznaczenia i
śmierci. W austriackim regionie Pongau występują „piękne Perchty” (Schonperchten), które są personifikacją dobra w wielkich,
zdobniczych nakryciach głowy, oraz „brzydkie Perchty” (Schiachperchten), które w straszliwych rogatych maskach stanowią
odzwierciedlenie zła. Wraz z nimi domy odwiedza horda dziwacznych stworów
zapożyczona z podań, baśni, legend czy regionalnej tradycji. Obecnie Perchty
traktowane są jako zwiastuny pomyślnego roku i urodzajnych plonów.
Ukraina
Pastorałka − rodzaj udramatyzowanej kolędy, wykonywana dawniej przez wędrownych muzyków i żaków, w której religijna tematyka bożonarodzeniowa poszerzona została o warstwę obyczajową. Także ludowa pieśń religijna o wesołym charakterze (utrzymana zazwyczaj w tonie sielankowym), związana z tematyką Bożego Narodzenia, wprowadzająca często wątek pasterski. W Polsce rozpowszechniona szczególnie od XVII wieku. Pastorałek raczej nie powinno wykonywać się podczas liturgii, ze względu na ich niskie walory teologiczne. Przykłady polskich pastorałek to: Lulajże, Jezuniu, Jezus malusieńki, Oj, maluśki, maluśki.
Jasełka – widowiska o Bożym Narodzeniu wzorowane na średniowiecznych misteriach franciszkańskich, a ich nazwa wywodzi się od staropolskiego słowa jasło oznaczającego żłób. Jasełka rzadziej mogą być nazywane także szopką, betlejemką, a na pograniczu polsko-ukraińskim wertepem. Do największych ulicznych jasełek na świecie
zaliczany jest Orszak Trzech Króli.
Historia
Za twórcę przedstawień
bożonarodzeniowych uważany jest św. Franciszek z Asyżu, który pierwszą taką scenę zaaranżował w 1223
roku w Greccio. Zwyczaj przywędrował z Włoch do Polski na
przełomie XIV i XV wieku i stał się zbieżny z kolędowaniem.
Ich treścią była historia
narodzenia Jezusa w Betlejem i spisku Heroda. Początkowo figury Dzieciątka, Maryi, Józefa, Trzech Królów i pozostałych osób dramatu były nieruchome.
Za sprawą zakonów franciszkańskich i bernardyńskich wprowadzono w ich miejsce marionetki
W pierwszej połowie XVIII
wieku biskupi polscy zakazali wystawiania jasełek w kościołach. Przyczyną było coraz szersze przenikanie do
treści przedstawień scen i postaci o charakterze ludycznym. Z szopkami zaczęli
wówczas kolędować poza murami świątyń żacy, czeladnicy itp. Dały one początek
wędrownym teatrzykom ludowym o świeckim charakterze.
Treść
Teksty jasełkowe,
najczęściej gwarowe, były w większości anonimowe. Przerabiano je
wielokrotnie, między innymi ze względu na fakt, że zawierały wątki odwołujące
się do aktualnych wydarzeń.
Do znanych opracowań
literackich należą jasełka napisane przez Lucjana Rydla pt. Betlejem polskie.
Do czerpiących z tradycji
polskich szopek współczesnych należy szopka dominikańska w Poznaniu z tekstami Jacka Kowalskiego, wystawiana przez Teatrzyk Towarzyski.
Jasełka występowały też w
kościele protestanckim na Pomorzu, czego przykładem są opracowane przez Marię von Bismarck (żonę starosty Łobza – Herberta von
Bismarcka) i wystawiane w miejscowości Łobez Jasełka Łobeskie (Labeser Krippenspiel). Były one jednak ewenementem na protestanckim
Pomorzu i grane były od 1921 roku do wojny. Jasełka te były
ośmioaktowym przedstawieniem słowno-muzycznym, w trakcie którego aktorzy
recytowali tekst, śpiewali oraz wspólnie z wiernymi zebranymi w kościele
śpiewali wybrane pieśni. Byli mieszkańcy Łobza po wysiedleniu przenieśli
tradycję jasełek w okolice Hanoweru, gdzie są one grane do dziś.
Pasterka,Msza Pasterska – uroczysta msza odprawiana w nocy (najczęściej o północy lub w godzinach wieczornych) z 24 na 25 grudnia, jako druga z liturgicznej uroczystości Bożego Narodzenia. Pasterka upamiętnia oczekiwanie i modlitwę pasterzy zmierzających do Betlejem. W Polsce jest jedną z najważniejszych świątecznych tradycji
Sylwester – wigilia Nowego Roku, dzień poprzedzający Nowy Rok – 31 grudnia (imieniny Sylwestra; w Kościele katolickim, jako wspomnienie
liturgiczne papieża Sylwestra I), kiedy to świętuje się koniec starego roku i
początek nowego, stanowiąca czas hucznych zabaw i bali, toastów, sztucznych ogni, petard lub pokazów laserowych.
Zwyczaj hucznych
zabaw
Jaki
sylwester taki rok
Sylwestrowe
żarty
Wróżby
matrymonialne
Wypędzenie
starego roku
Wymiatanie
bied
10 najdziwniejszych
tradycji
Spóźniony mikołaj
Okrągłe na
okrągło
Kogut przemawiał
Pierwsza
wizyta
Wyżerka
Tłuczenie talerzy
12 winogron
w 12 sekund
Przeszłość w
płomieniach
Kolorowa bielizna
Nowy rok ze
zmarłymi
Obchody
Samo święto pożegnania
starego i powitania nowego roku narodziło się dopiero na przełomie XIX i XX
wieku. Początkowo obchodzono je tylko w bogatszych warstwach społeczeństwa,
stopniowo zwyczaj przedostawał się do życia uboższych ludzi. Na początku XX wieku
pojawiły się lokalne zwyczaje przeżywania nocy sylwestrowych. Na przykład w Danii zeskakiwano z krzesła o północy, a w Hiszpanii od 1909 wraz z każdym uderzeniem zegara
zjada się jedno winogrono.
W wielu państwach
tradycyjnym trunkiem jest wtedy szampan.
Nowy Rok –
międzynarodowe święto przypadające 1 stycznia każdego roku (w kalendarzu
gregoriańskim), w Polsce jest to dzień wolny od
pracy. W powszechnie przyjętym zwyczaju obchodzenie święta należy rozpocząć
od otworzenia butelki szampana o północy z
dnia 31 grudnia na 1 stycznia następnego roku. Dzień
poprzedzający Nowy Rok nosi w polskiej tradycji miano sylwestra od
imienia świętego, który wspominany jest w tym dniu w liturgii w Kościele rzymskokatolickim −
papież Sylwester I.Zwyczaj rozpoczynania nowego roku od
pierwszego dnia stycznia pochodzi ze starożytnego Rzymu, którego mieszkańcy czcili
w ten dzień Janusa, boga
bram, drzwi i początków. Wiele języków, w tym angielski i niemiecki przejęły
właśnie od Janusa nazwę miesiąca styczeń (ang. January,
niem. Januar). Wcześniej, według kalendarza rzymskiego nowy rok
witano 1 marca, dlatego też w wielu językach
zapożyczone nazwy września, października, listopada i grudnia, czyli 9., 10., 11. i 12. miesiąca
roku pochodzą od łacińskich liczebników septem, octo, novem, decem (7,
8, 9, 10). Zmiana rozpoczęcia roku z marca na styczeń została wprowadzona z
doraźnych powodów urzędowych – po to, aby nowi konsulowie zdążyli zostać wybrani przed
rozpoczęciem sezonu działań wojennych w Iberii.Wyznawcy prawosławia i część grekokatolików posługujący
się kalendarzem juliańskim witają
Nowy Rok 1/14 stycznia (według kalendarza
gregoriańskiego). Bawią się oni na tzw. małankach w nocy z 13 na 14
stycznia. W buddyzmie mahajana (praktykowanym
w Chinach, Korei, Tybecie, Nepalu, Mongolii, Wietnamie i Japonii) Nowy Rok przypada po pierwszej
styczniowej pełni księżyca. Jednak
w buddyzmie tybetańskim,
który jest formą buddyzmu mahajany, Nowy Rok czyli Losar wypada
dzień po nowiu księżyca następującym po wejściu
Słońca w obszar Gwiazdozbioru Barana (np.
w 2014 roku Losar przypadł na dzień 2 marca.Chiński Nowy Rok wyznaczany
jest zgodnie z kalendarzem chińskim i
wypada zwykle w drugi (co pewien czas w trzeci) nów księżyca po przesileniu zimowym,
które musi wypaść w jedenastym miesiącu księżycowym.
Podobnie Nowy Rok, czyli święto Tết w Wietnamie. Także w Korei jest
to święto ruchome nazywające się Seollal i obchodzone zgodnie z
koreańskim kalendarzem
księżycowo-słonecznym. W buddyzmie therawada i hinajana (w Tajlandii, Mjanmie, Sri Lance, Laosie, Kambodży), tradycyjnie Nowy Rok rozpoczynał
się wraz z pierwszą kwietniową pełnią księżyca, jednak współcześnie ma
najczęściej stałą datę – rozpoczyna się 13 kwietnia.Tradycyjnym irańskim świętem
Nowego Roku jest Nouruz obchodzone w
dniu równonocy wiosennej.
Żydowski Nowy Rok to święto Rosz ha-Szana.
Antarktyda – kontynent położony najdalej na południe Ziemi, na
którym znajduje się geograficzny biegun południowy. Jest położony w rejonie Antarktyki na półkuli południowej, niemal w całości na południe od koła podbiegunowego i otoczony przez Ocean Południowy. Jest to jedyny kontynent trwale
i całkowicie niezamieszkany przez człowieka i niewykorzystywany gospodarczo. Ma powierzchnię 14,2 mln km², jest piątym co do
wielkości kontynentem po Azji, Afryce, Ameryce Północnej i Ameryce Południowej, prawie dwa razy większym od Australii. Około 98% Antarktydy pokrywa polarna czapa lodowa o średniej grubości 1,9 km, która rozciąga
się do wszystkich, prócz wysuniętych najbardziej na północ krańców Półwyspu
Antarktycznego. Pod względem średnich warunków Antarktyda to
najzimniejszy, najsuchszy i najbardziej wietrzny kontynent, ma także najwyższą
średnią wysokość ze wszystkich kontynentów. Antarktyda jest
uznawana za kontynent pustynny, z roczną sumą opadów równą 200 mm wzdłuż
wybrzeża i znacznie mniej w głębi lądu. Temperatura na Antarktydzie spada
poniżej −90 °C. Kontynent nie ma
stałych mieszkańców, ale w ciągu roku od 1000 do ponad 4000 osób przebywa na stacjach badawczych rozsianych po całym kontynencie. Tylko
organizmy przystosowane do zimna są w stanie przetrwać na Antarktydzie, w tym wiele
gatunków archeonów, bakterii, grzybów, protistów, niektóre rośliny i niektóre zwierzęta, w tym nicienie, niesporczaki, pingwiny, płetwonogie i roztocze. Zbiorowiska roślinne mają charakter tundry. Mimo że spekulacje i mity na temat Terra Australis Incognita („Nieznanego Lądu Południowego”) sięgają starożytności,
dopiero w 1820 członkowie rosyjskiej wyprawy Fabiana Bellingshausena i Michaiła Łazariewa na okrętach „Wostok” i „Mirnyj” jako pierwsi ujrzeli brzeg kontynentu (ściślej lodowca
szelfowego). Przez resztę XIX wieku pozostał on w dużej
mierze niezbadany, ze względu na nieprzyjazne środowisko, brak dostępnych
zasobów naturalnych i izolację. Antarktyda jest zarządzana wspólnie
przez państwa, które mają prawo głosu w ramach systemu Układu Antarktycznego. Układ Antarktyczny został podpisany w 1959 przez
12 państw; do tej pory podpisały go 54 państwa, w tym Polska. Zakazuje on
działań wojskowych i wydobycia surowców mineralnych, prowadzenia prób
jądrowych i składowania odpadów jądrowych, wspiera badania naukowe oraz chroni faunę i florę kontynentu. Badania naukowe są prowadzone przez ponad 4000
naukowców z wielu krajów.
Nazwa „Antarktyda” jest
zlatynizowaną wersją greckiego słowa ἀνταρκτική (antarktiké), żeńskiej formy od ἀνταρκτικός (antarktikos), co oznacza „naprzeciwko Arktyki”, „przeciwnie do północy”. Alternatywne
wyjaśnienie odnosi się do gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy (gr. Μεγάλη Άρκτος, Megale Arktos), nazwa kontynentu miałaby wskazywać, że leży
„naprzeciwko gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy”. Zanim termin
ten został przyjęty w obecnym znaczeniu, określenie to było używane dla opisu
innych miejsc, położonych „przeciwnie do północy”. Na przykład w XVI wieku
krótkotrwała kolonia francuska w Brazylii została nazwana „France Antarctique”,
a zwierzęta i rośliny z półkuli południowej bywały określane terminem
„antarktyczne”. Po raz pierwszy nazwy „Antarktyda” w odniesieniu
do kontynentu użył w 1840 lub 1841 polarnik Charles Wilkes, twórca pierwszych map jego wybrzeży. Jako
pierwszy nazwę tę naniósł na mapy w latach 90. XIX wieku szkocki kartograf, John George Bartholomew.
Historia odkryć
Antarktyda nie ma rdzennej
ludności i nie ma dowodów, że była widziana przez ludzi aż do XIX wieku.
Jednak przekonanie o istnieniu Terra Australis – rozległego kontynentu na dalekim południu
kuli ziemskiej dla „zrównoważenia” północnych kontynentów Europy, Azji i Afryki Północnej, istniało od czasów starożytnych. Koncepcję tę
zaproponował Arystoteles, aby zachować symetrię wszystkich znanych lądów na świecie, a
następnie rozwinął ją Ptolemeusz (I wiek n.e.), umieszczając ów ląd na swoich mapach.
Pod koniec XVII wieku odkrywcy stwierdzili, że Ameryka Południowa i Australia
nie są częściami legendarnego „Lądu Południowego”, jednak geografowie wciąż
umieszczali na mapach nieznany kontynent, o rozmiarach znacznie większych niż
obecnie stwierdzone. Antarktyda nie została nazwana Terra Australis, gdyż nazwa ta została wcześniej nadana
Australii, a wynikało to z błędnego założenia, że dalej na południe nie może
istnieć już znacznych rozmiarów ląd. Jako główny popularyzator nazwy
„Australia” jest wskazywany angielski podróżnik i odkrywca Matthew
Flinders. W latach 1837–1840 odbyła się francuska wyprawa
pod dowództwem Dumont d’Urville’a. 22 stycznia 1840, dwa dni po odkryciu
zachodniego wybrzeża Wysp Balleny’ego, część członków wyprawy wysiadła na najwyższej
wysepce z grupy Wysp Dumoulina około 4 km od Cape Géodésie na wybrzeżu Ziemi
Adeli, gdzie zebrali próbki minerałów, glonów i zwierząt. W latach 1838–1842 United States Navy zorganizowała wyprawę badawczą United States
Exploring Expedition (określaną skrótem Ex. Ex.). W jej ramach w
grudniu 1839 okręty Charlesa
Wilkesa wypłynęły z Sydney w Australii na Ocean Antarktyczny, jak wówczas określano te wody. W styczniu 1840
członkowie wyprawy zobaczyli wybrzeże utworzone przez ciemne, wulkaniczne
skały; Wilkes nadał tej ziemi nazwę „kontynentu Antarktydy”. Część
Antarktydy została później nazwana Ziemią
Wilkesa i nazwa ta jest używana do dnia dzisiejszego.Badacz James
Clark Ross w 1841 przepłynął akwen znany dziś jako Morze
Rossa i odkrył Wyspę
Rossa (nazwane na jego cześć). Płynął wzdłuż
ogromnej bariery lodowej, nazywanej dziś Lodowcem Szelfowym Rossa. Wulkany na wyspie Rossa: czynny Mount Erebus i wygasły Terror noszą nazwy dwóch statków z tej wyprawy: HMS
„Erebus” i HMS
„Terror”. W 1907, podczas wyprawy „Nimroda”, którą dowodził Ernest
Shackleton, grupa prowadzona przez Edgewortha
Davida zdobyła górę Erebus i dotarła do
południowego bieguna magnetycznego. Douglas
Mawson, który przewodził grupie zdobywców bieguna
magnetycznego podczas ich niebezpiecznego powrotu, poprowadził kilka wypraw aż
do 1931. Ponadto Shackleton wraz z trzema towarzyszami w okresie od
grudnia 1908 do lutego 1909 jako pierwszy przemierzył Lodowiec Szelfowy Rossa,
przekroczył Góry Transantarktyczne (przez Lodowiec Beardmore’a) i postawił stopę na Płaskowyżu Polarnym. 14 grudnia 1911 po raz pierwszy został zdobyty
geograficzny biegun południowy: wyprawa kierowana przez norweskiego polarnika Roalda
Amundsena, ze statku „Fram”, pokonała trasę z Zatoki Wielorybiej i w górę Lodowca Axela Heiberga do bieguna. Miesiąc później Ekspedycja Terra Nova, pod dowództwem Scotta, również osiągnęła biegun, jednak członkowie tej wyprawy
zginęli w drodze powrotnej.
Ułożona asymetrycznie wokół bieguna południowego, w
większości na południe od koła podbiegunowego, Antarktyda jest lądem
najbardziej wysuniętym na południe. Jej wybrzeża są oddalone od wybrzeży
Ameryki Południowej o około 1000 km, od Australii o 3100 km, natomiast od Afryki o 3980 km.
Otaczają ją wody Oceanu Południowego. Według dawniej stosowanego podziału uznawano, że wybrzeża
kontynentu oblewają wody południowego Pacyfiku, Atlantyku i Oceanu Indyjskiego, lub też, inaczej ujmując, otaczają ją południowe wody Oceanu Światowego. Jej powierzchnia to ponad 14 200 000 km²,
co czyni ją piątym co do wielkości kontynentem, około 1,3 raza większym od
Europy. Linia brzegowa ma 17 968 km i najczęściej tworzą ją
formacje lodowe:
Typy
wybrzeży Antarktydy
Lodowiec szelfowy (unoszący się na wodzie) 44%
Bariera lodowa ( na stałym podłożu) 38%
Strumień lodowy/jęzor lodowcowy 13%
Wybrzeże skaliste 5%
Antarktyda jest podzielona na dwie części
łańcuchem Gór Transantarktycznych, blisko przewężenia między Morzem
Rossa i Morzem
Weddella. Część na zachód od Morza Weddella i wschód od
Morza Rossa nazywa się Antarktydą Zachodnią, a pozostała, większa część, nazywa się Antarktydą Wschodnią; z grubsza odpowiadają one półkuli zachodniej i
wschodniej w stosunku do południka zerowego. Około 98% Antarktydy pokrywa polarna czapa lodowa, lądolód o średniej miąższości 1,9 km (wliczając w to lodowce szelfowe).
Grubość lodu sięga 4897 m w podlodowcowym basenie Astrolabe na Ziemi Adeli.
Powoduje to także, że Antarktyda ma największą średnią wysokość bezwzględną spośród kontynentów Ziemi. Kontynent zawiera około 90% światowego lodu (a
tym samym ok. 70% światowych zasobów słodkiej
wody). Gdyby cały lądolód uległ stopieniu, poziom mórz
wzrósłby o ~60 m. W lądolodzie wyróżniają się szybko płynące lodowce,
zwane strumieniami lodowymi; średnia prędkość ich spływu wynosi 200 m/rok.
Największymi strumieniami lodowymi są: Lodowiec
Lamberta, Amundsena, Beardmore’a, Dawsona-Lambtona, Denmana i Mertza. Strumienie
lodowe są dużymi strukturami, mogą mieć kilkaset kilometrów długości; składają
się łącznie na ok. 10% pokrywy lodowej kontynentu. W głębi kontynentu
przeciętna suma opadów jest bardzo niska, nawet do 2 mm w skali roku na
biegunie południowym. W kilku obszarach niebieskiego lodu opady są niższe niż utrata masy przez sublimację i lokalny bilans masy jest ujemny. Suchych Dolinach ten sam efekt występuje na podłożu skalnym,
co kształtuje tamtejszy krajobraz. Stanowią one pustynię
polarną, najsuchszą i najzimniejszą na Ziemi, ze średnią
roczną temperaturą −20 °C. Antarktydę Zachodnią pokrywa lądolód,
którego podłoże w znacznej części znajduje się poniżej współczesnego poziomu
morza (jest to kryptodepresja). Współcześnie zachodzące zmiany
klimatu sprawiają, że możliwy jest jego rozpad.
Jeżeli uległby on stopieniu, doszłoby do eustatycznego wzrostu poziomu
oceanu o 5–6 metrów. Kluczowe znaczenie dla
stabilności tego lądolodu mają dynamiczne strumienie lodowe, spływające do
lodowców szelfowych (w szczególności Lodowca Szelfowego Rossa).Niemal cała Antarktyda Wschodnia leży na półkuli wschodniej. Wyróżnia się na niej obszary takie jak Ziemia
Coatsów, Ziemia Królowej Maud, Ziemia
Enderby, Ziemia Mac Robertsona, Ziemia
Wilkesa i Ziemia
Wiktorii.
Geologia
Podłoże skalne
lądolodu
Nowe techniki badawcze, takie jak teledetekcja, georadar i zdjęcia satelitarne, pozwalają obecnie obserwować struktury ukryte pod lodem. Antarktyda bez uwzględnienia lądolodu jest jednym z niższych kontynentów, w dużej mierze przez fakt, że ciężar lodowców spowodował izostatyczne obniżenie skalnego podłoża kontynentu. Średnia wysokość podłoża skalnego to zaledwie 82,8 m n.p.m. Pod powierzchnią morza leży 5,5 miliona kilometrów kwadratowych, 44,7% całego obszaru lądowego. W centrum Antarktydy Wschodniej wznoszą się Góry Gamburcewa, podobne rozmiarami do Alp, w całości ukryte pod lądolodem. Obszar pomiędzy nimi, Górami Transantarktycznymi i górami Ziemi Królowej Maud bywa określany jako Równina Zachodnia; jest on stosunkowo słabo rozpoznany, wiadomo, że znajdują się w nim baseny podlodowcowe, niektóre zawierające jeziora (np. u źródeł lodowca Recovery). We wschodniej części Antarktydy Wschodniej znajdują się głównie nizinne baseny podlodowcowe (np. Wilkesa, Aurora, Schmidta), oraz gdzieniegdzie pasma wzgórz (np. na południowy zachód od jeziora Wostok). Między Ziemią Królowej Maud, Górami Gamburcewa i Ryftem Lamberta kończącym się w Zatoce Prydza znajduje się Wyżyna Wschodnia o wysokościach sięgających 1000–1500 m. Na Antarktydzie Zachodniej, równolegle do łańcucha Gór Transantarktycznych pod lodowcem rozciąga się rozległa dolina ryftowa, Ryft Zachodnioantarktyczny, w której najgłębsze miejsce (Rów Bentleya) leży 2496 m p.p.m.
Klimat
Antarktyda jest
najzimniejszym spośród kontynentów Ziemi. Jej surowy, unikalny klimat bywa
określany terminem „klimat glacjalny”. Antarktyda jest chłodniejsza niż Arktyka z trzech powodów. Po pierwsze, znaczna część
kontynentu leży na wysokości ponad 3000 m nad poziomem morza, a temperatura w troposferze spada wraz z wysokością (dodatkowo polarna
troposfera jest cieńsza niż w obszarach bliżej równika). Po drugie, północną
strefę polarną obejmuje Ocean
Arktyczny: ocean oddaje ciepło przez pak
lodowy, co zapobiega spadkowi temperatury do wartości
spotykanych na kontynencie antarktycznym; w dodatku otwarte wody mają znacznie
niższe albedo niż pokrywa lodowa, przez co pochłaniają ciepło. Po
trzecie, w lipcu, gdy na Antarktydzie panuje zima, Ziemia jest w aphelium (czyli najdalej od Słońca), a w styczniu
(antarktyczne lato) w peryhelium. Mimośród ziemskiej orbity jest jednak mały i efekt
ten ma mniejszy wpływ niż dwa pierwsze.
Historia
geologiczna i paleontologia
Temperatura i wiatry
Różnorodność biologiczna
Zwierzęta
Cechą charakterystyczną
fauny antarktycznej jest brak rodzimych kręgowców całkowicie lądowych.
Występujące tu gatunki ptaków (53 gatunki reprezentowane przezprzedstawicieli: pingwinów, wydrzyków, mew, warcabnika, albatrosów, fulmarów, rybitw, kormoranów) i ssaków (6 gatunków z nadrodziny płetwonogich, Pinnipedia), choć potrzebują środowiska lądowego
do reprodukcji, pierzenia/linienia i odpoczynku, jednak uzależnione są od
środowiska morskiego, w którym zdobywają pożywienie. Wśród ptaków dominują
pingwiny, stanowiąc 90% biomasy ptaków Oceanu Południowego. Charakterystyczne gatunki to m.in. pingwin cesarski (Aptenodytes forsteri), pingwin Adeli (Pygoscelis adeliae), pingwin maskowy (P. antarcticus) oraz pingwin białobrewy (P. papua). Petrel śnieżny jest jednym z trzech ptaków, które gniazdują
wyłącznie w Antarktyce. Spośród ssaków endemiczne są 4 gatunki: krabojad foczy (Lobodon carcinophagus), weddelka arktyczna (L. weddelli), amfitryta lamparcia (tzw. lampart morski, Hydrurga leptonyx) i foczka mała (in. foka Rossa, Ommatophoca rossi). Faunę lądową stanowią bezkręgowce, reprezentowane przez kilka gatunków muchówek z rodziny ochotkowatych (występujące na wyspach i w rejonie
nadmorskim – największym wyłącznie lądowym zwierzęciem żyjącym na Antarktydzie
jest nielotna muchówka Belgica antarctica, osiągająca do 6 mm długości), roztocze, skoczogonki, wszy, nicienie, niesporczaki, wrotki i pierwotniaki. Słodkowodne zbiorniki śródlądowe zasiedlane są
przez nieliczne gatunki widłonogów, małżoraczków, wioślarek i wrotków. Bardzo duży udział stanowią
gatunki endemiczne, np. większość gatunków skoczogonków i prawdopodobnie
wszystkie gatunki nicieni występujące na tym obszarze są endemiczne.
Grzyby
Rośliny
Inne
organizmy
Meteoryty
Meteoryty z Antarktydy pozwalają badać pierwotną materię, powstałą na początku istnienia Układu Słonecznego. Uważa się, że większość z nich pochodzi z planetoid, ale niektóre z nich mogą pochodzić z większych planet. Pierwszy meteoryt na tym kontynencie został znaleziony w 1912 i nazwany Adélie Land. W 1969 japońska ekspedycja odkryła dziewięć meteorytów. Większość z nich spadła na obszar lądolodu w ciągu ostatnich milionów lat. Ruch pokrywy lodowej przemieszcza spadłe meteoryty do miejsc stanowiących przeszkody w ruchu lodu, takich jak łańcuchy górskie, a erozja wiatrowa odsłania je po wiekach spędzonych pod nagromadzonym śniegiem. Antarktyczne meteoryty są lepiej zachowane niż te znajdowane w bardziej umiarkowanym klimacie. Duży zbiór meteorytów z Antarktydy pozwala lepiej zrozumieć liczebność różnych typów meteorytów w Układzie Słonecznym i ich związki z planetoidami i planetami. Wśród nich znajdują się nowe typy meteorytów i meteoryty rzadko spotykane, takie jak skały wybite z Księżyca i Marsa przez uderzenia. Jeden z marsjańskich meteorytów, Allan Hills 84001, spowodował ożywienie debaty o możliwości życia na Marsie, poprzez konkrecje mineralne zinterpretowane jako możliwe mikroskamieniałości. Meteoryty w przestrzeni kosmicznej są poddane działaniu promieni kosmicznych, na podstawie badań laboratoryjnych można określić, jaki czas upłynął od upadku meteorytu. Pomiar taki może być także przydatny w badaniach pokrywy lodowej Antarktyki. W styczniu 2013 na polu lodowym Nansena belgijska ekspedycja SAMBA znalazła meteoryt o masie 18 kg. Na Antarktydzie nie potwierdzono jak dotąd obecności kraterów uderzeniowych. W 2006 zespół naukowców z Uniwersytetu Stanu Ohio, na podstawie pomiaru sond GRACE, wskazał jednak możliwość istnienia krateru na Ziemi Wilkesa o średnicy około 480 km, którego powstanie mogło mieć związek z wymieraniem permskim około 250 milionów lat temu. W styczniu 2015 pojawiły się doniesienia o odkryciu na Lodowcu Szelfowym Króla Baudouina okrągłej struktury o średnicy 2 km, która może być kraterem wybitym w lodzie. Powiązano to zdarzenie z upadkiem meteorytu z 2004, jednak zdjęcia satelitarne sprzed 25 lat także zdają się ukazywać tę strukturę.
Masa pokrywy lodowej
i wzrost poziomu morza
Skutki ocieplenia
klimatu
W niektórych częściach Antarktydy obserwowane jest wyraźne ocieplenie klimatu; szczególnie silne stwierdzono na Półwyspie Antarktycznym. Eric Steig jako pierwszy w 2009 wykazał, że średnia temperatura powierzchni kontynentu Antarktydy nieznacznie rośnie, w tempie >0,05 °C na dekadę od 1957 do 2006. Badania te również wskazały, że Antarktyda Zachodnia w ciągu ostatnich 50 lat ocieplała się w tempie wyższym niż 0,1 °C na dekadę, a efekt ten jest najsilniejszy zimą i wiosną. Jest to częściowo zrównoważone przez jesienne ochłodzenie Antarktydy Wschodniej. Istnieją dowody na to, że wpływ na ogrzewanie Antarktydy ma antropogeniczna emisja gazów cieplarnianych, przede wszystkim dwutlenku węgla, chociaż nie jest to bezsprzecznie wykazane. Ocieplenie powierzchni Antarktydy Zachodniej, choć duże, nie doprowadziło do znacznego topnienia powierzchni lądolodu i nie ma bezpośredniego związku ze wzrostem poziomu morza. Wzrost tempa ruchu strumieni lodowcowych w tej części kontynentu bywa jednak tłumaczony zwiększonym napływem ciepłej wody z głębin oceanu, tuż przy krawędzi szelfu kontynentalnego. Z kolei w regionie Półwyspu Antarktycznego ocieplenie atmosfery ma prawdopodobnie istotny wpływ na topnienie pokrywy lodowej. W 2002 rozpadł się lodowiec szelfowy Larsen-B u wybrzeża Półwyspu Antarktycznego. 28 lutego i 8 marca 2008 odłamało się około 570 km² lodu z Lodowca Szelfowego Wilkinsa przylegającego do Wyspy Aleksandra w południowo-zachodniej części półwyspu, wystawiając pozostałe 15 000 km² na ryzyko. Pokrywę lodową podtrzymywały pasma lodu szerokości około 6 km; duża część lodowca rozpadła się 5 kwietnia 2009. Według NASA najbardziej intensywne topnienie powierzchni Antarktydy w ostatnich 30 latach miało miejsce w 2005, kiedy obszar lodu o powierzchni zbliżonej do Kalifornii na krótko roztopił się i zamarzł ponownie; mogło to być wynikiem wzrostu temperatury o nawet 5 °C.Badania opublikowane w „Nature Geoscience” w 2013 stwierdzają, że centrum Antarktydy Zachodniej jest jednym z najszybciej ocieplających się regionów na Ziemi. Autorzy dowodzą, że pełny zapis temperatury ze stacji Byrd „ujawnia liniowy wzrost rocznej temperatury między 1958 a 2010 o 2,4 ± 1,2 °C” .
Warstwa ozonowa
Każdego roku nad Antarktydą rozrasta się duży obszar niskiego stężenia ozonu w wysokiej atmosferze (ozonosferze), określany jako „dziura ozonowa”. Największe rozmiary osiąga we wrześniu, utrzymuje się od sierpnia po grudzień. Obszar ten w niektórych latach obejmuje praktycznie cały kontynent, sięgając południowego krańca Ameryki Południowej; największe rozmiary osiągnął we wrześniu 2008, w tym roku również najdłużej utrzymał tak duże rozmiary – aż do końca grudnia. Dziura ozonowa została wykryta przez naukowców z British Antarctic Survey w 1985; pojawia się co roku i przez lata obserwacji wykazywała generalną tendencję do zwiększania rozmiarów. Dziurę ozonową wiąże się z emisją freonów do atmosfery, które pod wpływem słonecznego ultrafioletu uwalniają chlor, reagujący z ozonem. Niektóre badania naukowe sugerują, że ubytek ozonu może mieć dominującą rolę w zmianach klimatycznych w Antarktyce (i w większym obszarze półkuli południowej). Ozon pochłania duże ilości promieniowania ultrafioletowego w stratosferze, ogrzewając ją. Ubytek powłoki ozonowej nad Antarktydą może spowodować ochłodzenie w stratosferze o około 6 °C. W wyniku tego zjawiska silniejsze stają się zachodnie prądy strumieniowe ograniczające wir polarny, co ogranicza odpływ zimnego powietrza z okolic bieguna południowego. Niższe temperatury sprzyjają powstawaniu polarnych chmur stratosferycznych, w których zachodzą reakcje dalej niszczące ozon.Temperatury nad lądolodem Antarktydy Wschodniej spadają, a obszary wybrzeża, zwłaszcza Półwyspu Antarktycznego, podlegają działaniu wyższych temperatur, co przyspiesza topnienie. Modele sugerują, że efekt ubytku ozonu / wzmocnienia wiru polarnego ma również wpływ na wzrost ilości lodu morskiego blisko brzegów kontynentu.
Płyta antarktyczna − płyta tektoniczna, obejmująca swoim zasięgiem Antarktydę i najbardziej południowe części Atlantyku, Oceanu Indyjskiego oraz Pacyfiku.Od północy graniczy z płytą afrykańską, australijską, pacyficzną, Nazca, południowoamerykańską i płytą Scotia.Jej granicę stanowią: Grzbiet Afrykańsko-Antarktyczny, Grzbiet Zachodnioindyjski, Grzbiet Australijsko-Antarktyczny, Grzbiet Południowopacyficzny i Grzbiet Amerykańsko-Antarktyczny.Do płyty antarktycznej należą mniejsze płyty: Wyniesienie Kergueleńskie, płyta szetlandzka i płyta Sandwich.Powierzchnia płyty antarktycznej wynosi około 60 900 000 km², co czyni ją piątą pod względem wielkości płytą tektoniczną.Płyta antarktyczna ze wszystkich stron otoczona jest przez grzbiety śródoceaniczne, w obrębie których w strefie spreadingu powstaje nowa skorupa oceaniczna, w związku z czym od kredy, a być może od górnej jury powiększają się południowe części oceanów, a pozostałe kontynenty oddalają się od Antarktydy w kierunku północnym. Od Antarktydy stale też oddalają się strefy spreadingu, czyli nowa skorupa ziemska jest generowana ze wszystkich stron coraz dalej na północ.
Wulkany na Antarktydzie
Mount Berlin – wulkan położony na Ziemi Marii Byrd na Antarktydzie, o wysokości około 3500 m n.p.m.
Charakterystyka
Mount Berlin tworzą dwa
połączone wulkany tarczowe, Berlin Crater i Merrem Peak, z których każdy posiada u
szczytu kalderę szerokości ok. 2 km; są one odległe o 3,5
km. Góra ta stanowi zachodni koniec pasma gór wulkanicznych Flood Range na Ziemi Marii Byrd. Na zachód od niej
rozciąga się na przestrzeni ok. 15 km obszar pełen szczelin lodowcowych. Górę tę odkrył Richard Byrd w 1934 roku, jej nazwa upamiętnia Leonarda M. Berlina, który
przewodził wyprawie na Mt. Berlin w 1940 roku. Byrd pierwotnie nazwał ją „Mount
Hal Flood”, lecz nazwa ta obecnie jest używana w odniesieniu do całego pasma. Na
zachodnim i północnym obrzeżu kaldery Berlin Crater znajdują się czynne fumarole, będące przejawem aktywności geotermalnej tego wulkanu. W zimnym klimacie
Antarktydy zamarzająca para tworzy wokół nich charakterystyczne wieże lodowe.
Sam krater wypełnia lód.
Deception Island (Wyspa Zwodnicza) – wyspa położona w archipelagu Szetlandów Południowych na Oceanie Południowym u wybrzeży Antarktydy. Wyspa Zwodnicza jest wierzchołkiem kaldery wulkanu wypełnionej wodą i zajmuje obszar o średnicy 12 km. Najwyższym jej punktem jest szczyt Mount Pond, liczący 542 m n.p.m. Wyspa ma kształt podkowy; pomiędzy lądem znajduje się wąski przesmyk Neptune's Bellows o szerokości 230 metrów. Obok znajduje się wyrwa w skale, nazwana „Oknem Neptuna” (Neptune's Window). Na wyspie, nad Zatoką Wielorybnika (Whaler's Bay), znajdują się gorące źródła i wulkaniczne plaże. Według niektórych źródeł to właśnie z tej wyspy, z miejsca zwanego Oknem Neptuna, amerykański podróżnik i badacz Nathaniel Palmer po raz pierwszy zobaczył w 1820 roku Antarktydę. Deception Island była od początku odkrycia wykorzystywana przez rybaków, łowców fok i wielorybników, a także badaczy z całego świata – istniała tu m.in. baza naukowa British Antarctic Survey. W latach 30. Wielkiego Kryzysu została opuszczona. W 1967 roku (w czasie erupcji, która wywołała powiększenie się wyspy) rozpoczęto pierwsze ewakuacje; kolejna próba stworzenia stacji na wyspie (chilijskie stacje Pedro Aguirre Cerda i Gutierrez Vargas) zakończyła się po erupcji wulkanu w 1969 roku. Obecnie na wyspie znajdują się dwie czynne w sezonie letnim stacje, argentyńska Decepción i hiszpańska Gabriel de Castilla. Obecnie jedyny ślad po bazach stanowią zardzewiałe zbiorniki, rozpadające się kotły grzewcze, silosy, chaty, dwa groby oraz porozrzucane wszędzie elementy maszyn, wśród nich również koła zębate patentu André Citroëna. W 1928 roku, z urządzonego na wulkanicznej plaży prowizorycznego lotniska samolotem firmy Lockheed wystartował lotnik, który dokonał pierwszego lotu transantarktycznego. Wrak samolotu można było jeszcze do niedawna oglądać wśród ruin bazy – niedawno został on usunięty z wyspy w ramach projektu likwidacji szkodliwych dla fauny i flory materiałów (obejmującego również zabezpieczenie azbestu, wciąż zalegającego w zachowanych kotłach parowych) Kalderę wulkanu wypełnia duża zatoka Port Foster. Whaler's Bay jest mniejszą zatoką znajdującą się wewnątrz Deception Island, nazwaną przez francuskiego badacza Jean-Baptiste Charcot ze względu na zwiększoną aktywność wielorybników w tym obszarze na początku XX wieku. Po ich bazie – norweskiej Aktieselskabet Hektor – pozostała plaża usłana kośćmi wielorybów oraz co najmniej jedną starą, drewnianą łodzią. Na Wyspie Zwodniczej można spotkać takie gatunki zwierząt, jak pingwiny antarktyczne, wydrzyki, mewy czy uchatki. Ponadto w ciepłych wodach przybrzeżnych można dojrzeć kryla i inne wodne skorupiaki oraz jeżowce. Na plażę często wyrzucana jest galaretowata ikra ryb z rodziny minogowatych.
Erebus – czynny wulkan u wybrzeża Antarktydy Wschodniej, na Wyspie
Rossa (na Morzu
Rossa) o wysokości 3794 m n.p.m. . Jest
to najaktywniejszy wulkan w Antarktyce; ostatnia jego erupcja miała miejsce w 2014 roku.
Charakterystyka
Erebus to duży stratowulkan pokryty przez lodowce, największy z wulkanów tworzących Wyspę Rossa u wybrzeża Ziemi Wiktorii (pozostałe to wygasłe Mount Terror i Mount Bird). Wulkan zaczął się formować około 1,3 miliona lat temu, w plejstocenie. Fonolitowy stożek wulkanu zmodyfikowało powstanie jednej lub dwóch generacji kalder, z których najmłodsza, późnoplejstoceńska, sięga do wysokości 3200 m n.p.m. Wznosi się w niej najmłodszy stożek, zwieńczony eliptycznym kraterem o wymiarach 500 × 600 m. Krater ma głębokość 110 m, znajduje się w nim wewnętrzny krater o średnicy 250 m, zawierający na dnie stałe jezioro lawowe, jedno z czterech istniejących na Ziemi. Aktywność wulkaniczna Erebusa jest znana od 1841, kiedy to wulkan został odkryty. Jest ona stale obserwowana od 1972, przeważnie przejawia się w istnieniu jeziora lawowego i małych erupcjach, od czasu do czasu zdarzają się erupcje strombolijskie, wyrzucające bomby wulkaniczne
Historia
W 1841 odkrył go szkocki badacz James Clark Ross. Nazwa wulkanu pochodzi od jednego z okrętów odkrywcy o nazwie HMS Erebus.W 1908 grupa dowodzona przez Edgewortha Davida z ekspedycji Nimroda jako pierwsza zdobyła szczyt Erebusa.W grudniu 1912 górę badała ekspedycja Terra Nova, pod dowództwem Scotta. Członkowie wyprawy sporządzili mapy i pobrali próbki geologiczne. Dwa obozy tej wyprawy znajdują się na liście historycznych miejsc i pomników w Antarktyce (nr 89 i 90).W 1979 na wulkanie miała miejsce katastrofa lotu Air New Zealand 901. Samolot podczas bardzo złej widoczności rozbił się na zboczu Erebusa. Śmierć poniosło 257 osób znajdujących się na pokładzie. Na liście historycznych miejsc i pomników Antarktydy znajduje się stalowy krzyż, upamiętniający tę katastrofę (nr 73)
Ochrona
Aktywny geotermicznie obszar Tramway Ridge, położony 1,5 km na północny wschód od głównego krateru, był objęty ochroną jako szczególnie chroniony obszar Antarktyki nr 130 (Tramway Ridge) o powierzchni 4 hektarów. W 2014 zatwierdzono nowy plan ochrony przyrody; obszar Tramway Ridge został włączony w skład nowego szczególnie chronionego obszaru Antarktyki nr 175 (high altitude geothermal sites of the Ross Sea region). Obejmuje on również fragmenty szczytów wulkanów Mount Melbourne i Mount Rittmann, gdzie także występuje aktywność geotermalna. Prócz basenu Morza Rossa jedynym miejscem na Antarktydzie, w którym stwierdzono aktywność geotermiczną na dużej wysokości, jest szczyt Mount Berlin. Obszar Tramway Ridge, dzięki podwyższonej temperaturze gruntu (do 75 °C na głębokości 4 cm) i dostępności ciekłej wody, pozwala na istnienie nietypowych społeczności mikroorganizmów, a około 16% chronionego obszaru porasta widoczna roślinność. Wstęp do północnej części chronionego obszaru jest zabroniony.
Executive
Committee Range – góry wulkaniczne na Antarktydzie Zachodniej, na Ziemi
Marii Byrd. Zbudowane z bazaltów i pokryte lądolodem do wysokości ok. 2500 m. Najwyższym szczytem
jest Mount Sidley (4285 m n.p.m.). Pasmo tworzy
pięć wulkanów, tworzących wygiętą linię o długości 80 km w kierunku
północ-południe. Aktywność wulkaniczna, która utworzyła to pasmo nie wygasła
całkowicie, o czym świadczą trzęsienia ziemi zarejestrowane w 2013, z epicentrum około 50 km od Mount Sidley, związane z
podlodowcowym wulkanem. Pasmo zostało odkryte 15 grudnia 1940 roku w
czasie lotu ekspedycji United States Antarctic Service
Hampton (góra) - góra pochodzenia wulkanicznego położona
na Ziemi Marii Byrd z kraterem wypełnionym lodem, która została odkryta 15
grudnia 1940 roku.
Geografia
Krater ma szerokość 6 km i
leży na szczycie starszego od niej wulkanu Whitney, a na jego krawędzi jest kilka stożków lodowych,
podobnych do tych, jakie są na prawdziwych wulkanach. Prawdopodobnie wulkan był
aktywny jeszcze 11 mln lat temu. Na południe od niego jest mniejszy od niego
stożek, cały pokryty lądolodem, Mount Cumming. Jest 128. pod względem
wysokości górą na Antarktydzie
Lars Christensentoppen – wulkan na Wyspie Piotra I. Jest to najwyższy szczyt Wyspy Piotra I,
terytorium, do którego rości sobie prawa Norwegia. Jest to duży, wygasły wulkan tarczowy. Nie ma dowodów, żeby był aktywny w holocenie, chociaż morfologia wulkanu wskazuje, że jest geologicznie
młody. Próbki skał wylewnych o oznaczonym wieku powstały w przedziale od
0,35 do 0,1 miliona lat temu (plejstocen). U szczytu wulkanu znajduje się kolisty krater o średnicy 100 m
Charakterystyka
Jest to duży stratowulkan pokryty przez lodowce, który znajduje się w północnej części Ziemi Wiktorii, w obrębie łańcucha Gór
Transantarktycznych. Wulkan
znajduje się na wysuniętym fragmencie wybrzeża, pomiędzy zatokami Wood Bay i Terra Nova. Został odkryty w 1841 przez kapitana Jamesa Rossa i nazwany na cześć lorda Melbourne, ówczesnego brytyjskiego
premiera Mount
Melbourne leży w centrum pola wulkanicznego rozciągającego się wzdłuż linii
północ-południe. Na szczycie i zboczach wulkanu znajdują się kopuły lawowe i
młode stożki. Jego ostatnia erupcja miała miejsce pomiędzy 1862 a 1922. Obecnie
aktywność wulkanu przejawia się w postaci czynnych fumaroli, tworzących wieże lodowe
Ochrona
Szczyt Mt. Melbourne był
objęty ochroną jako Szczególnie Chroniony Obszar Antarktyki nr 118 (Summit of Mount Melbourne) o powierzchni 6 km2. Wyznaczono go dla ochrony lokalnego środowiska,
istniejące dzięki energii geotermalnej, która utrzymuje podwyższoną temperaturę gruntu.
Umożliwia to rozwój unikalnego ekosystemu, zawierającego gatunki endemiczne. Występują tu mchy, wątrobowce, glony i jeden gatunek ameby skorupkowej (Corythion dubium). W 2014 roku zatwierdzono nowy plan
ochrony przyrody; trzy obszary aktywności geotermalnej u szczytu Mount
Melbourne zostały włączone w skład nowego Szczególnie Chronionego Obszaru
Antarktyki nr 175 (High Altitude Geothermal sites of the Ross Sea region). Obejmuje on również fragmenty szczytów wulkanów Mount Erebus i Mount
Rittmann, gdzie także występuje aktywność geotermalna.
Utrzymano zakaz wstępu na fragment południowego obrzeża krateru Mount Melbourne
(Cryptogam Ridge), ustanowiony dla ochrony flory. U
stóp wulkanu, na przylądku Edmonson Point, znajdują się dwie kolonie pingwinów Adeli, które są objęte ochroną w ramach Szczególnie
Chronionego Obszaru Antarktyki nr 165 (Edmonson Point, Wood Bay, Ross Sea)
Paulet Island – niewielka wyspa wulkaniczna w północno-zachodniej części Morza Weddella w pobliżu krańca Półwyspu Antarktycznego.
Geografia
Paulet Island leży w
północno-zachodniej części Morza
Weddella przy krańcu Półwyspu Antarktycznego – na wschód od przylądka Trinity
Peninsula w Erebus and Terror Gulf. Wyspa położona jest ok. 5 km na
południowy wschód od Dundee
Island. Jest niewielką wyspą
pochodzenia wulkanicznego o
skalistych brzegach – ma ok. 1,6 km średnicy. Stożek wulkaniczny wznosi się na wysokość 353 m. Morfologia wulkanu
świadczy o prawdopodobnej aktywności na przestrzeni ostatniego 1000 lat. Ciepło geotermalne sprawia, że przez większość roku wyspa nie jest pokryta
lodem. Na wyspie znajduje się jezioro o długości 500 m Paulet Island jest ostoją ptaków IBA z uwagi na zamieszkujące tu kolonie pingwinów
cesarskich i kormoranów niebieskookich oraz licznie występujące ptaki morskie. W
1999 roku odnotowano tu ok. 100 tys. par pingwinów cesarskich, a w 2012 roku
548 par kormoranów niebieskookich. Ponadto na wyspie gniazdują mewy południowe. Wielokrotnie obserwowano tu też pochwodzioby żółtodziobe i oceanniki żółtopłetwe, które również mogą tu gniazdować. Na brzegach
Paulet Island regularnie pojawiają się weddelki arktyczne i kotiki antarktyczne. W wodach wyspy często obserwowano amfitryty lamparcie.
Historia
Wyspa została odkryta w 1842 roku przez Brytyjską
Wyprawę Antarktyczną (1839–1843) pod kierownictwem Jamesa Clarka Rossa (1800–1862). Ross
nazwał wyspę na cześć kapitana Royal Navy George'a
Pauleta (1803–1879).W styczniu 1884 roku na wyspie wylądowała
ekspedycja Carla Antona Larsena (1860–1924),
która poszukiwała wielorybów na wodach Oceanu Południowego.
Do marca 1884 roku wyprawa Larsena polowała na foki w rejonie zatoki Erebus and Terror
Gulf u wybrzeży wyspy Joinville Island.W 1903 roku na wyspie
zimowała załoga statku „Antarctic” Szwedzkiej
Wyprawy Antarktycznej wraz z kapitanem Carlem Antonem Larsenem,
po tym jak statek utknął w lodzie w zatoce Erebus and Terror Gulf, a następnie
zatonął 12 lutego 1903 roku. 20-osobowa załoga opuściła statek i po 14
dniach wędrówki dotarła do wyspy. By przetrwać zimę, rozbitkowie zabili
1100 pingwinów i zbudowali niewielkie
schronienie (10×7 m) w pobliżu źródła wody pitnej. By zwrócić uwagę misji
ratunkowej, usypali w najwyższym punkcie wyspy kamienny kopiec. Przeżyli
wszyscy poza marynarzem Ole Wennersgaardem, który zmarł na atak serca.
Na wyspie przebywali od 28 lutego do 31 października 1903 roku.Po bytności
załogi „Antarctic” zachowały się pozostałości kamiennej chaty, kamienny kopiec
i grób, które mają status historycznego
miejsca w ramach Układu Antarktycznego.
Przy pozostałościach znajduje się pamiątkowa tablica. W 1947 roku wyspa została
zbadana przez Falkland Islands
Dependencies Survey. Kolejne badania przeprowadzono w 1953,
1956–1957 i w 1961 roku.Wyspa jest dostępna dla turystów w grupach
zorganizowanych z przewodnikiem. Przyjeżdża tu ok. 5 tys. osób rocznie.
Penguin Island (Wyspa Pingwinia, znana również jako: Georges Island, Île Pingouin, Isla Pingüino i Penguin Isle) – wyspa o wymiarach 1,4 na 1,7 km, leżąca po południowej stronie Wyspy Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych. Wyspa odkryta została w styczniu 1820 przez brytyjską ekspedycję pod dowództwem Edwarda Bransfielda i nazwana Pingwinią z powodu znajdującej się na niej licznej kolonii pingwinów.Penguin Island jest wyspą wulkaniczną, którą utworzył stratowulkan; jego główny stożek to Deacon Peak, jego ostatnia erupcja miała miejsce około 1850 roku. Ostatni zaobserwowany wybuch pochodził z bocznego krateru, maaru Petrel Crater i miał miejsce w 1905
Mount Rittmann – wulkan położony na Ziemi Wiktorii na Antarktydzie, o wysokości około 2600 m n.p.m.
Charakterystyka
Jest to wulkan tarczowy położony w północnej części Ziemi Wiktorii,
50 km od wybrzeża Morza Rossa, w paśmie Mountaineer Range w obrębie łańcucha Gór Transantarktycznych. Lodowiec Aviator pokrywa jego kalderę o wymiarach 8 × 5 km, która powstała
pomiędzy 4 mln a 70 tys. lat temu, w plejstocenie. Chociaż ostatnia erupcja tego wulkanu prawdopodobnie miała miejsce w
tamtej epoce, przejawia on wciąż schyłkową formę aktywności: w pobliżu krawędzi
kaldery występuje aktywność
geotermalna i fumarole. Nazwa góry upamiętnia wulkanologa Alfreda Rittmana.
Ochrona
Obszary aktywności
geotermicznej u szczytu Mt. Rittmann są objęte ochroną w ramach Szczególnie Chronionego Obszaru Antarktyki (ASPA, od ang. Antarctic Specially Protected Area) nr 175: High Altitude Geothermal sites of the Ross Sea region. Zostały one
wykryte w antarktycznym lecie 1991-92 przez włoskich badaczy, znajdują się na niestabilnym,
stromym zboczu kaldery na wysokości ok. 2000 m n.p.m. W miejscach wolnych od lodu dzięki ogrzewaniu gruntu
występują kępy mchów, a także termofilne mikroorganizmy; temperatury gleby sięgają 50–63 °C na głębokości
10 cm. Obszar ASPA nr 175 obejmuje również fragmenty szczytów wulkanów Mount
Melbourne i Erebus, gdzie także występuje aktywność geotermalna
Russell Peak –
najwyższy szczyt na Wyspie Sturge’a w
archipelagu Wysp Balleny’ego,
wznoszący się na wysokość 1705 m n.p.m. Szczyt dotychczas nie został
zdobyty.
Odkrycie
Wyspę i górujący nad nią szczyt zaobserwował jako pierwszy w lutym 1839 kapitan John Balleny, który nazwał go Brown Peak, na cześć jednego ze sponsorów wyprawy. Dwa lata później wyspę widział James Ross, który nazwał ten sam szczyt Russell Peak; nazwa „Brown Peak” jest zatem starsza
Możliwa erupcja w
2001
Wyspę Sturge’a uformował wulkanizm, Russel Peak jest stratowulkanem całkowicie pokrytym przez lodowiec. Nie wiadomo, czy wulkan ten był czynny w holocenie. W czerwcu 2001 roku na zdjęciach satelitarnych
zaobserwowano nietypową formację chmur w postaci długiego pasma, związanego z wierzchołkiem
Russell Peak. Analizy wykazały, że nie zawierała ona pyłu wulkanicznego, jednak
specjaliści ocenili, że przypomina raczej chmurę powstałą wskutek emisji gazów
wulkanicznych, niż chmurę orograficzną. Równocześnie szczyty pozostałych Wysp
Balleny’ego nie utworzyły podobnych chmur. Zaobserwowane zostały „pulsacje” w
obrębie chmury; mogły one być konsekwencją zmiennej w czasie aktywności
wulkanu, ale mogła też być to chmura falowa. Obecnie nie ma pewności, czy był to przejaw
aktywności wulkanu.
Seal Nunataks – grupa 16 nunataków na Lodowcu Szelfowym Larsena na Ziemi
Grahama na wschód od Nordenskjöld Coast na Półwyspie Antarktycznym.
Geografia
Seal Nunataks leżą na wschód od Cape Fairweather na Nordenskjöld Coast w północnej części Półwyspu Antarktycznego. Stanowią łańcuch 16 nunataków rozciągający się z zachodu na północny zachód na Lodowcu Szelfowym Larsena na Ziemi GrahamaNunataki znajdują się w części lodowca Larsen B, ze wschodu na zachód są to: Christensen Nunatak, Oceana Nunatak, Wyspa Robertsona, Pollux Nunatak, Castor Nunatak, Larsen Nunatak, Murdoch Nunatak, Nunatak Arctowskiego, Hertha Nunatak, Gray Nunatak, Donald Nunatak, Åkerlundh Nunatak, Bruce Nunatak, Dallman Nunatak, Evensen Nunatak i Bull Nunatak. Lód w tej części jest najcieńszy na całym Lodowcu Szelfowym Larsena i ma 160 m grubości. Najwyższym nunatakiem jest Murdoch Nunatak wznoszący się na wysokość 368 m n.p.m. Seal Nunataks to stożki żużlowe, pozostałości dawnego wulkanu tarczowego. Większość większych nunataków uważana jest za osobne szczeliny wulkaniczne. W przypadku kilku z nich zaobserwowano aktywność fumaroliczną, m.in. Christensen Nunatak (1893), Murdoch Nunatak i Dallman Nunatak (1982). Świeży materiał piroklastyczny i strumienie lawy zostały zaobserwowane na Dallman Nunatak w 1983 rokuNa Larsen Nunatak znajduje się argentyńska letnia stacja polarna – Matienzo
Historia
Nunataki zostały odkryte
przez norweską ekspedycję wielorybniczą pod dowództwem Carla
Antona Larsena (1860–1924) w grudniu 1893 roku. Wyprawa nazwała
je Seal Islands i nadała nazwy także poszczególnym nunatakom.
Larsen pobieżnie zmapował teren i wziął Seal Islands za dwa czynne wulkany. W październiku 1902 roku nunataki zostały zbadane przez Szwedzką Wyprawę Antarktyczną, która stwierdziła, że są to nunataki, a nie wyspy.
W 1947 roku teren zbadała Falkland Islands
Dependencies Survey (FIDS).
Mount Sidley (4285 m n.p.m.) – najwyższy wulkan
na Antarktydzie, a także najwyższy szczyt Executive
Committee Range.Wulkan został odkryty 18 listopada 1934 roku
przez amerykańskiego lotnika Richarda Byrda.
Szczyt ten jest stosunkowo mało znany wśród alpinistów. Pierwszego udanego
wejścia dokonał 11 stycznia 1990 roku Nowozelandczyk
Bill Atkinson, który prowadził prace naukowe dla organizacji USAP.
Mount Siple – wulkan
tarczowy położony na Wyspie
Siple’a u wybrzeża Antarktydy, o wysokości 3110 m n.p.m.
Charakterystyka
Jest to duży wulkan
pokryty przez śnieg, który znajduje się na wyspie u wybrzeża Ziemi
Marii Byrd na Antarktydy Zachodniej, oddzielonej od Wybrzeża Bakutisa przez Lodowiec Szelfowy Getza. Stoki wulkanu nie są zniszczone przez erozję
nawet od strony otwartego morza, a jeden ze stożków pasożytniczych jest zbyt młody, aby określić jego wiek metodą potasowo-argonową. To wskazuje, że wulkan mógł być aktywny jeszcze
w holocenie. Jest to trzecia co do wybitności góra w Antarktyce. Nie ma dowodu, że jej wierzchołek został
kiedykolwiek zdobyty
Terror (wulkan) – wygasły wulkan położony na Wyspie Rossa, u wybrzeża Antarktydy, o wysokości około 3230 m n.p.m.
Charakterystyka
Jest to duży wulkan,
tworzący wschodnią część wyspy, pokryty przez lodowce. Został odkryty i nazwany przez Jamesa
Clarka Rossa w 1841 roku, nazwa pochodzi od jednego z jego okrętów (HMS Terror), podobnie jak nazwa czynnego wulkanu Mount Erebus na tej samej wyspie, odległego o ok. 30 km w
kierunku zachodnim. Wulkan był aktywny w plejstocenie. Najmłodsze skały z dolnej części stoków mają ok.
820 tysięcy lat, a u szczytu bazaltowego stożka Mount Terra Nova na zachodnim
stoku wulkanu około 800 tysięcy lat. Niższa część wschodnich stoków
Mount Terror, w sąsiedztwie przylądka Cape Crozier, jest obszarem wolnym od
lodu. Teren ten jest objęty ochroną jako szczególnie chroniony obszar Antarktyki nr 124 (Cape Crozier). Znajduje się tam kolonia lęgowa pingwinów
cesarskich o zmiennym położeniu i liczebności. Jej
obszar ogranicza zarówno zmienne w czasie zalodzenie morza, jak też konieczność
znalezienia schronienia przed silnym wiatrem katabatycznym spływającym po stokach Mount Terror
Wyspa Buckle’a – jedna z trzech
głównych, niezamieszkanych wysp grupy Wysp Balleny’ego,
leżących w okolicach wybrzeży Antarktydy, 110 km na północny wschód od
przylądka Belousov Point. Powierzchnia wyspy to 123,6 km².Wyspa została odkryta
w 1839 roku przez Johna Balleny’ego,
który nazwał ją na cześć J.W. Buckle’a, jednego ze sponsorów wyprawy. Jest
pokryta lodem, ma podłużny kształt, około 21 km długości i 5 km
szerokości. Najbardziej na północ wysuniętym punktem jest Cape Cornish.
Przybrzeżne wysepki to: Sabrina, Scott Cone, Eliza Cone i Chinstrap oraz skała
The Monolith. Cała grupa wysp jest zaliczana do Dependencji Rossa, uznawanej przez Nową Zelandię za część jej terytorium. Wyspa jest pochodzenia
wulkanicznego. Tworzący ją stratowulkan wznosi się na 1239 m n.p.m.; obecnie jest uśpiony, ale w XIX wieku dwukrotnie były obserwowane jego erupcje. Ostatnia miała miejsce w 1899 roku
Wyspa Jamesa Rossa – duża wyspa w pobliżu północno-wschodniego krańca Półwyspu Antarktycznego (Trinity Peninsula), od którego oddziela ją Kanał Księcia Gustawa. Została nazwana na cześć polarnika Jamesa Rossa, który w 1842 roku odkrył wyspę i sporządził mapę jej wschodniego wybrzeża. Nie należy mylić jej z Wyspą Rossa na Morzu Rossa. Wyspę Jamesa Rossa tworzy rozległy wulkan tarczowy, aktywny głównie w miocenie i pliocenie. Najwyższy szczyt, Mount Haddington, wznosi się na 1630 m n.p.m.; pokrywają go lodowce. Niektóre stożki piroklastyczne w pobliżu szczytu mogą mieć zaledwie kilka tysięcy lat.Znajduje się na niej czeska letnia stacja polarna Mendel. Na wyspie w 1986 roku znaleziono szczątki pierwszego dinozaura odkrytego w Antarktyce, roślinożernej antarktopelty.
Blanchard
Nunataks – nunataki na południowym krańcu Gutenko
Mountains w środkowej Ziemi
Palmera w południowej części Półwyspu Antarktycznego. Blanchard Nunataks zostały sfotografowane podczas lotów zwiadowczych w
latach 1966–1969. Ich mapę sporządził United States Geological Survey w 1974 roku. Ich nazwa upamiętnia
Lloyda G. Blancharda z amerykańskiej National Science Foundation, asystenta edytora Antarctic Journal of the United States w latach 1973–1978.
Crain Ridge – grzbiet
górski na północnym zboczu Strange
Glacier w Latady
Mountains w południowo-wschodniej Ziemi
Palmera w południowej części Półwyspu Antarktycznego, o wysokości około 1050 m n.p.m. Częściowo
zbadany przez FIDS-RARE ze Stonington
Island w latach 1947–1948. Sfotografowany z lotu ptaka w latach 1965–1967 i
zmapowany przez United States Geological Survey. Nazwany na cześć Harolda D.K. Craina,
pracownika stacji antarktycznej Amundsen-Scott zimą w 1967 roku.
Elliott Hills – niskie wzgórza i nunataki w północno-zachodniej części Gutenko
Mountains w środkowej Ziemi
Palmera w południowej części Półwyspu Antarktycznego. Elliott Hills zostały sfotografowane podczas lotów zwiadowczych w
latach 1966–1969. Ich mapę sporządził United States Geological Survey w 1974 roku. Ich nazwa upamiętnia
Davida J. Elliotta – dowódcę samolotu LC-130, z którego oblatywano i
fotografowano Antarktydę podczas operacji Deep Freeze w 1970 i 1971 roku.
Góry Ellswortha – pasmo górskie na Antarktydzie Zachodniej, w południowej części Ziemi Ellswortha, ciągnące się wzdłuż brzegu Lodowca Szelfowego Filchnera. Długość ok. 901 km. W części północnej – pasmo Sentinel z najwyższymi na Antarktydzie Masywem Vinsona (4892 m) i Mount Tyree (4852 m), w części południowej – pasmo Heritage (wys. do 3300 m).Zbudowane ze skał osadowych i magmowych prekambryjskich i paleozoicznych, sfałdowane i wypiętrzone na przełomie triasu i jury. Występowanie licznych nunataków oddzielonych od siebie głęboko wciętymi dolinami wypełnionymi lodem o miąższości ponad 4000 m. Odkryte w 1935 przez Lincolna Ellswortha.
Executive
Committee Range – góry wulkaniczne na Antarktydzie Zachodniej, na Ziemi
Marii Byrd. Zbudowane z bazaltów i pokryte lądolodem do wysokości ok. 2500 m. Najwyższym szczytem
jest Mount Sidley (4285 m n.p.m.). Pasmo tworzy
pięć wulkanów, tworzących wygiętą linię o długości 80 km w kierunku
północ-południe. Aktywność wulkaniczna, która utworzyła to pasmo nie wygasła
całkowicie, o czym świadczą trzęsienia ziemi zarejestrowane w 2013, z epicentrum około 50 km od Mount Sidley, związane z
podlodowcowym wulkanem. Pasmo zostało odkryte 15 grudnia 1940 roku w
czasie lotu ekspedycji United States Antarctic Service
Góry Admiralicji (ang. Admiralty Mountains) – pasmo górskie położone na wschodniej Antarktydzie. Leżą w północno-wschodniej części Ziemi Wiktorii i stanowią część Gór Transantarktycznych. Pasmo ograniczają przez Morze Rossa, Ocean Południowy, a także lodowce Dennistoun, Ebbe i Tucker. Góry Admiralicji zbudowane są ze skał metamorficznych z intruzjami granodiorytów, a także granitów. W utworach kambryjskich znajdują się pokłady węgla kamiennego. Występują tam liczne lodowce
Najwyższe szczyty:
·
Mount Minto – 4
163 m n.p.m.
·
Mount Adam – 4 010 m
·
Góra Sabine'a – 3 850 m
·
Mount Ajax – 3 770 m
·
Mount Royalist – 3 640 m
·
Mount Black Prince – 3 405 m
·
Mount Parker – 1 260 m
Góry Forda (ang. Ford Ranges lub Edsel Ford Range) – góry w Antarktydzie Zachodniej, w północno-zachodniej części Ziemi
Marii Byrd. Góry zbudowane z przeobrażonych osadów
terygenicznych i węglanowych oraz granodiorytów i granitów. Znaczna część gór
schowana jest pod powierzchnią lodu; ponad powierzchnię lodu wybijają się
pojedyncze szczyty, pooddzielane głębokimi obniżeniami, po których spływają
liczne lodowce. Najwyższy szczyt – Mount Avers, wznosi się na 1370 m n.p.m. Góry
zostały odkryte 5 grudnia 1929 roku przez amerykańską ekspedycję pod
kierownictwem Richarda Byrda i nazwane na cześć Edsela Forda, ówczesnego szefa Ford Motor Company, który pomógł sfinansować wyprawę.
Góry Gamburcewa – podlodowcowe pasmo górskie we wschodniej części Antarktydy, całkowicie pokryte przez lądolod antarktyczny. Góry pokrywają obszar o wymiarach co najmniej 700×250 km, podobny do Alp, a ich najwyższe szczyty przekraczają 2800 m n.p.m.; znajdują się one pod lodową kopułą Dome A (Dome Argus), najwyższą na Antarktydzie. Pokrywający je lód mierzy od kilkuset do ponad 4000 m grubości
Odkrycie i badania
Pasmo to zostało
niespodziewanie odkryte w 1958 podczas
III Radzieckiej Ekspedycji Antarktycznej, dzięki badaniom sejsmicznym. Zostało nazwane na cześć radzieckiego sejsmologa i geofizyka, Grigorija
Gamburcewa. Wnętrze Antarktydy
Wschodniej było wcześniej
uważane za nieaktywną tektonicznie archaiczną platformę
kontynentalną, o generalnie
płaskiej i niezróżnicowanej powierzchni. W 1974 Brytyjczycy, Amerykanie i
Duńczycy przeprowadzili dokładniejsze badania, jednak wciąż pokrycie profilami
było fragmentaryczne i brakowało trójwymiarowego obrazu gór
Geografia
Góry Gamburcewa
przypominają europejskie Alpy nie tylko obszarem, ale także alpejską
rzeźbą terenu. Posiadają
one ostre granie i szczyty, dzielące je doliny są często V-kształtne, a nie U-kształtne, jak doliny poddane długotrwałemu
działaniu lodowców
górskich. W górach tych znajdują
się także jeziora
podlodowcowe i
łączące je rzeki. Od strony północnej do gór sięga Ryft Lamberta, dolina ryftowa ukryta pod lądolodem
wschodnioantarktycznym; badania wskazują także, że dolina ta kontynuuje się po
wschodniej stronie gór, oddzielając je od podlodowcowych wzgórz w
regionie jeziora Wostok. Naukowcy uważają Góry Gamburcewa za matecznik
lodowców, które zaczęły rozrastać się na Antarktydzie 34 miliony lat temu, pod
koniec eocenu, po czym połączyły z lodowcami gór Ziemi Królowej
Maud i pokryły cały kontynent. W tej części
Antarktydy mógł się zachować także najstarszy lód na Ziemi, mający ponad 1,2
miliona lat. Wydobycie takich rdzeni lodowych pozwoliłoby odtworzyć historię zmian
klimatu w znacznie dłuższym okresie, niż obecnie.
Geologia
Pochodzenie Gór Gamburcewa
stanowiło geologiczną zagadkę. Ostatnia kolizja kontynentalna na tym obszarze
miała miejsce ok. 500 milionów lat temu z tym obrazem kłóciło się istnienie gór
o młodej rzeźbie terenu. Postulowano, że mogą one mieć charakter wulkaniczny, a utworzyła je plama gorąca, jednak na podstawie magnetometrii teza ta została wykluczona. Według hipotezy S. Coxa i
S. Thompsona z University of
Arizona część Gór Gamburcewa
miałaby być pokryta lodem już od 300 mln lat, czyli od paleozoiku. Współcześnie sądzi się, że historia geologiczna tych gór
była następująca: orogen
kolizyjny, który legł u podstaw
dzisiejszych gór Gamburcewa, powstał miliard lat temu, gdy na Ziemi utworzył
się superkontynent Rodinia. Utworzone wtedy szczyty zostały całkowicie zerodowane w następnych erach, pozostawiając jedynie
zgrubienie litosfery, chłodne korzenie gór. W mezozoiku, gdy rozpadał się superkontynent Gondwany, uaktywniony został Wschodnioantarktyczny System Ryftowy i podniosła się temperatura litosfery.
Góry zostały na nowo wypiętrzone; pocięły je rzeki i doliny lodowców, aż
ostatecznie ok. 34 miliony lat temu pokrył je lódGdyby tempo formowania się
lądolodu Antarktydy Wschodniej było powolne, szczyty gór najprawdopodobniej
zostałyby zerodowane i całe pasmo przypominałoby raczej wielki płaskowyż. Tempo
erozji gór może być oszacowane pośrednio, poprzez badanie skał
przetransportowanych z gór do Zatoki Prydza. Z analiz wynika, że jest ono o rząd wielkości niższe niż
np. dla Alp. Wiąże się to z zachowaniem lodowców w zimnych klimatach, które nie
erodują skał tak intensywnie, jak w cieplejszych strefach, a wręcz mogą pełnić
funkcję ochronną. Rzeźba Gór Gamburcewa najprawdopodobniej nie ulegała już
zmianom w ciągu ostatnich 14 milionów lat
Góry Królowej Fabioli – antarktyczny łańcuch górski o długości ok. 50 km, złożony z siedmiu masywów, leżący na Ziemi Królowej Maud ok. 140 km na południowy zachód od Lützow-Holm Bay.
Nazwa
Łańcuch został nazwany za pozwoleniem króla Belgów Baudouina I imieniem jego żony królowej Fabioli.
Położenie
Góry leżą na Ziemi Królowej Maud, ok. 140 km na południowy zachód od Lützow-Holm Bay
Opis
Łańcuch ma ok. 50 km długości i składa się z
siedmiu mniejszych masywów ułożonych na linii północ-południe.
Zbudowane są ze skał
metamorficznych, skał sjenitowych i granitowych. Tworzą barierę zatrzymującą postęp śródlądowego lodowca. Góry
Królowej Fabioli zostały odkryte i sfotografowane z samolotu Belgijskiej
Wyprawy Antarktycznej 8 października 1960 roku. W listopadzie i
grudniu 1960 roku góry badała Japońska Antarktyczna Wyprawa Badawcza, która
przeprowadziła badania geologiczne i geomorfologiczne. Wyprawa japońska określała
góry mianem „Gór Yamato”W 1969 roku kolejna wyprawa znalazła w górach
dziewięć meteorytów, co zapoczątkowało serię
intensywnych poszukiwań meteorytów przez wyprawy japońskie i amerykańskie.
Ridge A – grzbiet górski na wschodzie Antarktydy odkryty w 2009 roku. Obszar Ridge A został odkryty przez zespół australijskich i amerykańskich astronomów podczas poszukiwań miejsca pod nowe obserwatorium astronomiczne. Jest uważany za najzimniejsze, najsuchsze i najspokojniejsze miejsce na Ziemi, gdzie „jest najmniejsza prędkość wiatru, najczystsze niebo i najniższy poziom szumu na Ziemi”. Grzbiet jest zlokalizowany na Płaskowyżu Polarnym, na wysokości 4053 metrów n.p.m. Występują na nim ekstremalnie małe ruchy powietrza (wiatry), a średnia temperatura zimą wynosi –70 °C (–94°F). Na odkrytym obszarze planowana jest budowa obserwatorium i ustawienie teleskopu, za pomocą którego uzyskane obrazy byłyby niemal trzy razy dokładniejsze, niż uzyskiwane za pomocą jakichkolwiek innych teleskopów naziemnych na Ziemi. Pod względem dokładności byłyby one porównywalne z obrazami uzyskiwanymi przez Kosmiczny Teleskop Hubble'a
Rathbone Hills – niskie wzgórza i nunataki w Gutenko Mountains w środkowej Ziemi Palmera w południowej części Półwyspu Antarktycznego. Ich mapę sporządził United States Geological Survey w 1974 roku. Ich nazwa upamiętnia majora United States Marine Corps Davida L. Rathbone'a – dowódcę samolotu LC-130 ze szwadronu VXE-6 służącego podczas operacji Deep Freeze w 1970 i 1971 roku.
Japonia – państwo wyspiarskie położone na wąskim
łańcuchu wysp na zachodnim Pacyfiku, u wschodnich wybrzeży Azji, o długości 3,3 tys. km. Archipelag rozciąga się niemal południkowo, tworząc
łagodny łuk wygięty w stronę kontynentu. Punktem wysuniętym najdalej na północ
jest przylądek Sōya (45°31′N) na północnym krańcu wyspy Hokkaido, a punktem wysuniętym najdalej na południe jest
mini-archipelag trzech wysepek o nazwie Oki-no-Tori-shima (20°25′N). Natomiast w przypadku wzięcia pod
uwagę wyłącznie czterech głównych wysp, najbardziej wysuniętym na północ punktem
jest przylądek Sōya, a najbardziej wysuniętym na południe punktem jest przylądek
Sata (30°59′N) na krańcu półwyspu Ōsumi na wyspie Kiusiu. Stolicą jest Tokio, które usytuowane jest prawie dokładnie na tej samej
szerokości geograficznej (35°41′N) co: Ateny, Pekin, Teheran i Waszyngton. Archipelag składa się z czterech głównych
wysp: Hokkaido, Honsiu, Sikoku i Kiusiu (97% obszaru lądowego) oraz 6848 mniejszych wysp.
Według danych z 2006 roku, łączna powierzchnia kraju wynosi 377 921 km².
Większość powierzchni jest pokryta górami, a najwyższym szczytem jest wulkan Fudżi (3776 m). Z tego powodu prawie połowa ludności
zamieszkuje nadmorski pas nizin rozciągający się między Tokio a Osaką i Nagoją. Tam też rozwijało się rolnictwo i przemysł. Obszar ten
stanowi 13% terytorium kraju. Japonia jest położona na styku płyt tektonicznych, w obrębie „ognistego pierścienia Pacyfiku”. Stałym zagrożeniem są więc trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów i fale tsunami. Stąd wynikają różnice danych podających liczbę
wysp i odmienną wielkość powierzchni kraju. W sierpniu i wrześniu nad
archipelag nadchodzą tajfuny powstające na zachodnim Pacyfiku. Z liczbą ludności 126,5 mln osób Japonia
zajmuje 10. miejsce na świecie. Według danych ONZ i WHO, przeciętna długość życia jest najwyższa na świecie. Japonia
należy do grupy krajów wysoko rozwiniętych – jest ona jedną z czołowych potęg
gospodarczych świata. Zgodnie z przyjętą w 1947 demokratyczną konstytucją, Japonia jest monarchią parlamentarną z cesarzem jako symbolem jedności państwa i wybieranym
w wyborach powszechnych dwuizbowym parlamentem.
Nazwa
Zapisane znakami
japońskimi (kanji) słowo Japonia (jap. 日本) ma dwa sposoby odczytywania: Nihon i Nippon. Znaki te tłumaczy się jako: Kraj Wschodzącego
Słońca (日 – słońce; dzień 本 – korzeń; książka; pochodzenie, początek).
Określenie to pochodzi z Chin i odnosi się do położenia geograficznego Japonii
względem kontynentalnej Azji. Wcześniejszą nazwą Japonii, jeszcze sprzed
nawiązania kontaktów z Chinami, nadaną przez ludność zamieszkującą jej ziemie
było Yamato (jap. 倭 lub 大和). W Chinach natomiast ziemie te w okresie Trzech Królestw zwano krajem Wa (倭). Przed 1946 oficjalną nazwą Japonii było Cesarstwo Wielkiej
Japonii (jap. 大日本帝国 Dai Nippon Teikoku). Termin ten jest z reguły stosowany na określenie państwa
japońskiego w okresie od restauracji
Meiji (jap. 明治維新 Meiji-ishin) do końca wojny
na Pacyfiku, jednak oficjalnie zaczęto tej nazwy używać dopiero w 1936.
Od 1946 oficjalną japońską nazwą kraju jest Nippon-koku lub Nihon-koku (日本国), co dosłownie oznacza Państwo Japońskie (国 – kraj, państwo). W językach europejskich nazwa
Japonia pojawiła się dzięki podróżnikowi Marco
Polo, który zapisał wymowę mandaryńskiego określenia
tych ziem: Cipangu (także Chipangu, Jipangu). Jednakże
dzisiejsze słowo Japan pochodzi prawdopodobnie z kantońskiego Jatbun. W języku
malajskim kantońskie określenie przybrało postać Japang i tak zostało zaimportowane do Europy przez
portugalskich kupców. W 1577 zapisano po raz pierwszy to słowo jako Giapan.
Geografia
Japonia to archipelag wysp
i wysepek ciągnących się wzdłuż wschodnich wybrzeży Azji i tworzących łuk
długości 2990 km (Japończycy utrzymują, że ich kraj ma kształt
„trzydniowego Księżyca”). Liczne półwyspy i zatoki sprawiają, że linia
brzegowa jest bardzo dobrze rozwinięta, a jej długość
wynosi 29 751 km. Na południowym zachodzie, poprzez Morze Wschodniochińskie, Japonia graniczy z Chinami, na zachodzie Morze Japońskie oddziela kraj od obu Korei oraz Rosji. Na
północy cieśnina Sōya (La Perouse’a) oddziela Japonię od
rosyjskiej wyspy Sachalin, a cieśnina Nemuro (Kunaszyrska) od Wysp
Kurylskich, których południowa część stanowi terytorium
sporne z Rosją. Od wschodu i południa kraj oblewają
wody Oceanu Spokojnego, a wzdłuż wybrzeży ciągnie się głęboki Rów
Japoński (rów tektoniczny).
Ukształtowanie powierzchni
Flora
Lasy pokrywają ponad 60% powierzchni kraju. W kilku miejscach jest to roślinność pierwotna. W całej Japonii rosną lasy bambusowe, dostarczające budulca i pożywienia (korzenie są jadalne). Podobnie w całym kraju rosną drzewa wiśni sakura oraz śliwy, których wiosenne kwitnienie przyciąga rzesze ludzi na tradycyjne hanami. Z uwagi na rozciągłość południkową na obszarze Japonii można wyróżnić strefy roślinne. Jednocześnie w górach zaznacza się piętrowy układ roślinności. Najdalej na południe, w pobliżu równika, na wyspach Riukiu, Ogasawara, Kazan rosną wilgotne lasy równikowe z drzewiastymi paprociami, drzewem kamforowym, palmami i morwami. Na południu kraju, na obszarze o średniej rocznej temperaturze powietrza 13–21 °C (Kiusiu, Sikoku), występują wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe, w których rosną 2000-letnie kryptomerie japońskie (Cryptomeria japonica), dęby kashi, jodły momi oraz sosny japońskie. Na Kiusiu lasy podzwrotnikowe rosną do wysokości 1000 m n.p.m. Lasy mieszane, z przewagą liściastych, rosną na terenach, gdzie średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6–13 °C, a więc na Kiusiu powyżej 1000 m, w środkowej części Honsiu między 1500 a 2700 m, a w części północnej na wysokości 1400 m, na Hokkaido lasy mieszane sięgają do 700 m. W lasach tych rosną buki, brzozy, dęby w tym białe, kasztany karłowate, magnolie oraz różne gatunki klonów. Na obszarach ze średnią temperaturą powietrza poniżej 6 °C rosną subarktyczne lasy mieszane lub iglaste, ze świerkiem syberyjskim, świerkiem yesso, jodłą sakhalan, jodłą syberyjską oraz jodłą niebieską. Ponad piętrem lasów występują sosna karłowata, krzewy i roślinność alpejska. azalie, hortensje i irysy kwitną wiosną, a chryzantemy jesienią, wtedy także czerwienieją klony.
Fauna
Wiele zwierząt spotykanych
na Honsiu, Sikoku i Kiusiu spotyka się w innych rejonach o umiarkowanym
klimacie na półkuli północnej. Należą do nich niedźwiedzie brunatne, łasice, dziki, zające, sarny, jelenie wschodnie i ptaki, takie jak bażanty, jastrzębie, kaczki i żurawie. Występuje tu też wiele gatunków płazów i gadów, a wśród nich żółwie, jaszczurki, węże – z gatunkami jadowitymi habu i mamushi. Do unikatowych należy salamandra olbrzymia żyjąca na Honsiu i Kiusiu, osiągająca 1,5 m
długości. Innym
specyficznym przedstawicielem japońskiej fauny jest makak japoński, przystosowany do panujących warunków. Makaki są
najdalej na północ żyjącym gatunkiem małp. Do endemitów należą również kot z Iriomote oraz zając amami. Wśród zwierząt na subarktycznym Hokkaido
spotyka się sobole i czerwone lisy oraz wspomniane niedźwiedzie brunatne.
Tutejsze niedźwiedzie są prawie dwukrotnie większe od swoich znacznie
łagodniejszych kuzynów z Honsiu. Na wyspach sezonowo pojawia się
wiele owadów, takich jak: cykady, komary, karaluchy i robaczki świętojańskie. W Japonii
występuje 150 gatunków ptaków śpiewających. Na większości wybrzeża panują albatrosy i kormorany. Na wschód od przylądka Inubo znajdują się
bogate łowiska: dorsza, łososia i licznych skorupiaków. Popularnym gatunkiem ozdobnej formy hodowlanej,
japońskiej ichtiofauny jest karp koi. Likwidacja naturalnych siedlisk wskutek urbanizacji powoduje stałe zmniejszanie się liczby
zwierząt. Ochrona wprowadzona przez Ministerstwo Środowiska w
latach 80. XX wieku obejmuje 136 zagrożonych gatunków.
Najdawniejsze dzieje
Początek japońskiego
państwa wiąże się ze związkiem plemiennym, a następnie królestwem Yamato z centralnym ośrodkiem na wyspie
Honsiu, którego początki sięgają VII w. p.n.e. Pierwszym legendarnym władcą był Jimmu. Około V w. p.n.e. królestwo Yamato obejmowało
także północną część Kiusiu, jak również zajęło południowy skrawek Korei,
dzięki czemu miało kontakt z wysoko rozwiniętą cywilizacją chińską. Wówczas to Japończycy przyjęli chińskie pismo i dalszego rozprzestrzeniania się wpływów
kultury chińskiej nie powstrzymała nawet utrata prowincji koreańskiej w połowie VI wieku.
Shintō jest rodzimą religią Japończyków, niemniej
jednak już od końca VI w. coraz więcej wiernych miał buddyzm. W 794 roku stolicą cesarstwa zostało Heian-kyō (ob. Kioto). Nastąpił rozwój kultury dworskiej, ale w
znacznym stopniu ograniczono stosunki z Chinami, a kolejni cesarze byli coraz
bardziej uzależnieni od wielkich rodów. Jeden z nich, Fujiwara, sprawował faktyczną władzę w X i XI wieku. W tym
czasie wyłoniła się klasa rycerzy feudalnych – samurajów, podległych panom feudalnym. W 1192 roku siogun, naczelny wódz, Yoritomo z rodu Minamoto stworzył system feudalnej administracji
wojskowej, zwanej bakufu. Od tej pory kolejni cesarze byli odsuwani od
władzy przez stojących na czele państwa siogunów. Ośrodkiem władzy Yoritomo
była Kamakura. Odtąd wszystkie następne okresy bakufu w
dziejach Japonii nosiły nazwę od stolicy siogunów lub nazwy ich rodu. Pierwszy
siogunat, Kamakura, upadł w czasie prób podbicia Japonii
przez Mongołów. Wyruszająca z Korei flota mongolska próbowała dwukrotnie, w latach 1274 i 1281,
dokonać inwazji Japonii, ale za każdym razem została rozproszona przez tajfun,
który został z tego powodu nazwany kamikaze (boski wiatr). Kraj Wschodzącego Słońca obronił się
wprawdzie przed najeźdźcą, ale przygotowania do wojny pochłonęły ogromne środki
i zrujnowały finansowo siogunów. Zdobycie Kamakury w 1333 roku przez jeden z
rywalizujących ze sobą rodów rozpoczęło okres wojen feudalnych, który zakończył
się ustanowieniem przez nowego cesarza siogunami przedstawicieli rodu Ashikaga ze stolicą w Muromachi – dzielnicy Kioto. Pierwsi Europejczycy przybyli do Japonii w 1542 roku, a byli nimi kupcy portugalscy z Makau. Razem z nimi do Japonii dotarło chrześcijaństwo. Pierwszym misjonarzem chrześcijańskiej religii był hiszpański jezuita, Franciszek Ksawery (1506–1552), który przywiózł do Japonii
Biblię. Jego dzieło kontynuowali inni bracia należący do Towarzystwa
Jezusowego, po latach nawracaniem Japończyków zajęli się także franciszkanie.
Brak silnego rządu i jedności sprzyjał szerzeniu się katolicyzmu na wyspie
Kiusiu. Japończycy (nawet bardziej niż katolicyzmem) byli zainteresowani innym
europejskim wynalazkiem – bronią palną, której mogliby używać przeciwko wrogom.
W tym okresie, nazywany niekiedy epoką chaosu lub stuleciem wojen, kraj był rozbity na hany feudalne, zwalczające się nawzajem. Próby
jego zjednoczenia podjął się tolerujący chrześcijaństwo Nobunaga Oda (1536–1582), który w 1573 roku objął władzę.
Po jego śmierci władzę w Japonii przejął Hideyoshi Toyotomi (1536–1598). Swoją stolicą uczynił w 1587
roku Nagasaki – port na zachodnim wybrzeżu Kiusiu. Wkrótce
do miasta zaczęły przybywać liczne statki kupców hiszpańskich i portugalskich,
a z czasem także angielskich i holenderskich. Jednak zaniepokoił się szybką chrystianizacją południa kraju i podburzaniem przez
misjonarzy katolickich chłopów i niektórych panów feudalnych przeciwko władcy
japońskiemu i jego prawom. W 1587 roku wydał tzw. dekret z Hakaty, który
nakazał wydalenie wszystkich chrześcijańskich misjonarzy z rządzonych przez
niego ziem. W 1597 roku ukrzyżowano 26 katolików, w tym 9 europejskich
misjonarzy, oskarżonych o działania na szkodę państwa. Dało to początek zmiany
myślenia o chrześcijaństwie i zwalczania tej religii. Następcą
Hideyoshiego został Ieyasu Tokugawa (1543–1616), który kontynuował zjednoczenie
kraju i założył dynastię siogunów rodu Tokugawa sprawujących rządy w latach 1603–1867.
Początkowo sprzyjał on kupcom zagranicznym i był otwarty na wpływy Zachodu. Jeszcze na początku XVII wieku do kraju przybyli
przedstawiciele kolejnych zgromadzeń: benedyktynów, dominikanów czy też
augustianów. Dodatkowo uwidoczniły się zapędy kolonialne Hiszpanii i
Portugalii, rywalizujące o wpływy z protestanckimi Anglią i Holandią. Aby nie
dopuścić do podzielenia losu pozostałych krajów Azji, które stały się
europejskimi koloniami, od 1639 roku wszystkie kontakty z kupcami europejskimi
(z wyjątkiem Holendrów) i misjonarzami zostały zakazane (sakoku). Obcokrajowcy otrzymali nakaz opuszczenia
Japonii, a najbardziej opornych (głównie misjonarzy) zamordowano. Jedynym
miejscem kontaktów handlowych stała się faktoria na sztucznej wyspie Dejima usytuowanej w zatoce Nagasaki, do której
wpływać mogły wyłącznie kompanie holenderskie. Rozpoczęła się trwająca ponad
200 lat samoizolacja Japonii od wpływów europejskich. Niemal do końca lat 50.
XIX wieku Japonia pozostawała w znacznym stopniu odcięta od świata, a walka z
obcymi wpływami odbijała się na wyznawcach chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo
jako obca religia zostało zakazane, a chrześcijanie japońscy byli prześladowani.
Już w 1614 roku pojawił się kolejny dekret władz o wydaleniu wszystkich
misjonarzy z terenu kraju. W 1619 roku w Kioto spalono na stosie 52 osoby, w
1623 roku podobny los spotkał kolejnych 50 chrześcijan w Edo (dzisiejszym
Tokio), a w 1632 roku zabito 55 osób w Nagasaki.
XVIII i XIX wiek
Coraz bardziej represyjny
charakter rządów skorumpowanego siogunatu, naciski Zachodu wywołujące niepokoje wewnętrzne,
kryzys ekonomiczny i społeczny, bunty chłopów i feudałów, doprowadziły do
przełamania izolacji Japonii. W lipcu 1853 roku komandor marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych Matthew Perry (1794–1858) zakotwiczył okręty, nazwane
przez Japończyków „czarnymi”, w zatoce Yedo (ob. Zatoka Tokijska). Amerykanie przybyli ponownie w lutym 1854 roku
i wymusili na Japonii pierwszy traktat łamiący jej izolację. Władze Japonii
wyraziły zgodę na handel oraz nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Stanami
Zjednoczonymi. Niemniej jednak Japończycy nadal bronili się przed
ingerencją z zewnątrz, co doprowadziło do interwencji połączonej floty brytyjsko-francuskiej i ostrzału japońskich portów. Kulminacją
tego było skierowanie przez Brytyjczyków potężnej armady, która zakotwiczyła w
okolicach Kōbe w 1866 roku. W końcu młody japoński cesarz, Mutsuhito (1852–1912), otworzył granice Japonii. W
1867 roku zlikwidował siogunat Tokugawy, a w 1868 roku ogłosił restaurację władzy cesarskiej. Okres jego władzy nazwano Meiji, to znaczy „światłe rządy”. Japoński monarcha
zniósł feudalizm, rozwiązał klasę samurajów. Rozpoczął się okres
uprzemysłowienia i modernizacji. W 1889 roku cesarz zatwierdził konstytucję
opartą na europejskich wzorcach. Obowiązująca do 1945 roku ustawa zasadnicza
zachowała jednak boski kult cesarza i dawała mu szerokie uprawnienia. W
1894 roku wybuchła I wojna chińsko-japońska o Wyspy Riukiu. Japończycy rozgromili
chińską flotę, a zgodnie z traktatem pokojowym z 1895 roku pokonane Chiny oddały Japonii Tajwan. Niespodziewane i druzgocące zwycięstwo w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904–1905) uczyniło z Japonii pierwsze
mocarstwo na Dalekim Wschodzie. W 1910 roku po zmuszeniu do abdykacji cesarza Sunjonga (1874–1926) Japonia anektowała Koreę.
Początek XX wieku
W czasie I wojny światowej Cesarstwo Japonii stanęło po stronie państw ententy, w wyniku czego otrzymało jako terytoria mandatowe Ligi Narodów posiadłości pacyficzne pokonanych Niemiec, a więc Mariany, Karoliny oraz Wyspy Marshalla. W Chinach na półwyspie Szantung Japończycy zajęli niemiecką kolonię, jednak wycofali się pod silnym naciskiem aliantów. W 1931 roku Japonia przejęła kontrolę nad Mandżurią, tworząc z niej marionetkowe cesarstwo przemianowane na Manshū-koku (Mandżukuo). Wybuch II wojny
chińsko-japońskiej w 1937 roku rozpoczął podbój Chin, w czasie którego
Japończycy zajęli wszystkie duże chińskie miasta portowe, a także znaczną część
obszaru wewnątrz tego państwa. Masakra nankińska stała się symbolem brutalnej okupacji
japońskich wojsk. Wybuch II wojny światowej w Europie przyśpieszył tok wydarzeń w samej
Japonii, gdzie coraz silniejsze poparcie i władzę zdobywały ugrupowania nacjonalistyczne i militarystyczne, dążące do poszerzenia japońskiej strefy wpływów.
W 1940 roku Japonia podpisała pakt z niemiecką III Rzeszą i Włochami, tworząc oś Berlin – Rzym – Tokio.
Obyczaje
Na narodowy charakter oraz
mentalność Japończyków ogromny wpływ wywarły i wywierają wciąż bushidō oraz nauki Konfucjusza. To za ich sprawą takie cechy, jak dyscyplina, stoicyzm, powściągliwość, opanowanie, a także lojalność i
szacunek wobec starszych czy zwierzchników są powszechnie respektowane i
widoczne na każdym kroku – w szkole, pracy i rodzinie. Harmonia w życiu
społecznym stanowi dla Japończyków najwyższą wartość, w związku z czym w
relacjach międzyludzkich panuje konformizm i dążenie do ugody niemal za wszelką cenę.
Interes grupowy ma pierwszeństwo nad indywidualnym, stąd źle widziane jest
wyróżnianie się oraz formułowanie osobistych opinii. Ludzie wypowiadają się
najczęściej niejasno oraz wymijająco, a prywatne uczucia i troski maskują
nienagannym uśmiechem oraz wysoką kulturą osobistą. Honor oraz
wszechobecne poczucie wdzięczności i obowiązku, a co za tym idzie obawa przed
utratą twarzy skutkuje istnieniem we wzajemnych relacjach specyficznych,
nieformalnych układów i powiązań, takich jak giri (zobowiązanie moralne), które dla skrytych i
zamkniętych w sobie Japończyków stanowi wzór zachowania, a także sposób
polubownego rozwiązywania sporów międzyludzkich. To właśnie konfucjańskie
zasady, bushidō, czyli „droga wojownika”, a także buddyzm zen
stanowiły podstawę specyficznego systemu myślenia i sposobu postrzegania świata
przez Japończyków. Za ich sprawą ongiś samuraj, który okrył się hańbą i stawał
się rōninem, zwracał jeden ze swych mieczy przeciw sobie i popełniał
rytualne samobójstwo – seppuku. One też przed II wojną światową pomogły stworzyć kult
boskiego cesarza oraz pozwoliły japońskim żołnierzom gardzić śmiercią w czasie
samobójczych ataków kamikaze. Poczucie honoru nakazywało walczyć do końca, gdyż niewola
czy kapitulacja nie wchodziły w rachubę.
Język
Ponad 99% mieszkańców
Japonii posługuje się językiem japońskim. Jego pochodzenie jest nieznane. Prezentowane są
różne hipotezy dot. jego korzeni, m.in. pokrewieństwo z rodzinami języków uralskich i ałtajskich, do których należą: fiński, węgierski, mongolski, turecki. Pod względem gramatycznym japoński podobny jest
do języka koreańskiego. Do charakterystycznych cech języka
japońskiego należą: duża liczba homofonów, obfitość zwrotów grzecznościowych, występowanie
tylko sylab otwartych, a więc kończących się samogłoską, iloczas czy duża ilość zapożyczeń frazeologicznych,
głównie z języka angielskiego. Z powodu braku możliwości jednoznacznego
wyjaśnienia, język japoński jest klasyfikowany jako największy język izolowany, gdyż jego struktury gramatyczne, frazeologia czy fonetyka są niepodobne do struktur żadnego innego języka
na świecie. Jest to język aglutynacyjny. Mieszkańcy Wysp Riukiu, w tym Okinawy, posługują się językami riukiuańskimi, należącymi do japońskiej rodziny językowej. Są one nauczane w miejscowych szkołach. Język
ajnoski jest używany przez niewielką grupę mieszkańców wyspy
Hokkaido – Ajnów. Są oni zagrożeni wymarciem. Japończycy posługują się jednocześnie trzema
systemami pisma. Są to: wprowadzone w V w. znaki chińskie kanji oraz dwa sylabariusze fonetyczne, hiragana i katakana, pochodzące z VIII wieku. W wielkim uproszczeniu,
znakami kanji zapisuje się rdzenie słów, głównie rzeczowniki pochodzenia chińskiego i słowa utworzone w
Japonii według wzoru chińskiego oraz rodzime słowa japońskie. Kanji mają trzy
podstawowe właściwości: formę, dźwięk, znaczenie. Każdy znak może być wymawiany
w różny sposób, a każde czytanie może mieć wiele znaczeń. Za pomocą hiragany
przekształca się je w przymiotniki i czasowniki, natomiast katakanę stosuje się m.in. do zapisu
słów pochodzenia obcego i wykorzystuje jako kursywę. Ponadto w reklamie oraz w kontaktach z
cudzoziemcami, zastosowanie znajdują rōmaji, a więc alfabet łaciński, który jest w istocie czwartym systemem pisma.
Religia
W dzisiejszych czasach
coraz większa liczba Japończyków uznaje światopogląd materialistyczny, a większość określa się
jako osoby niewierzące i niereligijne (w zależności od badań jest to 60–75%),
jednak ponad 90% z nich praktykuje zarówno shintō (obrządek narodzin i małżeństwa), jak i
buddyzm, w ramach zasad którego odbywają się ceremonie pogrzebowe. Należy
uwzględnić jednak, że praktyki religijne większości Japończyków nie wynikają z
ich wiary i religijności, lecz ze względu na tożsamość narodową i silne przywiązanie
do tradycji, bowiem dla zdecydowanej większości religia nie odgrywa ważnej roli
w ich życiu. Shintō jest rdzennie japońską religią politeistyczną, a nazwę shintō tłumaczy się jako drogę bóstw. Ów powstały w czasach prehistorycznych system animistycznych wierzeń ludowych oddaje cześć zamieszkującym
wszędzie bóstwom kami i nie ma żadnej doktryny czy filozofii. Jak głosi japoński mit stworzenia świata, cesarz jest potomkiem
bogów, a spośród różnych odmian shintō wiele głosi wiarę w pośmiertną boskość
wszystkich ludzi, w związku z czym winni być czczeni przez potomnych. W
okresie Meiji ideologia nacjonalistyczna uczyniła shintō religią państwową, a w
szkołach dzieci uczono mitów shintō, które gloryfikowały boskie pochodzenie cesarza i
narodu. W dzisiejszych czasach znikomy procent Japończyków uznaje owe
wierzenia, niemniej jednak z uwagi na liczne tradycyjne festiwale i uroczystości
shintō trwa do tego stopnia, że w święto powitania Nowego Roku 70 milionów ludzi nawiedza sanktuaria i
chramy, z których najświętszym jest Wielki Chram Ise. Za sprawą wielkiego reformatora, księcia Shōtoku, w 593 r. mahajana jeden z dwóch głównych odłamów buddyzmu stał się religią państwową, aczkolwiek wyznawaną jedynie przez wąską elitę. Z biegiem wieków wpływy nowej wiary wciąż rosły,
wyodrębniły się także nowe jego odłamy, takie jak: tendai, założona przez mnicha Saichō (767-822), który dołączył do swej doktryny
bóstwa kami; shingon, której twórcą był Kūkai (774-835), a jej podstawę stanowi
skomplikowana w swej złożoności filozofia; jōdo, które wprowadził Hōnen (1133-1212), a także stworzone przez jego
ucznia Shinrana (1173-1262) jōdo-shinshū opierające się na kulcie Buddy Amidy, inaczej Czystej Ziemi; nichiren-shū to sekta, której twórcą był kapłan Nichiren (1222-1282). Kontynuatorem jego idei jest
m.in. świecka organizacja buddyjska o nazwie Sōka Gakkai. Zen to odłam buddyzmu (odpowiednik chińskiego chanu), który na przełomie XII i XIII w. sprowadzili z Chin
japońscy mnisi Eisai (1141-1215) i Dōgen (1200-1253). Pierwszy z nich był twórcą
sekty rinzai (odpowiednik chińskiej szkoły linji), a drugi sōtō (odpowiednik chińskiej szkoły caodong). Zen odrzuca doktryny oraz wiarę w moc świętych
pism i głosi, że droga do oświecenia wiedzie poprzez osobiste wysiłki człowieka,
szczególnie zaś wstrzemięźliwość i technikę medytacji zazen. Wymagana od wiernych surowa dyscyplina duchowa i
fizyczna, skromność oraz ciężka praca uczyniły zen popularnym wśród rządzącej Japonią przez
wieki klasy samurajów, wywierając przy tym głęboki i trwały wpływ na jej
kulturę i sztukę. Konfucjanizm, bardziej system filozoficzno-etyczny niż
religia, został stworzony w VI w. p.n.e. przez chińskiego mędrca Konfucjusza. Według niego najistotniejszymi cnotami są: pokora, oszczędność, szczodrość,
umiarkowanie, szacunek dla starszych i przestrzeganie tradycji. Około VII w.
zasady te stały się fundamentem sprawowania władzy w Japonii, a kiedy
wprowadzono siogunat w 1333 r. ich rola wzrosła jeszcze bardziej, gdyż
konfucjanizm nakazywał wierność i lojalność wobec władzy, niezależnie od tego,
kto w danym czasie ją sprawował. Konfucjanizm przyczynił się także do
utrwalenia konformizmu, hierarchii społecznej oraz ie, a więc patriarchatu w rodzinie. Obecnie jego złagodzona forma
jest nadal nauczana w szkołach. Chrześcijaństwo dotarło do Japonii w XVI w. wraz z
portugalskimi i hiszpańskimi zakonnikami, z których najsłynniejszym był jezuita Franciszek Ksawery. Nowa wiara zyskała pewną liczbę wyznawców, ale
obawiający się europejskiego kolonializmu sioguni zdławili ją i od 1639 do 1868
r. chrześcijaństwo było wyznawane potajemnie. Dla zdecydowanej większości
Japończyków religia ta jest wciąż obca i wyznawana jest przez niewielką, 1%
mniejszość. Podobnie jak w Korei i Chinach, w Japonii występuje wiele
rozmaitych i powstałych niedawno sekt i nieoficjalnych odnóg większych religii
określanych mianem shin-shūkyō (nowe religie). W obowiązującej od
1946 r. nowej konstytucji Japonii istnieje 20 artykuł gwarantujący całkowitą wolność wyznania oraz sumienia, a ustawa rozdzielająca religię od państwa
sprawia, że Japonia jest krajem świeckim oraz neutralnym światopoglądowo. Artykuł ten
zaznacza, że żadna organizacja o charakterze religijnym nie ma prawa pełnić
władzy politycznej, ani nawet pośrednio wywierać na nią wpływu. W państwowych
szkołach praktyki religijne są zakazane. Wszelka działalność religijna, osoby
duchowne oraz wznoszenie obiektów sakralnych nie jest dotowane z budżetu
państwa.
Miasta
Tokio – stolica i największe miasto Japonii, położone na południowo-wschodnim wybrzeżu Honsiu i zarazem największy obszar metropolitalny na świecie na poziomie 38 305 000 mieszkańców (stan na kwiecień 2018). Nazwa Tōkyō (jap. 東京) oznacza „Wschodnią Stolicę”. Do 1868 roku miasto nazywało się Edo.Tokio formalnie nie jest miastem, ale prefekturą metropolitalną od 1 lipca 1943. Zostało zniszczone przez trzęsienie ziemi w 1923, a także przez amerykańskie bombardowania w maju 1945 (podczas II wojny światowej). Było również organizatorem letnich igrzysk olimpijskich w 1964 i będzie ponownie w 2021. Znajdują się tutaj: Tokyo Skytree, Pałac Cesarski, zabytkowe świątynie buddyjskie, chramy shintō, muzea, obiekty kultury, parki. Tokio jest siedzibą jednej z głównych giełd świata i rekordowej liczby dużych przedsiębiorstw. W 2018 Tokio odwiedziło 12,12 mln turystów z całego świata – było dziewiątym najczęściej odwiedzanym miastem na świecie.
Terytorium
Tōkyō-to jest odrębną
jednostką w podziale administracyjnym kraju, co jest zaznaczone znakiem 都 (wymawianym to) oznaczającym
„stolicę” lub „metropolię” i w języku angielskim tłumaczone jako Tokyo
Metropolis lub Tokyo Metropolitan Prefecture, czyli Tokijska Prefektura
Metropolitalna. Władze miasta wyróżniają w niej trzy obszary: 23 dzielnice, region Tama oraz wyspy
Położenie i znaczenie
miasta
Metropolia stołeczna Tokio
leży w regionie Kantō, na największej japońskiej równinie, na wyspie Honsiu, u ujścia rzeki Sumida do Zatoki
Tokijskiej. Współrzędne geograficzne
centralnej części miasta to: 35°41′ szerokości geograficznej północnej i
139°46′ długości geograficznej wschodniej. Obszar prefektury Tokio pocięty jest
rzekami. Sumida jest historycznym korytem rzeki Ara, która od II ćw. XX w. ma
sztucznie wykonane, alternatywne koryto do Zatoki Tokijskiej, omijające obszar
centralny miasta. Na wschodzie płyną rzeki Naka oraz Edo. Ta ostatnia jest wschodnią granicą miasta (na
odcinku południowym, gdzie przekopano alternatywne koryto do Zatoki, stary ciek
nosi nazwę Kyū-Edo. Głównym ciekiem zachodniej części obszaru jest rzeka Tama, będąca na znacznej długości południową
granicą miasta. Wschodnia część miasta leży na płaskim, a na wschód od Sumidy
wręcz podmokłym terenie, podczas gdy zachodnia – na terenie lekko pofalowanym,
z widocznymi dolinami i płytkimi wąwozami dawnych rzek. Jest to wschodni skraj
wyżyny Musashino, ciągnącej się na zachód, aż po góry oddzielające ją od
kotliny dawnej prowincji Kai. Góry zajmują duży obszar prefektury. Ich zbocza
są strome i zalesione (lasem pokryte jest 36% obszaru Tōkyō-to).
Najwyższym szczytem jest Kumotori o wysokości 2017 m n.p.m. Na terenie
stołecznej prefektury znajdują się także inne szczyty, m.in.: Takanosu (1737 m
n.p.m.), Ōdake (1267 m n.p.m.), czy otoczone szczególnym kultem Mitake (929 m
n.p.m.) i Takao (599 m n.p.m.). Wysoko w górach na rzece Tamie znajduje się
największe jezioro na terenie prefektury – sztuczny zbiornik Okutama-ko. Wielki
zespół miejski południowego Kantō, którego stolica Japonii stanowi centrum,
tworzy obszar zurbanizowany, zajmujący większą część Tōkyō-to oraz prefektury Kanagawa (gdzie leży Jokohama, drugie co do wielkości miasto Japonii), jak
również znaczną część prefektur Chiba i Saitama. W strefie bezpośredniego oddziaływania miasta pozostają również
prefektury: Gunma, Ibaraki, Tochigi, Yamanashi i Shizuoka.
Historia
Pierwsza wzmianka o
osadzie rybackiej na przedpolu późniejszego zamku
Edo pojawiła się w XII wieku. Ieyasu
Tokugawa – założyciel
dynastii siogunów, panującej od XVII do XIX wieku, uzyskawszy
od Hideyoshi Toyotomi ziemie Kantō jako dzierżawę lenną (lata 90. XVI w.),
uczynił z Edo centrum swoich dóbr, a potem faktyczną stolicą kraju. Edo było
siedzibą dynastii Tokugawa do restauracji
Meiji w XIX wieku.
Parki narodowe
W prefekturze Tokio istnieją cztery
parki narodowe:
·
Chichibu Tama Kai Kokuritsu Kōen, Park Narodowy Chichibu-Tama-Kai – w górach na
pograniczu Prefektury Tokio i Saitama; na jego terenie leżą popularne cele
krótkich wycieczek;
·
Fuji-Hakone-Izu Kokuritsu Kōen Park Narodowy Fuji-Hakone-Izu – położony
głównie na lądzie stałym, obejmuje też Archipelag Izu;
·
Meiji-no Mori Takao Kokutei Kōen „Quasi-park
Narodowy Lasu Meiji i Takao” wokół Takao-san na terenie miasta Hachiōji; także
cel pielgrzymek i wycieczek;
·
Ogasawara Kokuritsu Kōen, Park
Narodowy Ogasawara – na Archipelagu Ogasawara; wyspy kandydują na Listę Światowego Dziedzictwa.
Nikkō – miasto w Japonii, w prefekturze Tochigi, na wyspie Honsiu. W Nikkō znajduje się wiele zabytków i
obiektów atrakcyjnych dla turystów. Najcenniejszym jest kompleks chramów Nikkō Tōshō-gū, który został wzniesiony jako mauzoleum ku czci pierwszego sioguna z rodu Tokugawa, Ieyasu.
Nara – stolica prefektury Nara w regionie Kinki (Kansai) na wyspie Honsiu, niedaleko Kioto. Znajdują się tutaj zabytki wpisane na listę Światowego Dziedzictwa
Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Miasto to, pod nazwą Heijō-kyō (jap. 平城京), było pierwszą stolicą Japonii i siedzibą dworu cesarskiego
w latach 710–740 oraz 745–784. Po przeniesieniu stolicy do Heian-kyō (Kioto) miasto stało się ważnym ośrodkiem
klasztornym. Utraciło natomiast znaczenie polityczne.
Położenie
Miasto leży w północnej części
prefektury graniczy z miastami:
·
Tenri
·
Ikoma
·
Sakurai
·
Iga
·
Uda
Kioto – miasto w zachodniej części japońskiej wyspy Honsiu, stolica prefektury
Kioto, dawna stolica Japonii i
siedziba cesarza. Kioto jest częścią obszaru metropolitalnego Keihanshin (jap. 京阪神) zamieszkiwanego przez ok. 18 mln osób.
Historia
Pomimo dowodów archeologicznych na istnienie pierwszych osad na wyspach japońskich
około 10 tys. lat p.n.e., stosunkowo niewiele wiadomo na temat działań ludzi na tych
terenach przed VI w. W VIII w., kiedy silne duchowieństwo buddyjskie zaczęło mieszać się w sprawy rządu, cesarz postanowił
przenieść stolicę do regionu bez wpływów buddyjskich. Nowe
miasto, Heian-kyō (jap. 平安京 Stolica Pokoju i Spokoju), zostało siedzibą dworu
cesarskiego w 794 r. na polecenie cesarza Kammu,
który zdecydował się opuścić Nagaokę, krótkotrwałą siedzibę dworu po
porzuceniu Nary. Później nazwa miasta została zmieniona na Kyōto („Stolica”).
Odtąd miasto nieprzerwanie przez ponad tysiąc lat było ośrodkiem wyrafinowanej,
dworskiej kultury, raz tracąc, a raz zyskując rzeczywistą rolę stołeczną za
sprawą zmieniających siedzibę siogunów, od 1192 r. rzeczywistych władców kraju.Pierwszy
okres rozkwitu miasta przypada na trzysta lat po założeniu, w szczególności w
okresie dominacji rodu Fujiwara (tzw. właściwy okres Heian,
X – XI w.) Miasto w VIII w. zostało wzniesione
na planie prostokąta o bokach 5 km (NS) i 4 km (WZ), pociętego
regularną siatką ulic (teren obecnych dzielnic: Nakagyō-ku, Shimogyō-ku i
Kamigyō-ku). Większe z nich zostały ponumerowane: północną granicą miasta była
dzisiejsza Ichijō-dōri („Pierwsza ulica”), a południową – dzisiejsza Kujō-ōji
(„Dziewiąta aleja”). W układzie przestrzennym naśladowano starożytną chińską
stolicę z okresu dynastii Tang, Chang’an (obecnie Xi’an), w zgodzie z tradycyjną chińską geomancją, z Pałacem Cesarskim położonym na północy i zwróconym na
południe. Orientacja Pałacu jest przyczyną, dla której Sakyō-ku („Lewa
Stolica”) jest na wschodzie, a Ukyō-ku („Prawa Stolica”) – na zachodzie. Pierwotnie
Pałac znajdował się na północ od zamku siogunów Nijō-jō, w obrębie którego
wypadłby południowo-wschodni narożnik kompleksu. Sama siedziba cesarska
składała się z ufortyfikowanego prostokąta Wielkiego Pałacu (Daidairi), w
obrębie którego osiowo umieszczono zespół urzędowy Chōdō-in, na zachód od niego
zespół recepcyjny Buraku-in, a na północ – Pałac Wewnętrzny (Dairi). Oś Pałacu
wyznaczała monumentalna ulica, szeroka na 85 m Suzaku-ōji, rozpoczynająca się
od bramy Suzakumon Wielkiego Pałacu, a zamknięta od południa bramą Rashōmon
(przy Kujō-ōji). Dzisiaj śladem tej ulicy biegnie Sen-bon-dōri. Pozostałością
dawnego układu jest świątynia Tō-ji, czyli „wschodnia”, choć leży ona na zachód
od dzisiejszej głównej osi miasta. Miasto pełne było świątyń buddyjskich i
chramów sintoistycznych, pałaców i rezydencji otoczonych ogrodami. W XII w.
Kioto liczyło prawie pół miliona mieszkańców. Pałac Cesarski ulegał często
pożarom. Po opuszczeniu przez monarchę w 1177 r., popadł w ruinę i nie zachował
się. Z czasem również układ przestrzenny Heian-kyō uległ zatarciu.
Geografia
Kioto jest położone w środkowo-zachodniej
części wyspy Honsiu. Założono je w widłach utworzonych przez rzeki: Kamo i
Katsura. Ze względu na wznoszące się wokół miasta góry, Kioto słynie z parnych
letnich nocy, z całkowicie nieruchomym powietrzem. Na przestrzeni wieków miasto
znacznie się rozrosło, wychodząc poza pierwotny prostokąt Heian-kyō, przede
wszystkim na drugi brzeg rzeki Kamo. Kamo stała się dość rzadkim w Japonii
przypadkiem rzeki ujętej bulwarem i nabrzeżnym parkiem, rzeki włączonej do
przestrzeni miasta. Rozległy kompleks parkowy nowego pałacu, Kyōto Gyoen,
prostokąt o bokach 1,3 km na 0,7 km, znajduje się dzisiaj na północnych
krańcach śródmieścia. Zachodnim skrajem kompleksu biegnie główna południkowa
ulica śródmieścia – Karasuma-dōri, która na jego południowym krańcu przebiega
obok głównego dworca kolejowego. Najważniejszą przecznicą jest obecnie
Shijō-dōri („Czwarta ulica”). Przy niej, w okolicach skrzyżowania z
Kawara-machi grupują się najważniejsze sklepy i domy towarowe Kioto. Miejsce
to, wraz z dzielnicą położoną za mostem Shijō-ōhashi po wschodniej stronie
rzeki Kamo, jest również centrum życia nocnego. Główna dzielnica biurowa
znajduje się w okolicach dworca na południu i w centrum miasta. Inna przecznica
alei Karasuma – Sanjō-dōri („Trzecia ulica”) – tradycyjnie główna ulica
śródmieścia, zachowała pierwotną szerokość i wiele elementów zabudowy z
okresów: Meiji i Taishō. Znajduje się przy niej interesujące Muzeum Kultury Kioto
(Kyōto Bunka Hakubutsu-kan). Projekty poszerzenia ulicy nie zostały
zrealizowane, ale mizernie ona dziś wygląda w porównaniu z nieodległą, szeroką
arterią Oike-dōri, przy której ulokował się m.in. ratusz miejski (Kyōto
shi-yakusho). Specyficznym miejscem są okolice chramu sintoistycznego Heian
Jingū z 1895 położonego na wschodnim brzegu rzeki, mającego przypominać Pałac
Cesarski dawnego Kioto. Przekształciły się one w skupisko muzeów sztuki,
wyróżniające się wielką skalą zabudowy. Po drugiej stronie miasta kompleks
świątyni Myōshin-ji stanowi oryginalny konglomerat wielkich drewnianych
budowli, otoczonych setką małych.
Rybołówstwo
Na Japonię przypada ponad
10% światowych połowów ryb i skorupiaków, które stanowią prawie połowę diety Japończyków.
Średnie roczne spożycie owoców morza wynosi 70 kg na osobę. Poławia się
głównie makrele, tuńczyki, dorsze, a wśród skorupiaków dominują kraby i krewetki oraz ostrygi. Ponadto odławiane są głowonogi oraz jadalne wodorosty morskie. Podobnie jak w Skandynawii, rybołówstwo japońskie od zawsze specjalizowało
się w połowach wielorybów, jednak protesty międzynarodowych organizacji ekologicznych spowodowały, że decyzją władz od 1982 maleje
znaczenie wielorybnictwa. W przybrzeżnych wodach Morza Japońskiego rozpowszechniona jest hodowla
ryb, ostryg, krewetek i wodorostów kaiso. Hoduje się ponadto perłopławy, co stawia Japonię wśród potentatów
dostarczających perły dla przemysłu jubilerskiego. Japońska strefa
połowowa wynosi 200 mil
morskich. Połowami zajmują się głównie małe przedsiębiorstwa, a o znaczeniu morza dla gospodarki kraju
świadczy liczba portów rybackich, która przekracza 3000. Chlubą i
symbolem japońskiej hodowli ryb ozdobnych jest pięknie ubarwiony karp
koi.
Kuchnia
W Japonii jedzenie i jego przygotowanie jest niemal rytuałem, a
spożywanie posiłków poza domem należy do największych przyjemności czasu
wolnego. W przygotowanie z pozoru prostych potraw tradycyjnej japońskiej kuchni wkłada się wiele serca i pracy. Ogromną wagę
przywiązuje się do świeżości produktów, sposobu ułożenia, a także koloru
potraw. Podstawą tej kuchni jest ryż, którego znaczenie jest tak wielkie, że
słowo gohan, a więc gotowany ryż znaczy tyle samo co posiłek.
Pod wpływem buddyzmu od X do niemal końca XIX wieku obowiązywał zakaz
spożywania mięsa, stąd też kwintesencję tutejszych dań stanowią przyrządzane na
różne sposoby ryby i owoce morza. Z ich udziałem, często w surowej postaci
powstają tak charakterystyczne potrawy, jak: sushi, sashimi, czy mająca portugalskie pochodzenie tempura. Do kulinarnych rarytasów zalicza się rybę fugu. Niektóre jej organy wewnętrzne są silnie toksyczne. Do
codziennego menu zalicza się zupę miso, a więc sojowy wywar z dodatkami, którymi mogą być owoce morza, czy też inna
sojowa specjalność – twaróg tofu. Równie dużą popularnością wśród Japończyków cieszą się makarony: gruby udon, cienki sōmen, rāmen (wszystkie z mąki pszennej) i soba (z gryczanej). Ważną część japońskiej diety oraz istotny składnik potraw stanowią warzywa, w tym
tak osobliwe jak fuki, a także grzyby (np. shiitake) oraz morskie wodorosty i glony, z których powstaje będący podstawą wielu zup bulion dashi. Jako przypraw używa się w japońskiej kuchni m.in.: sosu
sojowego shōyu, ostrego chrzanu o zielonym kolorze wasabi, czy octu ryżowego su. Spośród dań mięsnych popularne są yakitori, tonkatsu oraz sukiyaki. Do posiłków pita jest przeważnie o-cha, czyli zielona herbata lub jej odmiany sencha, czy też genmaicha. Wytwarzana z ryżu sake to najsłynniejszy japoński napój alkoholowy, który podawany jest także na ciepło. Jednak
podobnie, jak gdzie indziej na świecie, także w Japonii największym wzięciem cieszy
się piwo, które pojawiło się tutaj w XIX wieku. Wśród
japońskich browarów prym wiodą: Asahi, Kirin, Ebisu oraz Sapporo. Japończycy produkują również whisky, którą wytwarza m.in. gorzelnia Suntory. Wytwarza się także wino, a najbardziej polecane jest białe z prefektury Yamanashi. Z
kolei coraz większą popularność zdobywa shōchū – rodzaj taniego destylowanego alkoholu zbożowego.
Festiwale i święta
W licznych, odbywających się w ciągu całego roku, barwnych matsuri, a więc tradycyjnych świętach, festynach i festiwalach, Japończycy biorą aktywny udział, a dla turystów są one wyjątkową atrakcją pozwalającą na poznanie wielusetletniej, bogatej kultury i zwyczajów regionalnych. Na uroczystości te składają się religijne obrzędy, kuchnia, tradycyjne rzemiosło i sztuka, stroje, muzyka, śpiew i tańce, które prezentują narodową tożsamość Japończyków, ukształtowaną na długo przed przybyciem pierwszych Europejczyków. Liczne są festiwale, festyny i ceremonie związane z shintō, poświęcone opiekuńczym bóstwom kami. Ich charakterystycznym elementem są m.in. procesje z obnoszonymi przez dziesiątki ludzi pięknie zdobionymi, często ogromnymi, palankinami mikoshi, które są pojazdami bogów. W wielu paradach uczestnicy są przebrani za postacie historyczne, gejsze, samurajów. Odtwarzają dawne obyczaje i obrzędy. Do ważniejszych ogólnokrajowych festiwali i świąt zaliczyć trzeba: Seijin-no Hi – Dzień Pełnoletniości, będący jednocześnie narodowym świętem; Hina Matsuri – Święto Lalek, zwane także Świętem Dziewczynek lub Świętem Brzoskwiń; Hanami – zwyczaj oglądania kwitnących wiśni (sakury), o charakterze pikniku; Hana Matsuri – rocznica narodzin Buddy; O-bon – Święto Zmarłych, zwane także Uroczystością Latarni; Shichi-go-san – święto dzieci w wieku siedmiu, pięciu i trzech lat. Wśród najsłynniejszych matsuri są również te mające zasięg regionalny. W Kantō wyróżniają się: tokijskie Sanja Matsuri – święto ku czci rybaków, którzy wyłowili posążek bogini Kannon oraz Tori-no-Ichi – Koguci Targ, a także Kamakura Matsuri – święto samurajów w Kamakurze. Hokkaido słynie z odbywającego się w Sapporo Yuki Matsuri – Festiwal Śniegu. W Tōhoku wyróżniają się: odbywający się w Aomori Nebuta – pochód olbrzymich, pięknie malowanych i zdobionych latarni oraz Kantō Matsuri – pochód mężczyzn z latarniami uczepionymi do wielkich bambusowych tyczek w mieście Akita. W regionie Chūbu mają miejsce m.in. Tagata Hōnen Matsuri – falliczne Święto Obfitych Zbiorów nieopodal Inuyamy oraz Takayama Matsuri – shintōistyczny pochód wspaniale ozdobionych platform yatai w Takayamie. Region Kansai obfituje w barwne festiwale i święta, spośród których najsłynniejsze to: odbywające się w Narze Montoro – Festiwal Zapalania Latarń oraz O-mizutori – buddyjski Festiwal Czerpania Wody, a także mające miejsce w Kioto Aoi Matsuri – shintōistyczny Festiwal Malwy; Mifune Matsuri – Festiwal Łodzi z udziałem cesarza i jego dworu oraz Gion Matsuri – buddyjski festiwal upamiętniający odejście epidemii dżumy w IX w. W regionie Chūgoku odbywa się Eyo w Okayamie, będący najsłynniejszym w Japonii Hadaka Matsuri, czyli tzw. „nagim” festiwalem. W Hiroszimie ma miejsce pełne zadumy Święto Pokoju dla upamiętnienia ofiar bomby atomowej. Region Sikoku to przede wszystkim Awa odori, a więc festiwal tradycyjnych tańców z wyspy Awaji. Wreszcie Kiusiu, gdzie mają miejsce m.in.: Hakata Gion Yamakasa – parada, a właściwie wyścig olbrzymich platform na kołach ulicami Fukuoki oraz O-Kunchi w Nagasaki, festiwal z licznymi wpływami chińskimi, takimi jak tańce smoka. Ze względu na występowanie kilku dni świątecznych, następujących bezpośrednio po sobie, okres na przełomie kwietnia i maja jest nazywany w Japonii „złotym tygodniem”. Używa się zarówno nazwy angielskiej „Golden Week” (w skrócie GW), jak i japońskich: ōgon-shūkan (złoty tydzień), ōgata-renkyū (długie święto). W latach 1998–2001 władze Japonii, porządkując układ dni świątecznych, wprowadziły „system szczęśliwego poniedziałku”, czyli happī-mandē-seido polegający na przesunięciu niektórych świąt narodowych na poniedziałki, tworząc trzydniowe weekendy. Wprowadzono także wolne dni pomiędzy świętami. Nazywają się one kokumin-no kyūjitsu, czyli „święta obywatelskie”. W przeszłości Japończycy wykorzystywali takie okazje na urlopy, biorąc dni wolne pomiędzy świętami. „Skaczące” święta nazwano tobi-ishi-renkyū od skojarzenia z kamieniami do przeskoczenia płytkiej rzeki lub ułożonych w japońskim ogrodzie.
Sport
Wymagające zwinności, skupienia oraz poświęcenia sztuki walki (jap. bujutsu) przywędrowały do Japonii z Chin wraz z buddyzmem i należą do najbardziej rozpowszechnionych, tradycyjnych dyscyplin sportowych. Ich elementarne zasady zostały opracowane m.in. przez wędrownych mnichów, którzy z biegiem czasu udoskonalali metody walki w taki sposób, aby móc skutecznie stawić opór podczas podróży, kiedy byli napadani przez rozbójników. W sztukach walki kładziony jest nacisk na dyscyplinę fizyczną i duchową. Spośród ich rodzajów, najstarsze są: kenjutsu, a więc wywodząca się od samurajów umiejętność walki mieczem; mająca średniowieczny rodowód walka wręcz – jūjutsu, a także starodawne łucznictwo kyūjutsu, którego zasady spisano w okresie Kamakura. Wprowadzone w XIX w. do sportu kendo, czyli walka na bambusowe miecze jest dyscypliną po dziś dzień uprawianą w szkołach i na uczelniach wyższych. Podobnie, choć w mniejszym stopniu rzecz się ma z łucznictwem kyūdō, którego zasady ukształtował w ogromnej mierze wyznawany przez samurajów zen. Stworzone na początku XX w. przez Jigorō Kanō judo, które łączy w sobie stare sztuki walki, takie jak jujutsu oraz ćwiczenia ducha stało się w niedługim czasie japońskim sportem narodowym, a jego istota sprowadza się do stosowania rozmaitych rzutów i chwytów. Obecnie judo jest popularne na całym świecie. Karate, co oznacza dosłownie pustą rękę jest blisko spokrewnione z chińskim wushu. Od XIV w. było ono powszechnie uprawiane na wyspach Riukiu (prefektura Okinawa), skąd dotarło do głównych Wysp Japońskich dopiero na początku XX wieku. Ów kładący większy nacisk na atak niźli obronę sposób walki obejmuje rozmaite ciosy np. dłonią czy stopą. W latach 20. XX w. Morihei Ueshiba wprowadził aikido, które bazuje na starych sztukach walki i kładzie nacisk wyłącznie na obronę poprzez rzuty zręcznie wykorzystujące impet przeciwnika. Ów sposób walki nawiązuje w ruchach do klasycznego tańca japońskiego i w największym stopniu przywiązuje wagę do wartości duchowych. Po zakończeniu II wojny światowej sztuki walki zostały zakazane przez władze okupacyjne, a ponownie zalegalizowane w 1950 roku. Uczą ich mistrzowie w szkołach zwanych dojo, a miarą opanowania większości z nich jest sześciostopniowy system rang zwanych dan. Obwarowane skomplikowanym ceremoniałem zapasy sumo, to japoński sport narodowy znany od początku VIII w. Celem zawodników o nienaturalnych, jak na japońskie standardy rozmiarach i wadze, jest wypchnięcie przeciwnika poza obręb maty, bądź też przewrócenie go za pomocą odpowiednich rzutów, pchnięć i uderzeń ciałem. Inne, niekiedy już zapomniane gry i dyscypliny to np. kemari, gitcho czy hanetsuki. W Japonii dużą popularnością cieszą się gry planszowe, popularne w całej Azji Wschodniej: shōgi, go, mājan, sugoroku. Dotychczas na letnich igrzyskach olimpijskich Japończycy wywalczyli 360 medali, w tym 123 złotych, 112 srebrnych oraz 125 brązowych, zajmując tym samym 12. pozycję w klasyfikacji medalowej wszech czasów. Na ów dorobek złożyły się przede wszystkim medale w takich dyscyplinach jak dżudo, gimnastyka, zapasy, pływanie czy lekkoatletyka. Do najpopularniejszych gier zespołowych zaliczają się przybyłe w latach 70. XIX w. baseball, piłka nożna, a także znacznie później siatkówka, w której Japonia święciła wielkie tryumfy: olimpijskie złoto z 1972, srebro z 1968 czy brąz z 1964 wywalczone przez reprezentację mężczyzn, a także olimpijskie medale kobiet, w tym złote z tokijskich igrzysk w 1964 oraz tych z 1976, srebrne z Meksyku w 1968 i Monachium w 1972 oraz brąz z 1984. Zaszczepiony przez Amerykanów baseball był przez długi czas najpopularniejszą grą zespołową w Japonii, w efekcie czego wielu tamtejszych baseballistów grało z powodzeniem w najlepszej na świecie lidze MLB. Natomiast stosunkowo niewiele sukcesów odniosła reprezentacja kraju: zdobyła olimpijskie srebro z 1996 oraz dwukrotnie trzecie miejsce w 1992 i 2004. Japończycy wywalczyli także drugie miejsce w 1982 roku na rozgrywanych zazwyczaj co dwa lata mistrzostwach świata, a także pięciokrotnie stawali na najniższym podium, tj. w 1976, 1980, 1994, 2003 oraz 2007. Chociaż już na olimpiadzie w Meksyku w 1968 roku Japończycy zdobyli brązowy medal to jednak dopiero od początku lat 90 XX w. można mówić o intensywnym rozwoju piłki nożnej w Japonii, która podobnie jak na całym świecie staje się powoli najważniejszą grą zespołową. Od tamtej pory reprezentacja Kraju Wschodzącego Słońca czterokrotnie tryumfowała w Pucharze Azji, tj. w 1992, 2000, 2004 oraz 2011. W 1998 zadebiutowali w najważniejszej piłkarskiej imprezie świata, a więc Mundialu, na których wystąpili także w 2002 jako współgospodarz, gdzie podobnie jak później w RPA dotarli do drugiej rundy. Istotnym osiągnięciem było wywalczone na własnych boiskach drugie miejsce w Pucharze Konfederacji w 2001. W 1993 zainaugurowała swe rozgrywki najlepsza obecnie w Azji zawodowa liga piłkarska J-Rigu. Podobnie jak inne wysoko rozwinięte państwa świata, także Japonia była gospodarzem wielu imprez o zasięgu globalnym, spośród których wymienić trzeba olimpiady, tj. Letnie IO 1964 w Tokio, Zimowe IO 1972 w Sapporo, IO 1998 w Nagano oraz organizowane wspólnie z Koreą Południową piłkarskie MŚ 2002.
Turystyka
Japonia jest atrakcyjnym celem turystycznym i świetnie do tego przygotowanym. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 19,737 mln turystów (47,1% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 24,983 mld dolarów.Z uwagi na urozmaicony krajobraz, bogactwo przyrody oraz zróżnicowany niezależnie od pory roku klimat, Kraj Wschodzącego Słońca stwarza doskonałe warunki do uprawiania wszelkich form czynnego wypoczynku. W 29 parkach narodowych objęte ochroną są najcenniejsze pod względem krajobrazowym i przyrodniczym tereny Japonii. Dla turystów i miłośników przyrody są liczne szlaki i atrakcyjne miejsca, tereny obfite w gorące źródła, góry porośnięte lasami i znajdujące się tam chramy i świątynie, klifowe, skaliste oraz niskie, piaszczyste wybrzeża, malownicze zatoki, jeziora. W końcu też niezliczone i niejednokrotnie otoczone rafą koralową wyspy, a nawet całe archipelagi. Niektóre obszary, takie jak półwysep Shiretoko, pasmo górskie Shirakami, góry Kii oraz wyspa Yakushima zostały uznane za część światowego dziedzictwa przyrodniczego UNESCO. Niemniej jednak tradycyjnie do tzw. „trzech wspaniałych widoków Japonii” zaliczają się: położona nieopodal Sendai zatoka Matsushima, znajdująca się na północ od Kioto mierzeja Ama-no-hashidate oraz leżąca koło Hiroszimy wyspa Miyajima, znana też jako Itsukushima. Dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna oraz wyspiarsko-górzysto-wulkaniczny charakter terytorium Japonii sprawiają, iż w każdym jej zakątku można wypoczywać zarówno nad morzem, w górach, jak i występujących powszechnie uzdrowiskach termalnych, czyli onsenach, z których najsłynniejsze to: Noboribetsu, Hakone, Kusatsu, Dogo Onsen oraz Beppu. Miłośnicy sportów wodnych i plażowania wypoczywają najczęściej na wyspach Riukiu, południowym wybrzeżu Sikoku, Kiusiu, półwyspach Kii, Izu. Z kolei Hokkaido oraz zajmujące wnętrze Honsiu Alpy Japońskie stanowią najpopularniejszy cel wakacji wśród zwolenników górskich wędrówek i sportów zimowych. Ponadto liczne bystre, górskie rzeki jak np. Kuma stwarzają doskonałe warunki dla kajakarstwa oraz spływów. Pozostałością po bogatych, a zarazem burzliwych, dziejach są pochodzące z różnych okresów historycznych zabytki architektury i sztuki, z których kilka wpisanych zostało na listę światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO; inne zaś stanowią japoński Skarb Narodowy. Najcenniejszym i najliczniejszym ich skupiskiem jest dawna stolica cesarska Kioto, w której starych dzielnicach odnaleźć można setki buddyjskich świątyń, shintōistycznych chramów, liczne pałace i ogrody. Inne obfitujące w stare budowle miasta to: Nara, Kanazawa, Nikkō, Kamakura czy Takayama. W odległych, mniej zurbanizowanych i uprzemysłowionych obszarach Japonii zachowały się małe miasteczka i wsie, w których czas jakby się zatrzymał, dając tym samym wgląd w przeszłość kraju. Są to np. pocztowe miasta doliny Kiso, jak: Tsumago, Magome czy Kiso Fukushima; rzemieślnicze Uchiko na Sikoku; położone w północnym Chugoku samurajskie Tsuwano, Hagi, czy też znajdujące się w zachodnim Tōhoku Kakunodate, a także zabytkowe wsie Shirakawa, Gokayama czy Hida. Charakterystyczne dla Kraju Wschodzącego Słońca są liczne, częstokroć odbudowane i przypominające czasy siogunów zamki, z których najsłynniejsze to Himeji, Matsumoto oraz Kumamoto. W odludnych i trudno dostępnych terenach górskich znajdują się buddyjskie klasztory oraz chramy shintō. Do szczególnie ważnych zaliczają się: klasztor położony na górze Koya w regionie Kinki, Yamadera w południowym Tōhoku oraz najświętszy dla shintō Wielki Chram Ise. Z kolei dookoła Sikoku przebiega najpopularniejszy w Japonii, składający się z 88 świątyń szlak pielgrzymkowy. Japonia szczyci się bogatym i wielowiekowym zarówno materialnym, jak i duchowym dziedzictwem kulturowym. W licznych muzeach zgromadzono istotne dla tożsamości japońskiej oraz ważne pod względem artystycznym zabytki: piśmiennictwa, rzeźby, malarstwa, sztuki użytkowej i rzemiosła. Niezapomnianych wrażeń dostarczyć mogą tradycyjne spektakle teatralne, jak również pełne skomplikowanego rytuału walki sumo. Doskonałą sposobnością dla zgłębienia tej kultury są niezliczone festiwale i święta, a znajdujące się na każdym kroku restauracje i bary pozwalają nie tylko nabrać sił, ale także zapoznać się z egzotyczną kuchnią.
Kobe – szóste pod względem liczby ludności
miasto w Japonii, położone na wyspie Honsiu. Jest stolicą prefektury Hyōgo i jednym z większych portowych miast Japonii. Leży w
regionie Kinki (Kansai), na zachód od Osaki. Należy do obszaru metropolitalnego Keihanshin liczącego ok. 18 mln mieszkańców.
Historia
Znaleziska archeologiczne
wskazują na istnienie osad ludzkich na terenie zachodniej części dzisiejszego
Kobe już w okresie Jōmon. Region Kobe jest wzmiankowany w starej kronice Nihon-shoki, opisującej założenie świątyni Ikuta w roku 201
n.e. Miasto rozwijało się w dużej mierze dzięki korzystnemu położeniu,
stymulującemu rozwój portu. Prowadzono stąd handel międzynarodowy m.in. z
Chinami. Przez pięć miesięcy w 1180 r. na terenie dzisiejszej dzielnicy
Hyōgo mieściła się siedziba cesarza Antoku o nazwie Fukuhara. Od XIII w.
port w Kobe nazywano portem Hyōgo. W 1868 r. Kobe zostało razem z Osaką otwarte
dla przybyszów z Zachodu, jako jedno z pierwszych japońskich miast. Do dnia
dzisiejszego w Kobe zachowała się pewna liczba zachodnich rezydencji, głównie w
rejonie Kitano. W dzisiejszym kształcie Kobe zostało założone w 1889 roku.
Mieszka tu ponad 45,5 tysiąca obcokrajowców z ponad 100 różnych państw. Należą
do nich m.in. studenci dwóch tutejszych uniwersytetów. W 1995 r. miało
tu miejsce trzęsienie ziemi na skutek którego zginęło ponad 6,5 tys osób
Dzielnice miasta
Kobe dzieli się na 9
dzielnic:
|
1 Nishi |
2 Kita |
|||||
|
3 Tarumi |
4 Suma |
5 Nagata |
6 Hyōgo |
7 Chūō |
8 Nada |
|
Himeji – miasto w prefekturze Hyōgo w Japonii. W Himeji znajduje się zamek
Himeji, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Inną atrakcją miasta jest świątynia
Engyō-ji. W mieście znajduje się stacja kolejowa Himeji. Według szacunków władz Himeji, liczba
ludności na dzień 1.04.2013 r. wynosi 535 448 osób, a powierzchnia miasta -
534,43 km²
Taniec yosakoi
Taniec yosakoi powstał w
latach 50. XX wieku w prefekturze Kōchi. Z biegiem czasu stał się popularny w innych
regionach Japonii. Festyn w Himeji jest jednym z elementów kilkudniowego,
letniego "karnawału".
Himeji Yukata Matsuri
Co roku w czerwcu odbywa się festiwal Himeji Yukata Matsuri
Hiroszima – miasto w Japonii i stolica prefektury Hiroszima, położona na wyspie Honsiu w regionie
Chūgoku, nad zatoką Hiroshima. Hiroszima i Kure tworzą zespół miejski liczący ok. 1,5 mln mieszkańców.
Historia
Miasto zamkowe
W dawnych czasach
terytorium dzisiejszej prefektury Hiroszima było podzielone pomiędzy dwie
prowincje: Bingo i Aki. Obszar ten był dogodnie położony. Łączył wysunięte na
zachód części wyspy Honsiu, Morze Wewnętrzne, wyspę Sikoku i centrum powstającego państwa na wschodzie. Region
Aki od wieków miał m.in. znaczenie religijne. Był tu umiejscowiony,
prawdopodobnie pochodzący z końca VI w. – niecytowany jednak w zapisach do 811
roku – słynny kompleks chramów shintō o nazwie Itsukushima. Kompleks sanktuarium rozrósł się w okresie Heian (794–1185) przy wsparciu arystokratycznego rodu
Taira i z czasem stał się ważnym celem dla
pielgrzymów, a współcześnie i turystów. W 1589 roku potężny daimyō, Terumoto
Mōri (1553–1625), rozpoczął budowę wielkiego zamku dla swojego klanu na wybrzeżu zatoki
Hiroszima, w miejscu dogodnie położonym pod względem strategicznym i
pozwalającym na uzyskiwanie znacznych korzyści z handlu. Wokół zamku powstało
miasto Hiroszima, szybko zaludniające się samurajami, rzemieślnikami, kupcami i
robotnikami. Terumoto przeniósł się do zamku, jeszcze przed jego ukończeniem, w
1593 roku. Jedna z teorii mówi, że nazwa „Hiroszima” (hiro → szeroka, shima → wyspa) pochodzi od opisu największej z niskich,
płaskich wysp w delcie rzeki Ōta, gdzie został zbudowany zamek.
Okres Edo
Po porażce w bitwie pod Sekigaharą w 1600 roku Terumoto Mōri został usunięty z
Hiroszimy przez zwycięskiego Ieyasu
Tokugawę (1543–1616), który przydzielił te ziemie domenie Chōshū (268 lat później w trakcie restauracji
Meiji wasale klanu Mōri w tej domenie, należąc do
sojuszu procesarskich rebeliantów pozbawili ród
Tokugawa władzy nad Japonią).Ieyasu Tokugawa
przydzielił domenę Hiroszimy Masanoriemu Fukushimie (1561–1624) w nagrodę za przymierze
w bitwie pod Sekigaharą. Jednak już w 1619 roku następny siogun rodu, Hidetada
Tokugawa (1579–1632), usunął Fukushimę za to, że
dokonał nieautoryzowanych napraw zamku zniszczonego podczas powodzi i przekazał
lenno innemu sprzymierzeńcowi, Nagaakirze Asano (1586–1632). Klan pełnił tam
rolę podpory w systemie kontroli sioguna nad regionem południowo-zachodniego
Honsiu do końca okresu Tokugawa. Nagaakira i jego następcy rozbudowali
miasto, poprawili infrastrukturę. Promowali projekty rekultywacji terenów w
zatoce. Podobnie jak inne ważne miasta zamkowe Hiroszima stała się nowoczesnym
miastem dynamicznego rozwoju gospodarczego i kulturalnego
Dzielnice miasta
Hiroszima podzielona jest
na 8 dzielnic:
Aki –ku
Asakita –ku
Asaminami – ku
Higashi – ku
Minami –ku
Naka – ku
Nishi –ku
Saeki –ku
Itsukushima (jap. 厳島) potocznie znana jako Miyajima (jap. 宮島) – wyspa znajdująca się na Wewnętrznym Morzu Japońskim, na zachód od Hiroszimy. Dopływają tu promy i statki wycieczkowe z Hiroszimy do Miyajimaguchi. Następnie statkiem można dostać się na wyspę, na której znajduje się chram Itsukushima. Widok na wyspę i bramę torii należy do jednego ze słynnych „japońskich trzech pejzaży”.Brama powstała w 1874 roku i obecnie przyciąga tłumy turystów. Sama Miyajima ma dość spokojny klimat, tu też spotkamy przechadzające się po okolicy jelonki oraz sporo ulicznych przysmaków – na straganach kupicie yakitori, ostrygi oraz obowiązkowo typowe w tej okolicy momiji-manju – ciasteczka w kształcie listków klonu. Można je zjeść z nadzieniem z czerwonej fasoli, z czekoladą, z matchą czy z budyniem.
Arashiyama (嵐山) to przyjemna, turystyczna dzielnica na zachodnich obrzeżach Kioto . Obszar ten był popularnym celem podróży od okresu Heian (794-1185), kiedy to szlachta cieszyła się jego naturalnym otoczeniem. Arashiyama jest szczególnie popularna w okresie kwitnienia wiśni i jesieni .Togetsukyo Most jest dobrze znana, centralny punkt Arashiyama użytkownika. W pobliżu znajduje się wiele małych sklepów, restauracji i innych atrakcji, w tym świątynia Tenryuji , słynne bambusowe gaje Arashiyamy i łodzie rekreacyjne, które można wypożyczyć na rzece. Na północ od środkowej Arashiyamy atmosfera staje się mniej turystyczna i bardziej wiejska, z kilkoma małymi świątyniami rozsianymi u podnóża zalesionych gór. Obszar na północ od mostu Togetsukyo jest również znany jako Sagano, podczas gdy nazwa „Arashiyama” odnosi się tylko do gór na południowym brzegu rzeki, ale jest powszechnie używana do określenia całej dzielnicy. Jednym z najprzyjemniejszych i najwygodniejszych sposobów podróżowania po rejonie Sagano jest wypożyczalnia rowerów , które są dostępne za około 1000 jenów w pobliżu stacji kolejowych. Jazda na rowerze przez wiejskie obszary mieszkalne i minione pola podczas podróży między świątyniami może być jedną z najprzyjemniejszych części wizyty w Arashiyama. W pobliżu świątyni Adashino Nenbutsuji znajduje się również atrakcyjny zachowany obszar miasta . Arashiyama staje się najbardziej atrakcyjna (i ruchliwa) około początku kwietnia i drugiej połowy listopada, kiedy kwitnienie wiśni i jesienne pory kolorów zwykle osiągają szczyt. W miesiącach letnich na rzece Hozu uprawia się tradycyjne połowy kormoranów . Innym dobrym czasem na wizytę jest grudniowa iluminacja Hanatoro , kiedy latarnie otaczają ulice i bambusowe gaje .
Most Togetsukyo
Most Togetsukyo (dosł. „Moon Crossing Bridge”) to najbardziej
charakterystyczny punkt orientacyjny Arashiyamy. Pierwotnie został
zbudowany w okresie Heian (794-1185),
a ostatnio zrekonstruowany w latach 30. Most wygląda szczególnie
atrakcyjnie w połączeniu z zalesionym zboczem górskim w tle. Tuż przy
moście znajduje się nadrzeczny park z dziesiątkami wiśni .
Bambusowe Gaje
Ścieżki spacerowe, które przecinają bambusowe gaje, zachęcają
do przyjemnego spaceru lub przejażdżki rowerowej. Gaje są szczególnie
atrakcyjne, gdy wieje lekki wiatr, a wysokie łodygi bambusa kołyszą się
delikatnie w przód iw tył. Bambus od wieków jest używany do produkcji
różnych produktów, takich jak kosze, kubki, pudełka i maty w lokalnych
warsztatach.
Willa Okochi Sanso
To dawna willa popularnego aktora Okochi Denjiro (1896-1962),
położona na tyłach bambusowych gajów Arashiyama. Okochi Sanso składa się z
kilku różnych ogrodów i budynków, w tym pomieszczeń mieszkalnych, herbaciarni i
bram. Budynki można oglądać tylko z zewnątrz. Wstęp obejmuje zieloną
herbatę matcha z przekąską.
Świątynie
Świątynia Tenryuji
Wśród pięciu wspaniałych świątyń Zen w Kioto , Tenryuji jest największą i
najbardziej imponującą świątynią w Arashiyama. Założona w 1339 roku na
początku okresu Muromachi (1338-1573),
świątynia jest jednym z wielu miejsc światowego
dziedzictwa UNESCO . Oprócz budynków świątynnych znajdują
się tu atrakcyjne ogrody ze ścieżkami spacerowymi.
Świątynia Daikakuji
Daikakuji to
świątynia sekty Shingon japońskiego
buddyzmu. Dawna rezydencja cesarza ,
budynki zostały przekształcone w świątynię w 876 r. W swojej historii świątynia
tradycyjnie pełniła funkcję głównego kapłana z rodziny cesarskiej. Obok
głównych budynków świątyni znajduje się duży staw i pagoda.
Świątynia Jojakkoji
Ta górska świątynia została założona w 1596 roku . Dzięki
małym, atrakcyjnym budynkom i bramom w świątyni panuje cicha i dyskretna
atmosfera. Klony i mchy znajdują się tuż obok ścieżek i schodów, które
prowadzą przez teren świątyni. Z wielu miejsc goście mogą podziwiać widoki
na Kioto.
Świątynia Nisonin
Podobnie jak Jojakkoji ,
Świątynia Nisonin jest świątynią na wzgórzu z nieco większymi i imponującymi
budynkami. Powszechnie zaniżona atmosfera na terenie świątyni jest
częściowo spowodowana nawisami drzew wzdłuż podejścia. Założona w połowie
IX wieku Nisonin jest świątynią sekty Tendai . Z
górnego terenu roztaczają się widoki na miasto.
Świątynia Gioji
Gioji jest jeszcze bardziej osadzony w lesie niż Jojakkoji i Nisonin . Słynie
z ogrodu z mchem, w którym rosną wysokie klony. Brama wjazdowa do świątyni
i mała sala główna są kryte strzechą. Ten ostatni ma atrakcyjne okrągłe
okno wychodzące na ogród.
Świątynia Adashino
Nenbutsuji
Adashino Nenbutsuji znajduje się na końcu zachowanej ulicy
Saga-Toriimoto . Świątynia została założona na
początku IX wieku, kiedy słynny mnich Kobo Daishi umieścił tutaj kamienne
posągi dusz zmarłych. Dziś teren świątyni pokrywają setki takich
kamiennych posągów. Na tyłach świątyni krótka ścieżka prowadzi przez
bambusowy las.
Wawel – wzgórze na Pomoście
Krakowskim, w Krakowie,
w Dzielnicy I Stare Miasto, na lewym
brzegu Wisły,
historyczna dzielnica Krakowa.
Wawel ma charakter zrębu tektonicznego, który powstał w miocenie i
zbudowany jest z liczących 161–155 mln lat górnojurajskich wapieni wieku oksfordzkiego. Wzgórze wznosi się na
wysokość ok. 228 m n.p.m.
Na wzgórzu znajdują się
dwa zabytkowe zespoły budowlane:
·
bazylika
archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława
W 1978 Wawel wraz ze Starym Miastem, Kazimierzem i Stradomiem został wpisany na listę światowego
dziedzictwa UNESCO, w 1994 razem ze Starym Miastem, Stradomiem, Kazimierzem, Podgórzem, Nowym Światem i Piaskiem został uznany za pomnik historii. Częścią tego kompleksu są także fortyfikacje Wawelu. Odnalezione zostały relikty innych budowli,
pochodzących z różnych epok
Historia
Wawel do połowy XI wieku
Według badań archeologicznych ślady
pierwszego osadnictwa datuje się na środkowy paleolit,
około 100 tys. lat p.n.e. Jako osada położona na skrzyżowaniu szlaków
handlowych szybko się rozwijał. Wawel był prawdopodobnie jednym z ośrodków
władzy plemienia Wiślan, których organizacja państwowa powstała na przełomie
VIII i IX wieku. O ich legendarnych władcach Kraku i Wandzie, mających żyć w VII i VIII wieku,
wspomniał XIII-wieczny kronikarz Wincenty Kadłubek. W X wieku ziemie Wiślan, i
tym samym Kraków, weszły w skład powstającego państwa polskiego. W 1000 roku zostało utworzone biskupstwo krakowskie, czego konsekwencją była budowa katedry – siedziby biskupa. Jednak ze względu na toczące się
walki z cesarstwem, budowę prawdopodobnie rozpoczęto dopiero po zawarciu pokoju w Budziszynie, czyli około lat 20 XI wieku. Ze względu na
bardzo nikłe pozostałości po pierwszej katedrze, nazywanej czasem „Chrobrowską”
i pomimo trwających od dawna badań archeologicznych, nie udało się
zrekonstruować jej wyglądu. Do lat 80 relikty kościoła św. Gereona utożsamiane były właśnie z pierwszą katedrą,
ale teza ta, wysunięta przez Adolfa Szyszko-Bohusza, została odrzucona przez nowsze badania. Także co
do momentu zniszczenia katedry nie ma zgodności – przypuszcza się, że mogło się
to stać podczas najazdu księcia Brzetysława I w latach 40 XI wieku lub podczas pożaru w latach 80.
Oprócz katedry na wzgórzu istniały także inne zabudowania. Pierwsze odnalezione
szczątki po budowlach drewnianych pochodzą z IX wieku, a kamienne – z przełomu
X i XI wieku. Z tego okresu pochodzą pozostałości przedromańskich budowli
murowanych, takich jak:
·
Rotunda Najświętszej Marii Panny,
prawdopodobnie z przełomu X i XI wieku
·
kościół św. Jerzego, przebudowywany w
późniejszych okresach
·
rotunda przy bastionie Władysława IV,
być może baptysterium
·
czworokątna budowla z korytarzykiem z przełomu X i XI wieku o nieznanym
przeznaczeniu, być może grobowiec
·
kościół B (rotunda z dwiema absydami)
Historia
Zamek był na przestrzeni
wieków wielokrotnie rozbudowywany i odnawiany. Liczne pożary, grabieże i
przemarsze obcych wojsk, połączone z niszczeniem rezydencji powodowały, iż
obiekt wielokrotnie odbudowywano w nowych stylach architektonicznych oraz
remontowano jego szatę zewnętrzną, a także przekształcano i zmieniano wygląd i
wyposażenie wnętrz.
Wiek XI – XIII
Na terenie zamku podczas
wykopalisk archeologicznych stwierdzono istnienie już w XI wieku dużej liczby
obiektów murowanych, także o charakterze rezydencjonalnym. Taką funkcję mogła
pełnić tzw. sala o 24 słupach, którą określa się jako palatium. Większy zamek obronny zbudowano na przełomie XI i XII wieku
w północno-wschodnim narożniku wzgórza. Było to skutkiem przeniesienia stolicy
Polski do Krakowa. Rezydencja, wzniesiona w stylu romańskim, składała się co najmniej z czworokątnej wieży obronnej przy
Kurzej Stopce i budynku mieszkalnego. Oprócz tego znajdowały się w pobliżu
liczne budynki sakralne. Na wschód od wąwozu, dzielącego wówczas wzgórze, Wawel
okrążono pierścieniem murów i dobudowano kolejne obiekty. Zespół ten nazwano
zamkiem wyższym. Na zachód od wąwozu wznosił się tzw. zamek niższy, będący
osadą przygrodową. W jej wale, powstałym po 1016 roku, wzniesiono murowaną
przedromańską szyję bramną w rejonie Smoczej Jamy Drugi murowany wjazd
bramny – datowany na lata po 1016 lub po najeździe Brzetysława w 1036 roku –
powstał w rejonie Baszty Senatorskiej.W pierwszej połowie XII wieku w
linię obwarowań na wschodnim skraju wzgórza wawelskiego wkomponowano murowaną
wieżę obronną zbudowaną na planie kwadratu i określaną od momentu odkrycia jako
tzw. stołp romański. W tym samym okresie w system obwałowań
od strony wschodniej w bezpośrednim sąsiedztwie starszej murowanej szyi bramnej
wkomponowano drugą murowaną wieżę o formie cylindrycznej. Z opisu Jana
Długosza wynika, że gród wawelski i Okół obroniły się w 1241 roku przed oblężeniem tatarskim. Około 1265 roku Bolesław Wstydliwy dokonał wielkiej przebudowy drewniano-ziemnych
fortyfikacji grodu wawelskiego. Pod koniec XIII wieku z
inicjatywy ostatnich krakowskich książąt dzielnicowych zbudowano tak zwane
palatium wczesnogotyckie. Mniej więcej na ten okres datuje się również
aneks, łączący palatium z wcześniej wspomnianym romańskim stołpem, czyli wieżą
ostatecznej obrony posadowioną na wałach grodu wawelskiego i datowaną na
podstawie techniki wykonania murów na XII stulecie.
Wiek XIV i XV
Na początku XIV wieku do
romańskiego stołpu dostawiono pod kątem 45° tzw. Wieżę Łokietkową wzniesioną na
rzucie kwadratu o boku 12,7 × 13 m (w miejscu późniejszej Wieży
Duńskiej) i mniejsze budynki. Prócz tego nadal istniały jeszcze zabudowania
drewniane, co się zmieniło za czasów Kazimierza III Wielkiego, który rozbudował rezydencję monarszą, aby
przeznaczyć ją dla pomieszczenia aparatu państwowego, znacznie przez króla
powiększonego. Przyczyną było również naśladownictwo stylu europejskiego,
którego wzorem byli inni władcy tego kontynentu. Zamek składał się wówczas z kaplicy św. Marii Egipcjanki, piętrowego skrzydła z krużgankami od strony dziedzińca (przeznaczone na mieszkania królewskie),
gruntownie odnowionej Wieży Łokietkowej oraz innych, luźnie usytuowanych
obiektów, tworzących pośrodku nieregularny dziedziniec zamknięty. Sklepione w
stylu gotyckim wnętrza były pokryte malowidłami. Całością
prac budowlanych kierował Wacław z Tenczyna. Z panowaniem Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława II Jagiełły wiąże się dobudowanie Wieży Duńskiej i Kurzej Stopki (która odgrywała rolę sięgającego poza mury danskera, czyli średniowiecznej toalety zamkowej),
a także pokrycie ścian polichromią wykonaną przez malarzy ruskich sprowadzonych z Przemyśla. W czasach panowania Władysława Jagiełły powstał
zespół Bramy Dolnej składający się z dwóch bram i trzech baszt. Zbudowano także
wieżę Senatorską i wieżę Sandomierską oraz przedmurze zamku górnego i
fortyfikacje zamku dolnego. Zamek przetrwał w takim stanie do roku 1499, kiedy
strawił go pożar.
Muzeum Narodowe w Krakowie – muzeum utworzone przez Radę Miasta Krakowa uchwałą z 7 października 1879, wpisane do Państwowego Rejestru Muzeów.
Muzeum posiada bogaty zbiór dzieł sztuki polskiej,
europejskiej i pozaeuropejskiej, co stawia je na pozycji jednej z
najważniejszych i najciekawszych kolekcji nie tylko w Polsce, ale na świecie. W
początkach istnienia instytucji miasto Kraków przekazało dwie ówcześnie wyremontowane sale na
pierwszym piętrze Sukiennic, jako pomieszczenia wystawiennicze dla muzeum. Kolekcja
muzealna, składająca się w swych początkach z kilkunastu obrazów, ni Dzięki
hojności Polaków w kraju i poza nim, krakowskie muzeum stało się właścicielem,
gromadzonych nieraz latami zbiorów malarstwa, grafik, rzeźby, numizmatów, dzieł rzemiosła artystycznego, starodruków, rękopisów i pamiątek związanych z historią kraju, postawami o
charakterze narodowowyzwoleńczymi Wraz z powiększającymi się zbiorami
muzeum otrzymało od miasta, bądź prywatnych fundatorów, budynki z
przeznaczeniem na cele wystawiennicze, dzięki czemu dzisiejsza struktura Muzeum
opiera się nie tylko na Gmachu Głównym, lecz także na ośmiu oddziałach, mieszczących
się w historycznych budynkach w centrum Krakowa. Bezcenne zbiory tworzą dzieła rzemiosła i sztuki z
różnych czasów i z różnych rejonów świata, jednak podstawą zbiorów muzeum są
dzieła sztuki polskiej lub z Polską związane, takie jak m.in. Czara włocławska, Madonna z Krużlowej, Pochodnie Nerona Henryka
Siemiradzkiego, Szał uniesień Władysława
Podkowińskiego, Dziewczynka z chryzantemami Olgi Boznańskiej i wiele innych. Charakterystyczne dla krakowskiego
muzeum jest istnienie w jego strukturze organizacyjnej muzeów biograficznych, upamiętniających najwybitniejszych, wybranych artystów
Krakowa: Jana Matejkę, Józefa Mehoffera, Stanisława
Wyspiańskiego, a także kompozytora, Karola Szymanowskiego. Muzeum sprawowało opiekę i zarząd nad Muzeum i Biblioteką
Czartoryskich, będących do grudnia 2016 własnością Fundacji Książąt
Czartoryskich. Z książęcej kolekcji pochodzą m.in. Dama z
gronostajem Leonarda da Vinci i Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta. W 2016 kolekcja wraz nieruchomościami została zakupiona
przez Skarb Państwa i przekazana muzeum. W tym samym roku na potrzeby
placówki zakupiono również Hotel Cracovia
Dzieje
Muzeum Narodowe w Krakowie utworzone zostało w 1879 roku.
Geneza powołania w Krakowie tego typu placówki sięgała I połowy XIX wieku, z ważniejszych inicjatorów wyróżniał się m.in. prezydent Krakowa Józef Dietl, który nie dożył powstania galerii w Sukiennicach.
Symboliczne znaczenie dla otwarcia muzeum było przekazanie muzeum pierwszego
dzieła – obrazu Pochodnie Nerona przez jego twórcę, Henryka
Siemiradzkiego. Wydarzenie miało miejsce 7 października 1879 roku. Pierwszą siedzibą Muzeum były odrestaurowane
przez Tomasza Prylińskiego Sukiennice, w których na górnych kondygnacjach urządzono sale muzealne,
które szybko zapełniły się dziełami sztuki, głównie darami artystów i
kolekcjonerów. Były to dzieła malarstwa i rzeźby polskiej głównie XIX wieku, w mniejszym stopniu dzieła
sztuki europejskiej, jednakże od początku XX stulecia horyzont zainteresowań
krakowskich muzealników poszerzył się, co zaowocowało nabywaniem różnego typu
dzieł rzemiosła
artystycznego, militariów, numizmatów, dzieł o charakterze archeologicznym i etnograficznym, pamiątki o charakterze historycznym (dokumenty, pieczęcie) etc. Pierwszym dyrektorem placówki był Władysław
Łuszczkiewicz, malarz i historyk sztuki, który nabył do muzeum m.in. Madonnę z Krużlowej. Był organizatorem kilku wystaw, m.in. wystaw jubileuszowych
poświęconych Tadeuszowi
Kościuszce, Janowi Kochanowskiemu oraz osobistościom Sejmu Wielkiego. Po odzyskaniu niepodległości, za dyrekcji Feliksa Kopery (swoją funkcję pełnił od 1900 do 1950 r.) zbiory MNK
osiągnęły ok. 100 tys. dzieł. Za dyrekcji Kopery powołano pierwsze oddziały. W
1903 roku udostępniono zwiedzającym Zbiory Emeryka
Hutten-Czapskiego, w 1904 kolejny oddział – Dom Jana Matejki. Adam i Włodzimiera Szołayscy zapisali Muzeum kamienicę na rogu pl. Szczepańskim i ul Szczepańskiej wraz z kolekcją dzieł rzemiosła artystycznego. Na
początku XX wieku MNK zarządzało Barbakanem, wieżą hejnałową kościoła Mariackiego i wieżą ratuszową. Muzeum pozyskało całe Sukiennice (prócz galerii kramowej na parterze), a ponadto, ze
względu na kolejne nabytki (zbiory liczyły ok. 300 tys. dzieł) w 1934
przystąpiono do budowy Nowego Gmachu przy Alejach Trzech
Wieszczów. Po wojnie w 1950 r. wcielono w struktury MNK Muzeum Książąt
Czartoryskich wraz z Biblioteką i Archiwum (najstarsze niepaństwowe muzeum otwarte dla
publiczności w 1801 roku w Puławach, po upadku powstania
listopadowego przeniesione do Paryża, a następnie w 1876 do Krakowa). Nowym dyrektorem został Tadeusz Dobrowolski, za jego kadencji muzeum uległo całkowitemu upaństwowieniu.
W ramach centralizacji władzy planowano wywieźć do Warszawy najcenniejsze krakowskie muzealia, m.in. Damę z gronostajem Leonarda da Vinci (prezentowana była w Moskwie i Warszawie w ramach 500-lecia narodzin artysty) które
udało się zachować w Krakowie. Za dyrekcji Adama Bochnaka wyremontowano Sukiennice, Zbiory Czartoryskich oraz w
ramach wystawy poświęconej Stanisławowi
Wyspiańskiemu otwarto Nowy Gmach. Ponadto przy ul. św. Marka wzniesiono budynek Biblioteki
Czartoryskich. Wówczas krakowskie Muzeum Narodowe miało wówczas
swoje filie w Bochni, Nowym Sączu, Puławach, Rabce, Tarnowie i Żywcu. Międzynarodowe znaczenie MNK potwierdziła wystawa w Gandawie pt. Golden Eeuw van de Grote Steden (Złoty wiek wielkich miast) w której
zaprezentowano część krakowskich muzealiów z średniowiecza i nowożytności. Za dyrekcji Jerzego Banacha (ucznia Dobrowolskiego i Bochnaka) miała miejsce
monumentalna wystawa Kraków 1350-1550 z okazji 600-lecia Akademii Krakowskiej. Za dyrekcji Tadeusza
Chruścickiego ukończono w 1990 roku budowę Nowego Gmachu.
Ponadto w kamienicy przy ul. Kanoniczej 9, urządzono Muzeum Stanisława
Wyspiańskiego (1983), powołano kolejne oddziały – Dom Józefa Mehoffera (1986), oraz Muzeum Karola Szymanowskiego w willi
„Atma” w Zakopanem (w 1974). Muzeum organizowało
monumentalne wystawy m.in. Polaków portret własny, wystawę z okazji stulecia śmierci Jana Matejki
oraz wystawy Żydzi polscy i Ormianie polscy. W 1994 otwarto Centrum Sztuki i
Techniki Japońskiej „Manggha”, w którym zgromadzono kolekcję sztuki japońskiej zgromadzonej przez Feliksa Jasieńskiego. Instytucja ta usamodzielniła się w 2005 r. Przeprowadzono
modernizację Muzeum Stanisława
Wyspiańskiego (zbiory przeniesiono do Kamienicy
Szołayskich), Domu Matejki, Dom Mehoffera (przy którym otworzono ogród) i Sukiennic, ponadto prowadzone są prace remontowe Zbiorów
Czartoryskich. W 2006 roku otworzono po generalnym remoncie Pałac biskupa Erazma
Ciołka przy ul. Kanoniczej gdzie umieszczono
prezentowane w Kamienicy
Szołayskich zbiory sztuki dawnej (od średniowiecza do
XVIII w.) i cerkiewnej. Zasoby dzieł obecnie osiągają ok. 780 tysięcy muzealiów
(wraz z depozytami i zbiorami bibliotecznymi), prezentowanych w dwudziestu
jeden działach i dziesięciu oddziałach. Zorganizowano szereg wystaw m.in. „Opus
Magnum. Matejko-Wyspiański-Mehoffer”. Ponadto Muzeum jest ważną placówką
naukową (3 biblioteki), edukacyjną (warsztaty edukacyjne dla dzieci i
młodzieży, wykłady dla dorosłych) i kulturalną.
Ośrodek
Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora CRICOTEKA – instytucja kultury założona w roku 1980 w
budynku dawnej elektrowni podgórskiej.
Historia
CRICOTEKA jest samorządową
instytucją kultury wyodrębnioną pod względem prawnym i ekonomiczno-finansowym,
której organizatorem jest Województwo Małopolskie Przez wiele lat spełniała podwójną funkcję, ośrodka Teatru
Cricot 2 oraz archiwum teatralnego. W podziemiach odbywały
się próby, działała też galeria. Po śmierci Tadeusza
Kantora do najważniejszych zadań „Cricoteki” należy
upowszechnianie dzieła artysty, zarówno w dziedzinie teatru jak i sztuk
plastycznych. Służy temu prowadzona na szeroką skalę organizacja sesji
naukowych, jak również działalność wystawiennicza. Wystawy odbywają się w
placówkach „Cricoteki” oraz w Galerii Krzysztofory, organizowane są także w wielu galeriach i
muzeach w Polsce i za granicą. Do 2014 siedziba instytucji znajdowała się
przy ul. Szczepańskiej 2 w Krakowie. W 2014 roku otworzono nową siedzibę Cricoteki
Muzeum Archeologiczne w Krakowie – najstarsza tego typu placówka w Polsce,
powstała w 1850 roku.
Historia
Muzeum powołano do życia
jako Muzeum Starożytności i początkowo miało swoją siedzibę w Bibliotece Jagiellońskiej przy ul. św. Anny. 14 lat późnej zostało
przeniesione na ulicę Sławkowską 17, a następnie (w 1967) do budynku przy ulicy
Senackiej 3, gdzie znajduje się do dziś. W momencie utworzenia Muzeum
wystosowano do społeczeństwa apel z prośbą o przekazywanie znalezisk i obiektów
archeologicznych, które mogłyby być eksponowane w nowej placówce. Dzięki
szerokiemu odzewowi zbiory Muzeum znacznie się powiększyły m.in. o jeden z
najcenniejszych eksponatów – posąg Światowida
ze Zbrucza. Wkrótce Muzeum rozpoczęło także własne badania
archeologiczne i w ten sposób wzbogaciło się o kolejne eksponaty (aby obecnie
osiągnąć liczbę ponad 773 000 zabytków ekspozycyjnych). Badania te były
prowadzone m.in. na Ukrainie, Litwie, Białorusi, a przede wszystkim na terenach Małopolski, która znajduje się w centrum zainteresowań
Muzeum. Wraz z rozpoczęciem budowy Nowej Huty, w 1949 r., Muzeum rozpoczęło wykopaliska na tym
terenie, dzięki czemu jest to obecnie jeden z najlepiej przebadanych obszarów w
Polsce. Swoje prace Muzeum prowadziło także w Górach Świętokrzyskich, gdzie w starożytności rozwinęło się hutnictwo żelaza. Dziś Muzeum prezentuje zarówno wystawy stałe, jak i
czasowe. Muzeum wydaje serię wydawniczą „Biblioteka MAK” (dotąd ukazało się 9
tomów), czasopismo: „Materiały Archeologiczne” (wydano 42 tomy), do roku 2006
ukazało się także 25 tomów „Materiałów Archeologicznych Nowej Huty”
Budynek
W miejscu, gdzie stoi
budynek muzeum, w IX-XIII wieku znajdowały się drewniano-ziemne umocnienia
podgrodzia Okół, a od XIV wieku mur obronny miasta. Pozostałości umocnień
zachowały się w podziemiach Muzeum i w północno-wschodniej części ogrodu. W
północno-zachodnim narożniku zabudowań i pod murem ogrodzenia od strony ul.
Poselskiej widoczne są do dziś relikty fortyfikacji i baszty Murarzy, przez
którą zwiedzający wchodzą do budynku głównego. Na terenie Muzeum
znajdowały się m.in.: dwór Gniewosza z Dalewic, dwór opata tynieckiego, łaźnia miejska, a od
początku XVII do końca XVIII w. kościół św. Michała i św. Józefa z klasztorem karmelitów
bosych. Po III rozbiorze Polski Austriacy klasztor
skasowali (na mocy decyzji cesarza Józefa II), w budynkach klasztornych
umieszczono sąd i więzienie. Po roku 1874 i wyburzeniu kościoła wzniesiono nowy
budynek sądu z kaplicą. Po roku 1956 budynek powięzienny miasto przekazało na
cele kultury. Od roku 1964 stopniowo (w miarę postępu remontu) przenosiły się
do niego pracownie, biblioteka, magazyny i sale wystawowe
Historia Muzeum
Na przełomie lat 80. i 90.
w Krakowie członkowie Związku Żołnierzy Armii Krajowej rozpoczęli działania
mające na celu utworzenie Muzeum Historii Armii Krajowej. Zaapelowali do swoich
kolegów z Podziemia o gromadzenie dokumentów i pamiątek z lat wojny, które
dałyby początek ekspozycji i muzeum. Kombatanci otrzymali możliwość
zorganizowania wystawy w budynku Muzeum Lenina przy ul. Topolowej 5 (dawny
Pałac Mańkowskich). Już w kwietniu 1990 r. otwarto tutaj ekspozycję „Nasza
droga do Niepodległości”. W 1991 r. organizatorzy wystawy podjęli decyzję o
przekształceniu jej w pierwsze w kraju Muzeum Historii AK. 6 listopada 1991 r.
utworzyli Fundację Muzeum Historii Armii Krajowej, której celem – zgodnie ze
statutem – było „prowadzenie wielokierunkowych działań i wszelkich prac
zmierzających do uwidocznienia i zachowania historii Armii Krajowej”. W skład
pierwszego zarządu Fundacji weszli: Kazimierz Kemmer, Marian Barbach, Ryszard
Ciepiela, Leon Wysocki, Tadeusz Musiał, Antoni Śliwa, Mieczysław Figa. Dzięki
życzliwości dowódcy krakowskiego garnizonu gen. Zenona Bryka zbiory przewieziono
i wyeksponowano w budynku nr 4 na terenie Jednostki Wojskowej 1820 przy ul.
Bosackiej 13 (obecnie Wita Stwosza 12). Uroczyste otwarcie Muzeum Historii AK w
nowej siedzibie nastąpiło już 16 maja 1992 r. W 1997 r. Rada Miasta Krakowa
wyraziła wolę utworzenia w Krakowie – jako instytucji samorządowej – Muzeum
Armii Krajowej. W latach 1998-1999 przeprowadzono prace remontowe, które
umożliwiły częściową adaptację budynku dla potrzeb muzealnych. Ostatecznie w
2000 r. powołano Muzeum Armii Krajowej jako wspólne przedsięwzięcie Gminy
Kraków i Województwa Małopolskiego. Oficjalna inauguracja jego działalności
nastąpiła 27 września 2000 r. Trwająca od lipca 2009r. modernizacja
budynku zakończyła się jesienią 2011 r., co pozwoliło na rozpoczęcie
użytkowania obiektu we wrześniu 2011r. Projekt rewaloryzacji oraz całej
adaptacji został wykonany przez pracownię AIR Jurkowscy Architekci. Cała
inwestycja pochłonęła 30mln zł. Fasadę poddano renowacji poprzez oczyszczenie
cegieł, wymianę stolarek okiennych oraz przebudowanie wnętrza muzeum.
Największą ingerencją było zadaszenie całego dziedzińca. Nowy budynek muzeum
został nagrodzony w konkursie Brick Award, nominowany do Mies van der Rohe
Award oraz wyróżniony w Konkursie SARP na najlepszy obiekt architektoniczny w
Polsce 2011 roku. Ekspozycja stałą została otwarta 27 września
2012r.
Działalność muzeum
Działalność statutowa
muzeum polega na gromadzeniu, opracowywaniu, restaurowaniu, magazynowaniu i
udostępnianiu unikatowych zbiorów związanych z Armią Krajową. Instytucja
prowadzi także szeroko pojętą działalność dydaktyczną i popularyzatorską.
Organizowane są lekcje muzealne, spotkania z kombatantami i historykami,
odczyty, prelekcje, pokazy filmów, promocje książek. Dotychczas Muzeum
zgromadziło ponad 8000 muzealiów, w tym znajdują się archiwalia, dokumenty,
fotografie, militaria i zbiory falerystyki. Niemal cała kolekcja powstała w
efekcie gromadzenia pamiątek kombatantów przekazywanych w formie darów. Nadal
spływają dary od kombatantów i ich rodzin, jak choćby kolekcja pamiątek
dotycząca środowiska Kadetów II RP od Zenona Malika, zbiór militariów, w tym
„kolekcja bieżanowska” i „kolekcja kanadyjska” od dr. Stanisława Wcisło czy
unikatowa kolekcja archiwaliów więźniów obozów jenieckich Stalag XI B. Wśród
najważniejszych obiektów znalazły się m.in. mundur gen. Tadeusza Komorowskiego
„Bora”, pamiątki po patronie Muzeum – gen. Emilu Fieldorfie „Nilu”, oryginalne
weksylia (sztandary), pamiątki po o. Adamie Studzińskim, kolekcje orłów
wojskowych, odznak i odznaczeń, uzbrojenie i umundurowanie, wydawnictwa
konspiracyjne. Ukoronowaniem zbiorów jest kolaż Tadeusza Kantora „Wrzesień
1939”.
Muzeum Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie (MuFo) − muzeum w Krakowie, publiczna placówka muzealna poświęcona zagadnieniom fotografii. Muzeum zostało utworzone z dniem 31 grudnia 1986 roku.
Zbiory
Trzon kolekcji Muzeum
stanowi część zbioru Krakowskiego Towarzystwa Fotograficznego, przekazany
muzeum w latach 1988–1991, obejmujący kolekcję fotografii dawnej, zawierającą
przede wszystkim zdjęcia atelierowe, unikatowy zbiór fotografii artystycznej, w
tym prace Wojciecha
Buyko, Jana
Bułhaka i autochromy Tadeusza
Rzący, a także sprzęt fotograficzny i kinematograficzny.
Zbiory składają się z
następujących zespołów obiektów:
·
kolekcji głównej, obejmującej fotografię i sprzęt fotograficzny oraz
filmowy,
·
zespołu materiałów pomocniczych: badawczych i edukacyjnych,
·
kolekcji fotografii wirtualnych,
·
biblioteki fachowej.
Złożoność fotograficznego
obszaru odzwierciedla podział kolekcji głównej muzeum na kolekcje szczegółowe
·
sztuki, obejmującej zarówno obiekty należące
do historycznego nurtu fotografii artystycznej, jak i prace fotograficzne oraz
wykonane w innych technikach, pokazujące lub analizujące fenomen
obrazowania,
·
fotografii historyczno-społecznej, do
której należą: reportaż, fotografia dokumentalna, rodzinna i amatorska,
·
sprzętu fotograficznego i kinematograficznego, w szczególności
aparatów fotograficznych, sprzętu ciemniowego oraz kamer i projektorów.
W zasobach biblioteki
Muzeum znajduje się 15 tysięcy pozycji poświęconych zagadnieniom fotografii i
obrazu, w tym: książki, czasopisma, katalogi wystaw, albumy, podręczniki
fotograficzne i druki ulotne.
Historia
Początki Muzeum sięgają zorganizowanego przez
Władysława Klimczaka, w 1972 roku, muzeum przy Krakowskim
Towarzystwie Fotograficznym. Trzy lata później otrzymało ono imię profesora Władysława
Bogackiego. Mieściło się w pałacu Pugetów przy ulicy
Starowiślnej 13, a od 1982 roku, w kamienicy
Hetmańskiej przy Rynku Głównym 17. 31
grudnia 1986 roku, powołano odrębną, nie związaną z Krakowskim Towarzystwem
Fotograficznym instytucję podległą Wydziałowi Kultury i Turystyki Urzędu
Wojewódzkiego w Krakowie.Na początku lat 90. XX w. o Kamienicę Hetmańską
zaczęli upominać się prawowici właściciele. Muzeum razem z Krakowskim
Towarzystwie Fotograficznym otrzymało nakaz opuszczenia zajmowanego lokalu do
końca 1992 roku. Od 1992 roku Muzeum mieści się
przy ul. Józefitów
16, a od 2007 roku nosi imię Walerego Rzewuskiego. W 2018 roku tymczasową siedzibą muzeum stała się
zabytkowa strzelnica przy ul. Królowej Jadwigi 220 na Woli Justowskiej;
udostępniono w niej wystawę stałą pt. Portret oraz wystawę prac Wojciecha PlewińskiegoZa
pracę na rzecz fotografii, Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego
w Krakowie zostało uhonorowane Złotym Medalem
„Zasłużony dla Fotografii Polskiej” - odznaczeniem przyznawanym przez Kapitułę Fotoklubu
Rzeczypospolitej Polskiej Stawarzyszenia Twórców
Historia
1 października 1998 roku
Gmina Kraków powołała Muzeum Inżynierii Miejskiej, którego siedzibą zostały
zabytkowe hale krakowskiej zajezdni tramwajowej przy ul. Wawrzyńca 15 w
Krakowie. Istniejace tam budynki stopniowo były przystosowywane do potrzeb
Muzeum:
od 2000 roku remont
wozowni tramwajów elektrycznych wąskotorowych, warsztatów oraz elektrowni –
obecna hala D
w latach 2006–2007 remont
wozowni tramwaju konnego – obecnie hala E
w latach 2007–2008 remont
hali z 1912 roku, garażu tramwajów elektrycznych normalnotorowych – obecna hala
F. Doprowadzono do niej szyny, aby uruchomić Krakowską Linię Muzealną
obsługiwaną przez zabytkowe tramwaje (działa czasowo)
2008 – 2009 remont
siedziby Krakowskiej Spółki Tramwajowej, budynku z 1882 roku, w którym obecnie
mieści się administracja Muzeum
odnowienie magazynów,
budynków pochodzących z 1882
remont dziedzińca muzealnego z którego
zdjęto wierzchnią warstwę. Został na nim odsłonięty zabytkowy zbiornik na
benzynę z 1923 roku, eksponowany obecnie pod szklaną piramidą.Przestrzeń
wystawiennicza Muzeum ma obecnie powierzchnię 3.200 m²
Zbiory
Muzeum Inżynierii
Miejskiej gromadzi historyczne obiekty techniki, szczególnie te, które pokazują
rozwój polskiej myśli inżynieryjnej, wynalazczości, przemysłu i polskich firm i
zakładów przemysłowych. Zbiera dokumentację związaną z dziejami techniki, przemysłu,
komunikacji zbiorowej i inżynierii miejskiej w Krakowie.Zbiory sa prezentowane na wystawach takich jak:
Drukarstwo krakowskie XV-XX wieku, Tramwaje na Wawrzyńca,
Motokultura, Inżynieryjny portret miasta, Siarka złoto chemików,
Polskie mikrosamochody, Kraków miasto ambitne, Zapomniane muzeum
(o Muzeum Techniczno-Przemysłowym Adriana Baranieckiego), 110 lat
tramwaju elektrycznego w Krakowie, Tu Polskie Radio 1925 – 2010, Dzwonki
życia. Krakowska inżynieria miejska w dobie okupacyjnej 1939 – 45, 150
lat Gazowni Krakowskiej 1856-2006, Polskie radia i telewizory i
inne.
Wystawy edukacyjne
Muzeum Inżynierii
organizuje także interaktywne wystawy związane z techniką, fizyką, chemią oraz
historią, w której uczestniczy młodzież szkolna i w tym zakresie pełni funkcje
muzeum nauki.
·
2018 „To takie proste” – wystawa otwarta 17 stycznia 2018 roku
·
16. 02.2016 – 31.12.2017 Więcej światła
·
„Wokół koła”
·
11.06.2003 – 28.06.2009 Zabawy z nauką
Muzeum Lotnictwa
Historia
Powstanie Muzeum związane jest z zorganizowaniem w 1964 roku przez Aeroklub Krakowski wielkiej Wystawy Lotniczej na terenie byłego lotniska Rakowice-Czyżyny. W związku z tym do Krakowa od 1963 roku zaczęto zwozić eksponaty lotnicze, które były już wcześniej, od zakończenia działań wojennych, gromadzone z myślą o przyszłym muzeum lotnictwa. Z jego organizacją po zakończeniu drugiej wojny światowej były wielkie kłopoty z uwagi na małe zainteresowanie tym tematem odpowiednich władz. Dopiero warunki stworzone dla tych zbiorów w Krakowie, pozwoliły na realizację tego zamierzenia. Eksponaty lotnicze przewiezione do Krakowa w większości były w złym stanie technicznym, nie pozwalającym na ich prezentację. Po zakończeniu wystawy lotniczej w 1964 roku, w oparciu o zgromadzone zbiory, powstaje Ośrodek Ekspozycji Sprzętu Lotniczego przy Aeroklubie Krakowskim. Był on w dalszym ciągu wzbogacany eksponatami. W 1967 roku Ośrodek został przejęty przez Naczelną Organizację Techniczną i nazwany "Muzeum Lotnictwa".Rok 1971 był bardzo ważny dla dalszego istnienia Muzeum i wzrostu jego rangi. Przeszło ono pod Ministerstwo Komunikacji i uzyskało statut nadający mu nową osobowość prawną. Muzeum zajmuje mały fragment terenu i część obiektów dawnego lotniska wojskowego Rakowice-Czyżyny. Było to jedno z najstarszych stałych lotnisk w Europie. Założone zostało w 1912 roku dla potrzeb lotnictwa Austro-Węgier. Należy przy tej okazji przypomnieć o stacjonowaniu na tym terenie na przełomie XIX i XX wieku fortecznego oddziału balonowego 2 Pułku Artylerii Fortecznej twierdzy Kraków. W 1912 roku dowództwo austriackie utworzyło na tym terenie Flugpark 7 razem z całym zapleczem technicznym. W 1917 roku lotnisko na Rakowicach stało się jednym z punktów etapowych pierwszej w Europie regularnej pocztowej linii lotniczej łączącej Wiedeń z Kijowem i Odessą. W dniach 30 i 31 października baza lotnicza przechodzi pod komendę polskich władz wojskowych, stając się tym samym pierwszym lotniskiem niepodległej Polski. Zaczęto na nim organizować pierwszą na ziemiach polskich jednostkę lotniczą nazwaną "1 Eskadra Bojowa". W okresie wojny polsko-bolszewickiej działała tutaj "I Niższa Szkoła Pilotów", której zadaniem było szkolenie pilotów dla szybko rozbudowającego się lotnictwa wojskowego. Na Rakowicach działały również warsztaty lotnicze remontujące samoloty i ich silniki. Organizowano też w nich ograniczoną produkcję sprzętu lotniczego. W 1921 roku zostaje zorganizowany w oparciu o istniejące zaplecze techniczne 2 Pułk Lotniczy. W połowie lat 20-tych polskie władze wojskowe podjęły decyzję o rozbudowie lotniska. Efektem tego było powstanie drugiego co do wielkości lotniska w Polsce. W 1939 we wrześniu podzieliło los innych polskich baz lotniczych, było kilkakrotnie bombardowane przez niemieckie bombowce. W okresie II wojny światowej lotnisko krakowskie było wykorzystane przez niemiecką Luftwaffe. Stało się jedną z baz lotniczych biorących udział w przygotowaniach do ataku niemieckiego na Związek Radziecki w 1941 roku. W styczniu 1945 roku lotnisko zajęli Rosjanie. W połowie 1945 roku przekazali je polskim władzom wojskowym. W 1963 roku lotnisko Rakowice-Czyżyny zostaje zlikwidowane z powodu rozbudowy kombinatu metalurgicznego i towarzyszących mu osiedli mieszkaniowych. Część obiektów dawnego lotniska jest obecnie używana przez Muzeum. Zajmuje ono ocalałe polskie obiekty lotniskowe, w skład których wchodzi duży hangar lotniczy i zaplecze garażowo-magazynowe, zbudowane na przełomie lat 20- i 30-tych oraz dwa małe budynki zbudowane przez Niemców w okresie ostatniej wojny.
Muzeum
Przyrodnicze w Krakowie – muzeum z siedzibą w Krakowie przy ul. św. Sebastiana 9. Znajduje się tutaj spreparowany,
zachowany w idealnym stanie, prehistoryczny nosorożec włochaty, jedyny na świecie zachowany w całości okaz tego
wymarłego ponad 12 tys. lat temu zwierzęcia. Od października 2012 roku wznowiło
swoją działalność.
Rys historyczny
Początki muzeum sięgają
1865 r., kiedy to Kazimierz Wodzicki podarował zgromadzony zbiór ptaków
Towarzystwu Naukowemu Krakowskiemu. Pierwotnie mieściło się w gmachu
krakowskiego oddziału PAN przy ul. Sławkowskiej. W 1888 r. urządzono pierwszą wystawę dla
zwiedzających. W 1929 r. muzeum wzbogaciło się o unikatowy okaz nosorożca włochatego znalezionego w Staruni koło Stanisławowa sprzed ok. 30 tys. lat. Muzeum przeniosło
się do obecnej siedziby w roku 1993.
W skład muzeum wchodzą wystawy stałe:
·
Mięczaki Świata” – składa się z dwóch części: w pierwszej
przedstawione są mięczaki wymarłe (m.in. amonity)
oraz współczesne, w drugiej prezentowane są różnorodne wyroby, do produkcji
których została wykorzystana masa perłowa i perły.
·
„Rozmowa z kamieniem” – prezentacja minerałów i skamieniałości ofiarowanych Muzeum
przez Zbyluta Grzywacza, ekspozycja została
zadedykowana poezji Wisławy Szymborskiej.
·
„Fauna Plejstocenu”
– przedstawia kopalne szczątki wymarłych zwierząt
należących do tzw. megafauny plejstoceńskiej.
Można zobaczyć jedynego zachowanego w całości nosorożca włochatego (ze skórą i
tkankami miękkimi), prezentowane są także kopalne szczątki mamutów, niedźwiedzia jaskiniowego oraz jelenia
olbrzymiego.
Wystawy czasowe:
·
„Niebezpieczna magia tytoniu” (24.03 – 30.06.2014, do 30.06.2015)
·
„Las tropikalny” (do 31.12.2015)
·
„Zwierzęta krajów egzotycznych” (do 30.06.2015)
·
„Woda –
podstawa Życia na Ziemi” (do 31.12.2015)
·
„Storczyki” (15 – 24.03.2013, 7 – 16.03.2014, 13 – 22.03.2015)
·
„Ewolucja krabów” (do 30.06.2014)
·
„Sztuka paleolitu i neolitu”
(do 30.06.2014),
·
„Bursztyn w dziejach i tradycji Europy” (do 15.03.2014)
·
„Łowcy z epoki kamienia” (15.06 – 15.09.2013)
·
„Ptaki Krain Północnych”
·
„Via Regia” (20.10.2012 – 12.02.2013)
Jedną z ważniejszych wystaw czasowych, jakie zorganizowało muzeum w 2004 r., było tzw. mobilne oceanarium krążące po Polsce, które cieszyło się ogromnym zainteresowaniem wśród odwiedzających. W sierpniu 2009 roku Muzeum Przyrodnicze ISEZ PAN zostało początkowo zamknięte dla zwiedzających do odwołania, a następnie przekształcone tymczasowo w tzw. żywe muzeum. W latach 2008-2012 w budynku mieściło się prywatne Aquarium o charakterze edukacyjnym, interaktywnym. Aquarium zostało zlikwidowane nakazem komorniczym w dniu 11 czerwca 2012 roku. W dniach od 25 października 2013 do 15 marca 2014 dostępna była dla zwiedzających wystawa „Bursztyn w dziejach i tradycji Europy”. Największa wystawa czasowa, popularyzująca bursztyn bałtycki w Polsce. Organizatorzy ekspozycji na powierzchni ok. 700 m² zaprezentowali pochodzenie i właściwości bursztynu, jego znaczenie dla badań naukowych oraz rolę bursztynu w sztuce i gospodarce Europy od paleolitu, przez okres rzymski i średniowiecze aż do czasów współczesnych. Oddzielne miejsce w ramach wystawy poświęcono prezentacji Gdańska – Światowej Stolicy Bursztynu.
Muzeum Sztuki
i Techniki Japońskiej „Manggha” (w latach 1994–2007 Centrum Sztuki i
Techniki Japońskiej „Manggha”) – muzeum w Krakowie założone w 2007 roku, narodowa instytucja kultury, wpisane do Państwowego Rejestru Muzeów (nr 118) w 2013 roku.
Historia
W 1920 roku krytyk, pisarz i kolekcjoner Feliks Jasieński przekazał krakowskiemu Muzeum Narodowemu swoje zbiory przedmiotów związanych z Japonią (w tym dzieła malarzy japońskich). Po śmierci
kolekcjonera (1929) zbiory nie były wystawiane (czego powodem był m.in. brak
miejsca, kolekcja liczyła ponad 6500 przedmiotów), z wyjątkiem wystawy w
krakowskich Sukiennicach w 1944 roku. Wystawę tę zobaczył wówczas 19-letni Andrzej Wajda, który zafascynował się tą sztuką. W 1987 roku, prawie pół wieku po tamtej
wystawie, Andrzej Wajda odebrał nagrodę filmową Kioto. Postanowił całą sumę przeznaczyć na wybudowanie w Krakowie
budynku, w którym można by umieścić zbiory Feliksa Jasieńskiego. W
realizacji tego planu Andrzeja Wajdę wsparły władze Krakowa oraz rząd Japonii
(pomoc ambasadora Nagao Hyōdo). Do powstania muzeum przyczynili się także
przyjaciele reżysera z Fundacji Kyoto-Kraków Andrzeja Wajdy i Krystyny
Zachwatowicz. Około miliona dolarów przekazał na budowę centrum Związek Zawodowy Kolei Wschodniej Japonii (z przewodniczącym Akirą Matsuzakim).Projekt
koncepcyjny wykonał i podarował Fundacji Kyoto-Kraków znany, japoński architekt Arata
Isozaki. Z biurem Isozakiego po stronie polskiej
współpracował architekt Krzysztof Ingarden i JET Atelier. Jest to bardzo nowoczesny
obiekt, odwołujący się jednak do dawnej sztuki japońskiej. W centrum znajdują
się sale wystawowe oraz konferencyjne. Oprócz stałej ekspozycji organizowane są
także wystawy czasowe (związane ze sztuką, kulturą i techniką japońską).
Ponadto instytucja prowadzi kursy parzenia herbaty, układania kwiatów (ikebana) oraz kursy języka japońskiego. Centrum jest siedzibą Ogólnopolskiego Klubu Bonsai. Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha” w
Krakowie zostało otwarte 30 listopada 1994 roku. W 1997 roku Centrum
Manggha otrzymało Nagrodę Specjalną Fundacji Japońskiej. 11 lipca 2002
roku cesarz Akihito wraz z małżonką Michiko odwiedzili Mangghę. Na specjalne życzenie
cesarza zorganizowana została wystawa drzeworytów dziewiętnastowiecznego artysty japońskiego Hiroshige
Utagawy. Para cesarska ofiarowała Centrum sprzęt
audiowizualny, który wykorzystywany jest w szkole języka japońskiego. Od
1 grudnia 2004 roku Centrum Manggha jest samodzielną instytucją kultury. Do
tego czasu była oddziałem Muzeum Narodowego w Krakowie. Od 2007 istnieje pod obecną nazwą. W 2006
roku zostało wybrane jako jedna z 20 najciekawszych realizacji
architektonicznych w Polsce po 1989 roku w konkursie „Polska. Ikony architektury”.
Nazwa
Nazwa Manggha wywodzi się bezpośrednio od
pseudonimu Feliksa Jasieńskiego,
którego kolekcja stanowiła impuls dla powstania muzeum. Pseudonim ten nawiązuje
z kolei do zbioru drzeworytów japońskiego
artysty Hokusaia pod
takim właśnie tytułem (jap. 漫画, we
współczesnej transkrypcji: Manga). Obecnie wyraz ten ma poza
Japonią nieco inne znaczenie i odnosi się do japońskich
komiksów. Twórczość Hokusaia stanowi tylko niewielką część aktualnej
kolekcji muzeum. Instytucja została otwarta w
1994 roku jako Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”, zaś w
2007 decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego otrzymała status muzeum
i zmieniła oficjalną nazwę na Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”.
Feliks Jasieński uznawany jest za patrona muzeum.
Muzeum
Uniwersytetu Jagiellońskiego – muzeum mieszczące się w budynku Collegium Maius Uniwersytetu
Jagiellońskiego wywodzi się z
Gabinetu Archeologicznego Uniwersytetu, założonego w 1867 roku przez prof. Józefa Łepkowskiego, a obecny kształt zawdzięcza przede wszystkim Karolowi Estreicherowi.
Historia
Początki działalności
muzealnej w Collegium Maius datowane są na XIX wiek. Władze uniwersytetu nie
mogły jednak wówczas oficjalnie używać nazwy muzeum z powodu zakazu zaborczych władz
austriackich. Kiedy po 1860 roku opiekę nad zbiorami objął profesor
archeologii i sztuki Józef Łepkowski przyjęto poprawną politycznie nazwę „Gabinet Sztuki i Archeologii”. Gabinet ten mieścił się wówczas w Collegium Novum i był odwiedzany przez liczne wycieczki oraz
gości zagranicznych. Jego zbiory zaczęły się powiększać dzięki licznym zapisom
cennych zabytków jakie ofiarowywali instytucji donatorzy
II wojna światowa
W czasie II wojny
światowej całe zbiory muzealne przeniesione zostały przez niemieckiego okupanta
do podziemi Akademii Górniczo-Hutniczej, gdzie mieścił się główny urząd Generalnego Gubernatorstwa. Zaginęło wtedy wiele zabytkowych obiektów
ukradzionych przez niemieckich funkcjonariuszy administracji GG. Skonfiskowane
zabytki jako łup wojenny były przeznaczane na prezenty dla nazistowskich
dygnitarzy z Hitlerem, Frankiem i Goeringiem na czele Zorganizowany rabunek
nadzorowali niemieccy historycy sztuki pochodzący z Salzburga Kajetan oraz Józef Muhlmannowie we współpracy z prof. Dagobertem
Freyem z Wiednia oraz architektami E. Horstmanem, F.
Koettgenem z Hamburga i konserwatorem sztuki dr Wernerem Kudlichem z Wiednia
Po 1945
Opuszczenie Collegium Maius
przez Bibliotekę Jagiellońską w 1940 roku (w związku z wybudowaniem nowego
gmachu przy Al. Mickiewicza) umożliwiło przeprowadzenie w latach 1949–1964 z
inicjatywy prof. Karola Estreichera kompleksowego odnowienia budynku kolegium
połączonego ze zrzuceniem neogotyckiej szaty i przywróceniem oryginalnego
wyglądu sprzed 1840 roku. Wówczas też Collegium Maius zostało przeznaczone na
siedzibę Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, do którego przekazano dawne
zbiory uniwersyteckie (dzieła sztuki i pamiątki) oraz kolekcję instrumentów
naukowych. W latach 1951–1976 dyrektorem Muzeum był właśnie Karol
Estreicher, który istotnie przyczynił się do rozwoju placówki i projektu jej
ekspozycji.
Ekspozycja
Muzeum posiada stałą
ekspozycję poświęconą dziejom uniwersytetu. Zbiory podzielone są na siedem
kolekcji:
·
Kolekcja instrumentów naukowych (ok. 2000 obiektów) – składa się
na nią głównie dawne wyposażenie pracowni, m.in.:
o arabskie astrolabium z 1054 roku;
o aparat
do skraplania gazów z 1884 r.
projektu prof. Karola Olszewskiego;
o kolekcja globusów z Globusem Jagiellońskim i
globusami Gerarda Mercatora z XVI wieku.
·
Kolekcja malarstwa zachodnioeuropejskiego
(21 obrazów i antyczna rzeźba) – przedstawiająca
malarstwo od XVI do XIX wieku, m.in. Wenus
i Amor Jana Massysa z 1561 roku
oraz Duch ojca Hamleta na zamku w Elsynor Eugène Delacroix.
·
Kolekcja klisz i fotografii (ok. 35 000 starych negatywów i ponad 1000 fotografii) –
m.in. zbiory klisz znanych fotografów: Antoniego Pawlikowskiego, Józefa
Kuczyńskiego, Stanisława Muchy i Stanisława Kolowcy, negatywy prezentujące
zabytki Krakowa sprzed II wojny światowej oraz
portrety fotograficzne profesorów krakowskich uczelni i innych wybitnych
postaci.
·
Kolekcja rzeźby – zbiory rzeźby średniowiecznej; rzeźby barokowe, w tym brązowe modele anatomiczne wykonane
przez Pietro
Francavillę oraz rzeźby z XIX i XX wieku, autorstwa m.in. Franciszka
Wyspiańskiego, Konstantego Laszczki i Igora Mitoraja.
·
Kolekcja grafiki (ok. 5000
sztuk) – obejmuje akwarele i rysunki artystów polskich oraz ryciny artystów polskich i zagranicznych
z XV–XX wieku. Również największy w Polsce zbiór
rysunków i grafik Feliksa Topolskiego oraz Adama
Hoffmana.
·
Kolekcja rzemiosła
artystycznego (ok. 7000 obiektów) – wyroby złotnicze, tkaniny,
ceramika, meble, naczynia cynowe, mosiężne, brązy złocone, insygnia rektorski w
tym tzw. berło królowej Jadwigi.
·
Kolekcja klocków drzeworytniczych (ok. 3000 obiektów) – m.in.
klocki, z których odbijano w latach 1533–1534 drzeworyty
w Biblii Wittenberskiej z 1534 roku.
Ekspozycje przedstawiana jest w: salach Libraria (dawna
biblioteka) i Stuba Communis (dawna jadalnia profesorów), pokojach
profesorskich, pokoju Kopernika (mieszczącym
stałą ekspozycję poświęconą Kopernikowi), Auli, mieszkaniu św. Jana Kantego i w Zielonej Sali.
Wystawa interaktywna Świat zmysłów
To otwarta 1 października 2005 edukacyjna
wystawa na której prawa fizyki są przedstawione za pomącą modeli obsługiwanych
przez zwiedzających. Wystawa podzielona jest na trzy „wyspy tematyczne”:
·
Receptory –
przedstawienie narządów zmysłu i ich właściwości,
·
Mono czy stereo –
przedstawienie zjawisk wynikających z posiadania parzystych narządów zmysłu,
·
Iluzje – modele przedstawiające jak można
oszukać zmysły.
Pracownia i
Muzeum Witrażu – krakowska instytucja kultury, która
łączy założoną w 1902 roku pracownię witrażu (Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński) oraz zorganizowane wokół niej muzeum. Mieści się
w historycznej kamienicy. Muzeum Witrażu zostało założone w 2004 roku przez
Piotra Ostrowskiego. Jest efektem nowatorskiej koncepcji tzw. żywego
muzeum. Oznacza to, że przestrzeń udostępniona
zwiedzającym przeplata się z wciąż funkcjonującą pracownią witrażową, w której
artyści cały czas pracują nad nowymi dziełami. W ramach wizyty można więc
poznać krok po kroku cały proces powstawania witraża oraz przyjrzeć się, jak
wygląda praca nad aktualnymi przedsięwzięciami. W muzeum znajduje się
także przestrzeń czysto ekspozycyjna składająca się zarówno z historycznych jak
i współczesnych realizacji. Częścią spuścizny Krakowskiego Zakładu Witrażów
jest bowiem bogate archiwum zawierające wiele szkiców, rysunków, ręcznie tworzonych
projektów witraży oraz gotowych dzieł. Jest to najbogatsza w Polsce kolekcja
związaną ze sztuką witrażową. Muzeum organizuje również wystawy czasowe i
zajmuje się promocją współczesnego szkła. Muzeum znajduje się w budynku
wzniesionym w latach 1906–1907 z inicjatywy Stanisława Gabriela Żeleńskiego, właściciela Zakładu. Żeleński zaprojektował
kamienicę w ten sposób, aby jak najlepiej odpowiadała potrzebom pracowni
witrażowej, a w tym zadaniu pomagał mu znany krakowski architekt Ludwik
Wojtyczko. Dlatego siedziba Muzeum
jest ewenementem w skali światowej, a dzięki zachowaniu oryginalnego wystroju i
układu wnętrz wciąż oddaje atmosferę pracowni z przełomu wieków. Sztuka
witrażowa była wtedy nieporównywalnie bardziej popularna niż obecnie i
korzystali z tej formy czołowi twórcy epoki Młodej
Polski. Z Zakładem współpracowali m. in. tacy artyści
jak Stanisław Wyspiański, Józef
Mehoffer, Henryk Uziembło, Wojciech Jastrzębowski, Stefan Matejko W 2016 roku, w ramach misji popularyzacji polskiego dziedzictwa
witrażowego Muzeum podjęło się rekonstrukcji wybitnego dzieła Stanisława Wyspiańskiego pod tytułem Apollo Spętany. Projekt
ma na celu maksymalnie wierne odtworzenie witraża zniszczonego podczas II wojny
światowej i udostępnienie go publiczności.
Żydowskie Muzeum Galicja – muzeum założone w Krakowie przez brytyjskiego fotografa Chrisa
Schwarza. Oficjalnie
otwarte zostało 27 czerwca 2004 roku. Mieści się w odrestaurowanym budynku
byłej żydowskiej fabryki mebli. Zajmuje 920 m² powierzchni. Muzeum
prezentuje wystawę „Śladami Pamięci”, będącą fotograficznym hołdem dla
nieistniejącego już świata oraz uznaniem dla dziedzictwa ponad 800-letniej kultury żydowskiej w Polsce. Wystawa składa się ze 140 kolorowych fotografii
dużego formatu zrobionych przez Schwarza w miasteczkach i wioskach na terenie Galicji. Muzeum posiada księgarnię prezentującą
książki w językach: polskim, angielskim, niemieckim i francuskim dotyczące
żydowskiego życia, kultury, tożsamości, literatury oraz kawiarnię.
Historia Muzeum
Muzeum zostało założone w
kwietniu 2004 roku przez Chrisa Schwarza. Był on uznanym fotografem, pracującym
i podróżującym po całym świecie, od Irlandii Północnej po Japonię, od Kanady po
Afganistan. Podczas swojej kariery współpracował z wieloma organizacjami i
instytucjami, m.in. z Czerwonym
Krzyżem, Światową Organizacją Zdrowia i niezliczonymi brytyjskimi organizacjami
charytatywnymi. Był autorem wielu wystaw i publikacji. W swojej pracy skupiał
się przede wszystkim na problemach społecznych: fotografował bezdomnych,
niepełnosprawnych, nieuleczalnie chorych. Schwarz po raz pierwszy
przyjechał do Polski w 1981 roku, aby sfotografować Solidarność. Po upadku komunizmu powrócił tutaj,
zainteresowany elementami żydowskiej przeszłości, które odnalazł w miastach i
wsiach w okolicach Krakowa. Jego pasja doprowadziła do spotkania z
brytyjskim antropologiem Jonathanem Webberem. Podjęli wspólny projekt, „Śladami Pamięci”.
Prof. Jonathan Webber, wtedy wykładowca Oxfordu, dzisiaj przewodniczący UNESCO ds. Studiów Żydowskich i Międzywyznaniowych, był już
wcześniej zaangażowany w badania terenowe w Polsce. Samodzielnie lub na czele
większych grup badawczych, przemierzając miasto po mieście i wieś po wsi,
zbierał informacje o reliktach żydowskiej przeszłości, które wciąż można było
znaleźć na terenie Polski. Wynikiem badań miała być monografia pt. Ślady Pamięci: Ruiny żydowskiej cywilizacji w polskiej Galicji (w planach wydawniczych Litman Library of Jewish
Civilization). Poszukując fotografa do projektu, Webber spotkał Schwarza. Po 10
latach poświęconych projektowi, z ponad tysiącem fotografii, Schwarz zdecydował
się założyć Żydowskie Muzeum Galicja, stałą galerię dla swoich prac. W
lutym 2004 roku, samochodem wyładowanym sprzętem komputerowym i fotograficznym,
Schwarz przyjechał do Polski. Z pomocą przyjaciół rozpoczął przekształcanie
starego magazynowego budynku na Kazimierzu, w dawnej żydowskiej dzielnicy Krakowa.
Zarejestrował Muzeum jako instytucję pożytku publicznego w Polsce i Wielkiej
Brytanii. Jonathana Webbera poprosił o przewodniczenie Radzie Powierniczej. W
ciągu siedmiu tygodni Muzeum zostało otwarte. Wystawa fotografii
Schwarz, „Śladami Pamięci”, stała się centralnym punktem Muzeum. W ciągu
następnych trzech lat, dzięki wielu kolejnym wystawom, bogatemu programowi
imprez kulturalnych i działalności edukacyjnej, a przede wszystkim dzięki
poświęceniu i zaangażowaniu swojego założyciela, Muzeum stało się kluczową
instytucją przywracającą zainteresowanie żydowską kulturą w Polsce. Aż
do swej przedwczesnej śmierci w 2007 roku, Schwarz uświadamiał tysiącom
odwiedzających nie tylko istnienie świata, który został zniszczony przez
Holokaust, ale także podejmowanie niezliczonych prób zachowania pamięci o tym
świecie we współczesnej Polsce. Po śmierci Schwarza Muzeum przeszło
trudny okres transformacji; jednak udało się zachować unikalny charakter,
jednocześnie dynamizując działalność. Muzeum każdego roku odwiedzają dziesiątki
tysięcy osób z wielu zakątków świata, nie tylko żydowskiego pochodzenia,
młodych i starszych, a muzeum stało się częścią polskiego i żydowskiego
kulturalnego pejzażu Krakowa. Ostatnie lata życia Schwarz poświęcił
fotografowaniu i ocalaniu śladów żydowskiego życia, które wciąż można odnaleźć
w polskiej Galicji. Dzięki swojej kreatywności i otwarciu na świat potrafił
jednoczyć ludzi, dając im możliwość ponownej interpretacji historii i moralnej
odpowiedzialności.
Działalność
edukacyjna
Żydowskie Muzeum Galicja
prowadzi wszechstronną działalność edukacyjną, przekazując wiedzę o historii i
kulturze Żydów w przystępny sposób. Misją instytucji jest pokazanie bogatej
polsko-żydowskiej historii w szerszym kontekście. Kompleksowy program
edukacyjny, skierowany do uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych,
obejmuje lekcje muzealne, wykłady, warsztaty, zajęcia plastyczne i wycieczki
edukacyjne z przewodnikiem. Muzeum oferuje pakiety edukacyjne dostosowane do
indywidualnych potrzeb każdej grupy. Dział Edukacji opracowuje materiały
edukacyjne i pomoce naukowe związane z nauczaniem o Holokauście i historii oraz
religii i kulturze Żydów, skierowane do uczniów i nauczycieli z Polski i z
zagranicy.
Galeria Sztuki
Współczesnej „Bunkier Sztuki” – galeria
sztuki w Krakowie, powstała w roku 1965, zaliczana do
najważniejszych polskich instytucji prezentujących sztukę współczesną. Jest to artystycznie niezależna instytucja
kultury, finansowana przez Miasto Kraków.
Historia
Historia tej instytucji sięga roku 1950, czyli od momentu utworzenia Biura Wystaw Artystycznych (BWA). W roku 1965 BWA przenosi się do pawilonu wystawowego, przy pl. Szczepańskim 3a, zaprojektowanego przez Krystynę Tołłoczko-Różyską (rzeźbiarskie opracowanie fasady: Antoni Hajdecki), w którym ma swoją siedzibę do dziś. W roku 1994 „Bunkier” otrzymał status galerii miejskiej i od tego czasu jego działalność zyskała indywidualny charakter, co symbolicznie wyraziła zmiana nazwy: w 1995 roku galeria przyjęła oficjalnie nazwę „Bunkra Sztuki”. Od 2019 galerią ponownie kieruje Maria Anna Potocka. Docelowo galeria ma zostać połączona z Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK jako jego oddział
Dworek Jana
Matejki w Krzesławicach –
staropolski dworek wystawiony w 1826, którego obecnym właścicielem jest Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Jest to typowa parterowa rezydencja wiejska z
dobudówką mieszczącą niegdyś pracownie Jana
Matejki. Całość przykrywa dach gontowy, a od frontu dostawiona jest weranda
zaprojektowana przez J. Matejkę. Dworek otoczony jest 4-hektarowym parkiem. Od 1966 pełni funkcję muzeum, które poświęcone jest twórczości
Jana Matejki, a jedna z sal przypomina innego wybitnego mieszkańca Krzesławic, Hugona Kołłątaja.
Historia
Pierwszymi znanymi
właścicielami Krzesławic byli rycerze z rodu Gryfitów. W 1198 podarowali oni te dobra zakonowi bożogrobców w Miechowie, a pod koniec XVIII w. majątek trafił w ręce Akademii Krakowskiej. W 1788 tytułem emfiteuzy wszedł w jego posiadanie ówczesny rektor tej
uczelni Hugo Kołłątaj (1750–1812). Wystawiony przez niego dwór
stał w miejscu, gdzie dziś znajduje się latarnia koło parkingu. Budowla ta już
nie istnieje. Gdy zbudowano nowy dwór pełniła funkcje „kuchni letniej” i
została rozebrana w 1918. Po upadku wojny w obronie Konstytucji 3 maja dwór został Kołłątajowi odebrany i objął go
konsyliarz konfederacji targowickiej Karol Głębocki. Jakiś czas mieszkała tu jeszcze matka Kołłątaja, Marianna z Mierzeńskich oraz jego siostra. Na początku XIX w.
dwór zakupili Kirchmayerowie, którzy w 1826 wznieśli obecny dwór. Mieszkał tu Jan Kanty Kirchmayer, a potem dzierżawił te dobra Kazimierz Girtller, który zostawił ciekawe pamiętniki dotyczące
terenów obecnej Nowej Huty. Spokrewniony z Kirchmayerami Jan
Matejko zakupił dworek w 1876 za pieniądze ze sprzedaży
obrazu Stefan Batory pod Pskowem. W tym okresie dworek został przebudowany i
rozbudowany według autorskiego projektu samego artysty. Matejko między innymi
dobudował ganek własnego projektu pracownię malarską. W Krzesławicach Jan
Matejko stworzył wiele swoich dzieł, głównie portrety i szkice, a także cykl
„Dzieje cywilizacji w Polsce”, „Bohdan Chmielnicki z Tuhaj-bejem pod Lwowem”, „Ksiądz
Kordecki broniący Jasnej
Góry”, „Rzeczpospolita Babińska” (w tle ukazany jest
ogród dworski w Krzesławicach), „Bolesław Rogatka i Zofia z Doren”. Tutaj powstał też częściowo obraz „Kościuszko pod Racławicami”. Kopiec po którym jedzie na obrazie Naczelnik
znajdował się w tutejszym parku, a do obrazu pozowali miejscowi chłopi (jeden z
nich, przedstawiony jako Bartosz Głowacki, zmienił sobie potem nazwisko z Boligłowa na Głowacki). Po śmierci malarza
dworek przeszedł w ręce żony, a następnie syna Tadeusza. Choć Jan Matejko
marzył, by Krzesławice stały się siedzibą rodową, to majątek był tak zadłużony,
że trzeba go było sprzedać. Trafił on w ręce dawnych plenipotentów Matejki,
Cybulskich, a po nich objęła go ich córka Maria Burzyńska, która w 1959 przekazała dworek krakowskiemu
Towarzystwu Przyjaciół Sztuk Pięknych. 17 stycznia 1966 w dworku
dokonano uroczystego otwarcia muzeum. Znalazły tu miejsce pamiątki po Janie
Matejce i Hugonie Kołłątaju, wyeksponowano poczet królów i książąt polskich (autorstwa uczniów J. Matejki Leonarda Stroynowskiego i Zygmunta
Papieskiego), utworzono salę dydaktyczną.
Zbiory
Z oryginalnego wyposażenia krzesławickiego dworu nie zachowało
się wiele. Z czasów J. Matejki pochodzą: ganek (zaprojektowany
przez artystę), drzwi wejściowe, drewniana ławka oraz dzwon do zwoływania
domowników (obecnie na wieży pobliskiego kościoła).Większość widocznego na
ekspozycji umeblowania pochodzi z dawnego pałacu hrabiego Xawerego Pusłowskiego przy ul.
Westerplatte i jest depozytem Muzeum UJ. Obrazy wiszące na
ścianach w większości są własnością TPSP. Do
ciekawszych eksponatów należą:
·
Sepet zdobiony
kością (XVIII w.)
·
Sepet zdobiony macicą perłową (XIX w.)
·
Komplet mebli w stylu Ludwika Filipa
·
Stół i szafa w stylu neobarokowym (według tradycji po Henryku Sienkiewiczu)
·
Fortepian na którym grywała żona Jana Matejki, Teodora Matejko
·
Skrzynia na rysunki po Janie Matejce
·
Jan Matejko, Głowa konia
·
Jan Matejko, Orzeł (proj. polichromii do Kościoła
Mariackiego w Krakowie)
·
Jan Matejko, Herb cechu ślusarzy (proj. polichromii do Kościoła
Mariackiego w Krakowie)
·
Jan Matejko, oprawiony cykl grafik: Stroje w Polsce z dedykacją
dla Leona Serafińskiego
·
Gałąź palmowa z wieńca przysłanego na pogrzeb Jana Matejki
przez Henryka Siemiradzkiego
·
Nekrolog Jana Matejki
·
Leonard Stroynowski, Zygmunt Papieski, Poczet królów i książąt polskich
·
NN, Portret Tadeusza Kościuszki
·
NN, Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego
·
NN, Portret Hugona Kołłątaja
·
Stefan Żechowski, Jan Matejko u
umierającego Artura Grottgera
·
Portrety państwa Cybulskich
·
Stefan Matejko, Poranek w
Krzesławicach
·
Ludwik Leszko, Dworek w Krzesławicach
·
Stefan Rostworowski,
Dworek w Krzesławicach
·
Halina Cieślińska-Brzeska, W Hołdzie
Janowi Matejce
Historia
W 1801 roku otwarto Świątynię
Sybilli w Puławach – prywatne muzeum założone przez księżnę Izabelę Czartoryską,
małżonkę księcia Adama
Kazimierza Czartoryskiego. Zbiory
puławskie uległy częściowemu rozproszeniu i zniszczeniu po upadku powstania
listopadowego i
konfiskacie majątku Czartoryskich przez
Rosjan, większość jednak udało się uchronić i następnie przewieźć do Paryża do Hôtelu Lambert. W 1870 roku książę Władysław
Czartoryski zdecydował
o przeniesieniu zbiorów do Krakowa, gdzie ostatecznie trafiły w roku 1876. W tym samym roku Czartoryscy
przekazali również swój wielki księgozbiór do użytku publicznego w Krakowie (Biblioteka Czartoryskich). Muzealne zbiory Czartoryskich początkowo zostały umieszczone w Arsenale
Miejskim, który został przekazany
na cele muzealne przez władze miejskie. Następnie ks. Władysław Czartoryski
zakupił wschodnią część klasztoru Pijarów (tzw. klasztorek pijarski) i trzy
kamienice na rogu ulic Pijarskiej i św. Jana, które zostały scalone i przekształcone w
jednolitą budowlę pałacową przez architektów: Alberta Bitnera, Wandalina Beringera i Zygmunta Hendla. Przebudowa miała miejsce w l. 1879–1901. W
jej wyniku powstała rezydencja z attyką i renesansowym dziedzińcem ozdobionym
kolumnadą. Przebudowy pałacu na muzeum dokonał Maurycy Ouradou,
uczeń Viollet le
Duca. Architekt ten zaprojektował fasady od strony
ul. Pijarskiej i od strony baszty
Pasamoników oraz
ozdobiony herbami kryty ganek przerzucony nad ul. Pijarską, łączący budynek
główny pałacu z „klasztorkiem” i dalej z Arsenałem oraz z częścią murów
miejskich z basztami Stolarską i Ciesielską. W ten sposób powstał zespół
pałacowo-muzealny. Samo Muzeum Książąt Czartoryskich zostało otwarte w 1880
roku i początkowo zajmowało tylko część pomieszczeń późniejszego kompleksu
muzealnego. Po wybuchu II wojny
światowej najcenniejsza część
zbiorów została ewakuowana i ukryta w pałacu w Sieniawie. 16 lub 17 września Niemcy dowiedzieli się o kryjówce i
rozpoczęli grabież. Rozbili skrzynie i wyrzucili na ziemię schowane w nich
dzieła sztuki. Wówczas bezpowrotnie przepadły 64 obiekty ze Szkatuły
Królewskiej, 156 obiektów
złotnictwa starożytnego, 104 obiekty złotnictwa nowożytnego oraz 375 złotych
monet. Przez całą niemiecką okupację Krakowa grabież była kontynuowana. Po
wojnie dzięki staraniom Polski
Ludowej większość eksponatów
odzyskano. Jednak do zaginionych należy m.in. obraz Portret
młodzieńca,
przypisywany Rafaelowi. W 1950 roku Muzeum Czartoryskich zostało
włączone do krakowskiego
Muzeum Narodowego jako
jeden z jego oddziałów. Ze względu na brak podstaw prawnych do przejęcia
ruchomego majątku Czartoryskich, nie dokonano formalnej nacjonalizacji zasobów
i status własnościowy kolekcji i budynków pozostał nieuregulowany.
Ekspozycja do 2010
roku
Galeria sztuki starożytnej
Dział malarstwa
europejskiego
Dział malarstwa
zachodnioeuropejskiego znajdował się na drugim piętrze pałacu. Znajdowały się
tu obrazy takich mistrzów jak:
·
Leonardo
da Vinci (Dama z gronostajem)
·
Rembrandt van Rijn (Krajobraz z miłosiernym
Samarytaninem)
·
Jacobello di Bonomo (Poliptyk
z koronacją Marii w towarzystwie świętych)
·
Dirk
Bouts (Zwiastowanie)
·
Pieter Bruegel Starszy (Krajobraz
z wyspą skalistą)
·
Caspar
Netscher (Chłopiec w polskim stroju)
·
Vincenzo
Catena (Madonna z Dzieciątkiem)
·
Joos
van Cleve (Madonna z Dzieciątkiem)
·
François Clouet (Portret mężczyzny)
·
Lucas Cranach Młodszy (Dziesięć miniatur
portretowych rodziny Jagiellonów)
·
Carlo Crivelli (Święci Antoni i Łucja)
·
Bernardo
Daddi (Grupa świętych)
·
Claude
Deruet (Portret kobiety w kapeluszu)
·
Hans Holbein (Portret mężczyzny)
·
Jacob Jordaens (Satyr w gościnie u chłopa)
·
Hans
von Kulmbach (Święta Katarzyna)
·
François Lemoyne (Amor i Psyche)
·
Lorenzo
Lotto (Madonna ze św. Katarzyną i św. Franciszkiem)
·
Alessandro Magnasco (Anachoreci)
·
Andrea
Mantegna (Judyta z głową Holofernesa)
·
Jan
Mostaert (Portret dworzanina)
·
Caspar
Netscher (Portret chłopca w stroju polskim)
·
Jacopo Palma Starszy (Święta Rodzina)
·
Hendrik van Steenwijck Młodszy (Wnętrze
gotyckiego kościoła)
·
Michele Tosini (Venus
Victrix)
·
Adriaen
van der Werff (Wenus i
Kupidyn)
·
Michele da Verona (Brutus
i Porcja)
·
Cornelis
Vroom (Krajobraz z myśliwymi)
·
Artur Grottger (Fryne)
·
Jan
Matejko (Polonia – Rok 1863)
·
Jan
Piotr Norblin (Śniadanie w ogrodzie)
·
Aleksander Orłowski (Scena
batalistyczna)
Pamiątki z dziejów Polski
XIV–XVII w. i europejskie rzemiosło artystyczne
Obie połączone wystawy zajmowały pierwsze piętro pałacu.
Znajdowały się tam m.in. portrety ostatnich Jagiellonów wykonane w warsztacie
Łukasza Cranacha Młodszego w połowie XVI wieku, oprawione w XIX wieku w jedną
ramę, a także całopostaciowe wizerunki marszałka wielkiego koronnego Łukasza
Opalińskiego i Agnieszki z Tęczyńskich Firlejowej. Ekspozycja prezentowała
historię Polski uszeregowaną chronologicznie od czasów Jagiellonów do czasów
króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Zbrojownia i pamiątki
puławskie
Muzeum Czynu
Zbrojnego w Krakowie – muzeum mieszczące się w Krakowie, prowadzone przez Małopolską Fundację Dom Kombatanta Rzeczpospolitej
Polskiej-Muzeum Czynu Zbrojnego.
Historia
Pierwsza wystawa Muzeum miała miejsce w 1963 roku.
Zorganizował ją Antoni Dałkowski, prezes organizacji ZBoWiD Huty im. Lenina.
Wystawę pod nazwą „Pracownicy HiL w walkach o Polskę Ludową” zorganizowano w
Zakładowym Domu Kultury HiL. Eksponaty pochodziły z prywatnych zbiorów
pracowników Huty im. Lenina, kombatantów walczących
w Legionach Piłsudskiego,
w powstaniu wielkopolskim, w powstaniach śląskich, w Wojnie bolszewickiej oraz
w II wojnie światowej, którzy przez kilka kolejnych
lat powiększali zbiory muzeum. W 197 9 roku zakończono remont budynku
polegający na wzmocnieniu fundamentów i dobudowie 2 piętra. Powstała tam m. in.
duża sala w której mozaikę na ścianie wykonała Helena Trzebiatowska. Prace
wykonało Hutnicze Przedsiębiorstwo Remontowe nr 3.Przed Muzeum stoi ciężki
czołg IS-2, który
ma za sobą szlak bojowy wiodący przez Pragę, Zgorzelec, Berlin. W
czasie walk odniósł 6 zwycięstw. Jest jednym z symboli Nowej Huty, postawiono
go przed Muzeum w 1969 roku.
Zbiory
Do 1970 roku zgromadzono 3 tysięcy eksponatów. W XXV-lecie
zwycięstwa nad Niemcami, 9 maja 1970 roku oficjalnie otwarto Muzeum Czynu
Zbrojnego Pracowników Huty im. Lenina.
Głównymi eksponatami są:
·
Różne typy broni
·
mundury polskich i radzieckich żołnierzy i partyzantów oraz
więźniów politycznych
·
ordery, odznaczenia i medale
·
rozkazy bojowe, gazety oraz zdjęcia
· dzieła więźniów obozów koncentracyjnych m.in. J.Horwath-Hadeckiej,
Józefa Pawlika
Ponadto w Muzeum znajduje się 21 sztandarów organizacji bojowych
i kombatanckich, m.in. sztandar Legionów Piłsudskiego; Powstańców Śląskich oraz sztandar
wykonany przez więźniarki obozu Mauthausen-Gusen. W
Muzeum znalazły miejsce także urny z prochami z pól bitewnych II wojny
światowej, Katynia i obozów koncentracyjnych.
Muzeum im. Emeryka
Hutten-Czapskiego –
oddział Muzeum Narodowego w Krakowie mieszczący się w pałacu
Czapskich. Pałacyk, zbudowany
w 1884, zakupił Emeryk
Hutten-Czapski, kiedy w 1894
sprowadził się do Krakowa. Był on wicegubernatorem Petersburga, a z zamiłowania
kolekcjonerem, bibliofilem i numizmatykiem. W rodzinnym majątku Stańków zgromadził ponad 11 tys. monet, medali,
orderów, banknotów i rycin oraz bogatą bibliotekę. Dla swojej unikatowej
kolekcji, którą osobiście skatalogował, nakazał wybudować osobny pawilon.
Obiekt zaprojektował w 1896 Tadeusz
Stryjeński; nad wejściem do pawilonu
umieszczono łaciński napis w tłumaczeniu polskim brzmiący „Pamiątkom
ocalonym z burzy dziejowej”. Do pawilonu muzealnego wiodła osobna brama w
ogrodzeniu i osobne wejście. Sale ekspozycyjne o dużych oknach posiadały
muzealne wyposażenie (oszklone gabloty i szafy), gdzie wystawiano m.in. zbiory
porcelany i szkła artystycznego.Emeryk Hutten-Czapski zmarł w trakcie prac
organizacyjnych 23 lipca 1896 roku. Pochowany został na Cmentarzu
Rakowickim. Kolekcję rodzina
przekazała miastu 12 marca 1903 roku. 18 lipca 1904 Muzeum Czapskich stało się
oddziałem Muzeum Narodowego. Po 1937 Muzeum przejęło także archiwum
korespondencji i księgozbiór zmarłego w tym roku hr. Bogdana
Hutten-Czapskiego. Z czasem
zbiory Czapskiego zostały uzupełnione o następujące darowizny: Wiktora Wittyga (monety średniowieczne), Zygmunta
Zakrzewskiego (5 tys.
monet piastowskich), Franciszka
Piekosińskiego i Karola Halamy (monety
antyczne) oraz Piotra Umińskiego (monety krzyżackie i kurlandzkie). Do
muzeum trafiły także prace braci Maksymiliana i Franciszka Ksawerego Siemianowskich.
Cała kolekcja była udostępniana dla zwiedzających do 1939 roku. Po zakończeniu
generalnego remontu, 28 czerwca 2013 Muzeum Narodowe w Krakowie otworzyło w
pałacu Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej, w którym jest wystawiona kolekcja monet,
medali i banknotów polskich oraz zbiór starych druków i rękopisów. Odnowiono
również dziedziniec, ogród i lapidarium.
Muzeum Sztuki
Współczesnej w Krakowie MOCAK (od ang. Museum of Contemporary Art in Kraków) –
miejska instytucja
kultury w Krakowie utworzona 1 lutego 2010 roku, a otwarta 19 maja 2011 roku, mająca
na celu rozwój kultury i sztuki najnowszej oraz gromadzenie kolekcji. Muzeum
znajduje się na terenie nieistniejącej Fabryki Schindlera.
Działalność wystawiennicza MOCAK-u skupia się głównie na sztuce dwóch ostatnich
dziesięcioleci.
Założenia programowe
i kolekcja
Program MOCAK-u obejmuje
prezentację sztuki współczesnej ze szczególnym uwzględnieniem sztuki dwóch
ostatnich dziesięcioleci. Wystawienniczym kontekstem dla sztuki najnowszej jest
powojenna awangarda i konceptualizm. Projektom artystycznym towarzyszą projekty
edukacyjne, badawcze i wydawnicze opracowywane z myślą o zróżnicowanych grupach
odbiorców. Muzeum w stałej kolekcji posiada prace artystów z całego świata.
Artyści, których prace wchodzą w skład kolekcji, to: AES+F, Tomasz Bajer, Edward Dwurnik, Krištof Kintera, Ragnar Kjartansson, Jarosław
Kozłowski, Robert
Kuśmirowski, Lars Laumann, Bartek Materka, Maria Stangret, Beat Streuli, Krzysztof
Wodiczko. Wystawa kolekcji
znajduje się na poziomie -1, na drugim poziomie udostępniane są wystawy
czasowe. W mniejszym budynku B mieści się galeria z czasowymi wystawami
indywidualnymi, designu, dźwięku i tekstu. Na terenie Muzeum znajdują się
także: biblioteka, księgarnia, kawiarnia oraz pracownia konserwatorska sztuki
współczesnej.
Historia
Idea powstania Muzeum była od wielu lat szeroko dyskutowana w
środowisku artystycznym. W 2004 roku Gmina Miejska Kraków wykupiła i przejęła
budynki oraz grunty na terenie dawnej Fabryki Schindlera przy ul. Lipowej 4, przeznaczając je na potrzeby
budowy Muzeum.W maju 2005 roku Prezydent Miasta Krakowa Jacek
Majchrowski złożył wniosek o dofinansowanie projektu utworzenia Muzeum
ze środków Ministerstwa Kultury. Ówczesny minister kultury Waldemar Dąbrowski przyznał na realizację
projektu 4 mln złotych.Projekt budynku Muzeum wybrano w drodze konkursu w 2007
roku. Jedenastoosobowe jury pod przewodnictwem Konrada Kucza-Kuczyńskiego rozstrzygnęło
konkurs nagradzając pracę Claudia Nardiego i Leonarda Marii Proliego.
Budowa rozpoczęła się w grudniu 2009 roku, a zakończyła oddaniem budynku w
listopadzie 2010. Otwarcie MOCAK-u odbyło się 19 maja 2011. Towarzyszyło mu
otwarcie wystaw: Historia w sztuce, Kolekcja MOCAK-u, Nagroda
Fundacji Vordemberge-Gildewart, Maurycy Gomulicki. Bibliophilia,
Biblioteka Mieczysława Porębskiego (stała ekspozycja MOCAK-u), ALIAS:
Madeleine Sante – wystawa programowa Miesiąca Fotografii w Krakowie.
Pizza – potrawa kuchni włoskiej, obecnie szeroko rozpowszechniona na całym
świecie. Jest to płaski placek z ciasta drożdżowego (focaccia), z sosem pomidorowym, posypany tartym serem (najczęściej jest to mozzarella) i ziołami, pieczony w bardzo mocno nagrzanym piecu. Pizzę
podaje się na gorąco, lecz rozpowszechnione jest jedzenie jej również na zimno.
Tradycyjnym miejscem spożywania pizzy są pizzerie, lokale gastronomiczne specjalizujące się w przyrządzaniu i
serwowaniu pizzy.
Historia
Płaskie, okrągłe i
wypiekane placki znane są praktycznie wszystkim kulturom starożytnym, np. w dawnym Egipcie spełniały funkcję płatniczą. W starożytnym
Rzymie popularne były focaccie przyprawiane ziołami i serem. Słowo piza (w takiej właśnie formie) pojawia się po raz
pierwszy w dokumencie z 997 roku. W XVII wieku mianem pizzy alla mastunicola określano wypiek przyprawiony bazylią i
serem, a pizzą ai cecinelli – placek z rybą. Po pojawieniu się we
Włoszech pomidorów (przywiezionych po odkryciu Ameryki) zaczęto wykorzystywać
je do przyprawiania pizzy. Lokale gastronomiczne zwane ''pizzeriami'' pojawiły
się po raz pierwszy w XVIII wieku w Neapolu. Ich popularność była tak duża, że
wzbudziły zainteresowanie króla Ferdynanda II Burbona, który odwiedził jeden z nich i tym samym bardzo
przyczynił się do wzrostu popularności pizzy. W 1889 roku jeden z kucharzy,
Raffaelo Esposito, zadedykował królowej Małgorzacie Sabaudzkiej trzy rodzaje pizzy: alla mastunicola (z serem i bazylią), marinara (z pomidorami) – te dwa rodzaje były już
dobrze znane – oraz nową wersję: z mozzarellą. Ta trzecia pizza najbardziej przypadła do gustu
królowej. Od jej imienia pizza ta do dzisiaj zwana jest ''margeritą'', chociaż
wariant z mozzarellą na pewno znany był i spożywany wcześniej, nie była to więc
zupełna innowacja Esposito.Z Neapolu pizza trafiła do Stanów
Zjednoczonych, gdzie wypiekano ją już pod koniec XIX wieku. W północnej części
Włoch spopularyzowała się jednak dopiero po II wojnie światowej dzięki
robotnikom z południa półwyspu emigrującym za pracą w północne rejony kraju.We
Włoszech wyróżnia się dwie charakterystyczne odmiany pizzy: neapolitańską i
rzymską. Pizza rzymska ma grubsze ciasto – od 1 do 2 cm, aby dobrze
podtrzymywało składniki, oraz mocno zarumienione i podniesione brzegi. Pizza
neapolitańska jest bardzo cienka (maksymalnie 3 mm) i nie ma zaokrąglonych
brzegów.
Rodzaje pizzy
Istnieje wiele odmian
pizzy z licznymi dodatkami, którymi mogą być, m.in., pieczarki, cebula, pomidory, oliwki, ananas, wędlina, owoce
morza, a nawet słodkie owoce i sosy.
Pizza neapolitańska (pizza napoletana) – oryginalna pizza neapolitańska jest wytwarzana
z lokalnych składników takich jak pomidory San Marzano, które rosną na polach
wulkanicznych na południe od Wezuwiusza, i mozzarelli z mleka bawolic (mozzarella di
bufala campana). Zgodnie z zasadami wytwarzania tego gatunku pizzy, mąka musi być typu 00 (ewentualnie z domieszką mąki typu 0).
Pozostałymi składnikami ciasta są: drożdże piwne, woda pitna, sól (morska lub
kuchenna), oliwa. Ciasto powinno być wyrabiane ręcznie lub z użyciem
wolnoobrotowego miksera. Gdy ciasto wyrośnie, powinno zostać uformowane tylko rękami, bez
użycia wałka lub innych przyrządów mechanicznych. Pizza musi być przygotowywana
w piecu opalanym drewnem. Może mieć grubość ok. 0,4 cm w środku i brzegi
wysokości 1-2 cm. Po wypieczeniu powinna być chrupiąca, krucha i aromatyczna, o
charakterystycznie przyrumienionych brzegach. W 2009 r. pizza
„neapolitańska” została zastrzeżona przez Komisję
Europejską jako wyrób tradycyjny z certyfikatem TSG. Pizza
neapolitańska tradycyjnie występuje w trzech wariantach:
o
pizza marinara, zawierająca pomidory, czosnek, oregano
i oliwę;
o
pizza Margherita, zawierająca pomidory, plasterki
mozzarelli, bazylię oraz oliwę;
o
pizza Margherita extra, która zawiera
pomidory, mozzarellę z Campanii (w okrągłych plasterkach), bazylię oraz oliwę z
pierwszego tłoczenia.
·
Pizza sycylijska – zazwyczaj prostokątna, ser ukryty jest pod sosem,
zawiera niewiele dodatków. We Włoszech nazywana sfincione.
·
Pizza capricciosa ze składnikami: ser mozzarella, pieczona szynka, grzyby (m.in. pieczarki), karczochy i pomidory; w niektórych wersjach pizzy są
stosowane takie składniki, jak szynka parmeńska, oliwa z
oliwek, oliwki, bazylia czy jaja;
Pizza w stylu
kalifornijskim –
odmiana pizzy popularna na zachodnim wybrzeżu Stanów
Zjednoczonych, zwłaszcza na terenie Kalifornii, związana z modą na zdrowy tryb życia.
Charakterystyka
Pizza kalifornijska
wypiekana jest w piecu opalanym drewnem, a serwowana na cienkim cieście,
przypominając w tym zakresie pizzę nowojorską (w wersji zminiaturyzowanej)
lub tradycyjny włoski (neapolitański) sposób przyrządzania tej potrawy. Różnica polega na implikowaniu
dodatków w postaci różnorodnych produktów lokalnych, często (zgodnie z
filozofią kuchni kalifornijskiej) zawierających najzdrowsze i najświeższe dostępne
na rynku składniki oraz takie, które w miarę możliwości stworzono zgodnie z ekologicznymi, zrównoważonymi i etycznymi praktykami. Dodatki te, to
przede wszystkim: serca karczochów, awokado i kozi ser. Kucharze stosują jednak liczne eksperymenty i jako dodatki
stosują wiele innych produktów, np. musztardę, jarmuż, czerwoną paprykę, bakłażan, buraki, kalafior, figi, brokuły (w tym rapini), grillowanego kurczaka, krewetki, małże, stek, pasztet, trufle, ricottę, kawior, wędzonego łososia, szpik
kostny czy kacze mięso. Pizza
kalifornijska ma często formę wegetariańską lub wegańską. Pizza ta ma niewielkie rozmiary i stanowi danie dla jednej osoby.
Historia
Pizza w odmianie
kalifornijskiej powstała około 1980, a za jej twórców uważa się m.in. Eda LaDou z
restauracji Prego w dzielnicy Cow Hollow, w San
Francisco i Alice Waters z
włosko-kalifornijskiej restauracji Chez Panisse w Berkeley. Obie te postacie odegrały znaczącą rolę w
popularyzacji pizzy w stylu kalifornijskim i kuchni kalifornijskiej w ogóle.
Pizza w stylu
nowojorskim – nowojorski styl wyrobu
pizzy, który charakteryzuje ręcznie wyrabiane, cienkie ciasto, często
sprzedawane w kawałkach na wynos. Brzegi pizzy są chrupiące, natomiast pod
składnikami jest ona miękka i elastyczna, co umożliwia złożenie jej na pół.
Styl ten powstał w Nowym
Jorku na początku XX wieku. Dziś pizzę nowojorską
jada się w stanach Nowy
Jork, New
Jersey i Connecticut. Na północnym wschodzie i w innych częściach USA występują różne
odmiany tego stylu.
Historia
Pierwsza pizzeria w Ameryce została założona w 1905 r.
przez Gennaro
Lombardiego w nowojorskich Małych Włoszech. Włoski pizzer z Neapolu
w 1897 r. otworzył sklep spożywczy, a osiem lat później otrzymał licencję na
sprzedaż pizzy w stanie Nowy Jork. Jego pracownik, Antonio Totonno
Pero, robił pizzę, którą sprzedawał w cenie 5 centów za całość. Jednak wielu
ludzi nie stać było na całą pizzę. Mogli sobie pozwolić jedynie na pojedynczy
kawałek, który otrzymywali owinięty w papier i przewiązany sznurkiem. W
1924 r. Totonno opuścił Lombardiego i otworzył
własną pizzerię na Coney Island. Nazwał
ją Totonno's.W pierwszych nowojorskich pizzeriach używano pieców
ceglanych opalanych węglem. Pizzę pokrywano najpierw serem, a następnie
sosem. Do 2010 roku w Nowym Jorku znajdowało się ponad 400 pizzerii,
mających zróżnicowane menu, oferujące nawet dania.
Charakterystyka
Nowojorska pizza
tradycyjnie jest wyrabiana ręcznie. W podstawowej wersji składa się
z cienkiej warstwy sosu
pomidorowego i
oryginalnego sera mozzarella. Dodatkowe składniki układa się na serze.
Spody są duże, zwykle mają około 45 cm średnicy i kroi się je na 8 kawałków. Te
wielkie kawałki uznawane są za fast food lub „uliczne przekąski”.
Składa się je najczęściej na pół, ponieważ są bardzo miękkie. Dzięki temu z
pizzy nie spadają dodatki i nie spływa tłuszcz. Ciasto nowojorskiej
pizzy jest tak wyjątkowe dzięki wysokoglutenowej mące, z której jest zrobione.
Uważa się, że minerały występujące w wodzie w okolicach nowojorskiego metra są
odpowiedzialne za charakterystyczny smak ciasta. Niektórzy pizzerzy
z innych stanów importują wodę, aby nadać swojej pizzy autentycznego smaku.
Typowe przyprawy to oregano, starty parmezan, granulowany czosnek i płatki papryczki chili.
Bruschetta – rodzaj przekąski (wł. antipasto) pochodzącej z Włoch.
Jest grzanką z pieczywa posmarowanego oliwą i roztartym czosnkiem. Istnieje wiele jej wariantów; najczęściej
podawana z mieszanką świeżo pokrojonych pomidorów i bazylii. Pierwotnie było to proste
pożywienie rolników – plantatorów oliwek, które mogło powstać w tłoczniach,
gdzie robotnicy spędzali wiele godzin przy monotonnej pracy, opiekając na ogniu
kawałki chleba polane oliwą i posypane solą. Dotąd nie ustalono jednoznacznie,
z którego regionu pochodzi bruschetta – mogła to być Toskania, Kalabria, Apulia lub całe środkowe i południowe Włochy. 2 lutego
w Spello (Umbria) corocznie odbywa się święto bruschetty pod
nazwą Sagra della bruschetta
Focaccia – potrawa kuchni włoskiej, jest to rodzaj pieczywa, będącego podstawą pizzy. Każdy region Włoch może się pochwalić inną
odmianą focaccia, od suchego, z solą, ziołami (rozmaryn, szałwia) polanego oliwą ciasta, do pulchnego z
suszonymi pomidorami i oliwkami. Zazwyczaj podawane na ciepło. Focaccia
serwowana jest jako przystawka oraz jako dodatek do innych potraw.
Porównanie z pizzą
Podstawową różnicą
pomiędzy focaccią a konwencjonalną pizzą (okrągłą, neapolitańską pizzą) jest czas wyrastania ciasta. W przypadku
focacci jest to znacznie dłuższy czas, gdzie większość rodzajów pizzy jest
pieczona do kilku godzin po wyrośnięciu ciasta oraz ręcznemu rozciągnięciu na
cienkie ciasto. Przeciwnie do pizzy, która polana jest sosem na powierzchni,
focaccia jest przeważnie posypana solą morską i ziołami.
Gnocchi – rodzaj
włoskich klusek. Po włosku słowo gnocchi to liczba mnoga od gnocco, czyli dosłownie „gruda”.
Istnieje wiele regionalnych wersji tej potrawy, m.in. z ziemniaków, warzywnego
purée, sera, mąki gryczanej. Podobne są do polskich kopytek. Dodatkami do gnocchi są różne sosy, np. te
typowe dla makaronów, jak pomodoro, funghi, pesto. Jedna
z wersji gnocchi jest znana ze swojej zielonej barwy,
przygotowywana ze szpinakiem i ricottą, zwana w Toskanii strozzapreti lub
w regionie Trydent-Górna Adyga strangolapreti.
Lasagne – rodzaj makaronu w postaci dużych, prostokątnych płatów, a
także danie przygotowywane na bazie tego makaronu. Makaron jest uprzednio
gotowany lub układany na sucho (gotowy, dostępny w sprzedaży) w prostokątnym
naczyniu, na przemian z warstwami farszu. Następnie potrawa jest zapiekana. Farsz stanowią najczęściej warstwy sosu
pomidorowego z
mięsem, beszamelu i sera, układane do wyczerpania
składników, chociaż zdarzają się przepisy na wersje wegetariańskie i na słodko.
Danie podawane jest na gorąco. Potrawa ta pochodzi z Włoch. Najbardziej popularne klasyczne odmiany to:
Minestrone – zupa na bazie warzyw, głównie cukinii, fasolki szparagowej, marchwi, zielonego groszku oraz szpinaku. Jest podawana na różne sposoby: z
drobnym makaronem, ryżem, grzankami lub jako przecierka warzywna. Nazwa
pochodzi od włoskiego słowa minestra (zupa). Najbardziej
popularna i najczęściej spożywana potrawa w wielu rejonach Włoch. Nie ma
ścisłego przepisu na tę zupę; jej skład bazuje na warzywach sezonowych i różni
się w poszczególnych regionach Italii.
Piadina (piada) – podawany na ciepło
cienki placek z pszennej mąki z nadzieniem, pochodzący z regionu Emilia-Romania w północnych Włoszech. Piadinę napełnia się praktycznie dowolnym farszem,
najczęściej są to: sos pomidorowy, ser (np. squacquerone czy mozzarella),
mięso lub wędlina (kiełbasa, salami, pieczona wieprzowina – porchetta), grzyby, rukola, szpinak, ale także czekolada bądź konfitura. Tradycyjne piadiny wypiekano na terakotowych talerzach, zwanych teggia,
stawianych na ogniu. Dziś powszechnie używa się patelni lub elektrycznego grilla. Piadiny przygotowuje się i sprzedaje w niedużych budkach – piadineriach. W Polsce Piadina dostępna jest od początku maja 2008 roku w
wagonach WARS.
Polenta (wł. polenta z łac. pollenta) – włoska potrawa ludowa
sporządzana pierwotnie z mąki kasztanowej, obecnie na ogół z mąki kukurydzianej lub kaszki kukurydzianej, niekiedy z dodatkiem sera i różnych sosów, np. sosu pomidorowego.
Rodzaj mamałygi. Popularnym sposobem podawania i
przygotowywania polenty jest przełożenie gotowej mamałygi do niskiego naczynia.
Po ostygnięciu kroi się ją na dowolne kawałki, a następnie grilluje z każdej
strony.
Risotto – popularna potrawa północnej kuchni włoskiej,
gotowana z dodatkiem bulionu do uzyskania kremowej konsystencji. Wiele rodzajów
risotto zawiera masło, wino oraz cebulę. To jeden z najpopularniejszych sposobów
przygotowania ryżu we Włoszech.
Rodzaj posiłku
Risotto określane jest
jako danie pierwsze (primo piatto), i serwowane jest przed daniem
głównym, zamiennie z zupą bądź makaronem.
Odmiany ryżu
Do gotowania risotto są
zwykle używane ziarna ryżu białego - okrągłe krótkie bądź średnie, o wysokiej
zawartości skrobi, a niskiej amylozy. Tego typu ziarna mają zdolność do
wchłaniania płynów i uwalniania skrobi, dlatego ryż staje się bardziej kleisty
niż przy użyciu długich odmian. Główne odmiany nadające się na risotto to
Arborio, Baldo, Carnaroli, Maratelli, Padano, Roma i Vialone Nano.
Podstawowe
przygotowanie
Istnieje wiele przepisów
gotowania risotta, wszystkie jednak oparte są na użyciu odpowiedniej odmiany
ryżu, a procedura zwykle jest podobna, różnią się tylko składniki w zależności
od rodzaju dania czy regionu z jakiego dane risotto pochodzi. Po uprzednim
zeszkleniu cebuli na oliwie dodaje się do niej ryż i smaży, mieszając, około 2
minut. Następnie patelnię podlewa się wytrawnym winem, które ma zostać
wchłonięte przez ziarna. Kiedy wino wyparuje, można przejść do stopniowego
podlewania ryżu bulionem. Przed dodaniem kolejnej porcji należy pamiętać, aby
każda poprzednia została wchłonięta przez ryż, a także nie zapominać o ciągłym
mieszaniu. Gdy ryż uzyska kremową konsystencję (z reguły trwa to kilkanaście
minut, od 16 do 18), można ściągnąć go z palnika, dodać masło i wymieszać
z parmezanem bądź innym serem długo dojrzewającym.
Typy risotto
Risotto alla milanese
Specjalność Mediolanu,
przygotowana na bulionie oraz szpiku wołowym, doprawiona szafranem.
Risotto al Barolo
Specjalność Piemontu,
przygotowana na czerwonym winie, może zawierać mięso i/lub fasolę.
Risotto al nero di seppia
Specjalność wenecka, przygotowana z mątwy razem
z jej sepią, co nadaje potrawie czarny kolor.
Risotto alla zucca
Przygotowane z dynią, gałką muszkatołową oraz startym serem.
Risotto alla pilota
Specjalność Mantui,
przygotowana z kiełbasą, wieprzowiną i serem.
Risotto ai funghi
Przygotowana z borowikami bądź innymi grzybami.
Spaghetti – rodzaj długiego, cienkiego makaronu, podstawa dań tradycyjnej kuchni
włoskiej. W języku
polskim słowo to bywa
również używane w odniesieniu do potraw z tego makaronu.Typowe danie składa się
z porcji świeżo ugotowanego makaronu wymieszanego z odpowiednim sosem i
opcjonalnie posypanego serem (we Włoszech najczęściej parmezanem lub pecorino).
Gotowanie makaronu
Spaghetti składa się z
długich (do ok. 80 cm),
prostych i dość grubych nitek. Produkuje się je z twardych odmian mąki pszenicznej tzw. pszenicy
durum. Makaron ten "wkręca
się" bez łamania do dużej ilości osolonej wody (1 litr wody na każde 100 g). Następnie gotuje się go
przez 8-12 minut (zależnie od rodzaju), odcedza się wodę,
miesza makaron z sosem i podaje na stół. Spaghetti nie należy zalewać zimną
wodą. Dobrze ugotowane spaghetti powinno być al
dente (wł. na ząb),
tzn. lekko twarde, ale nie surowe. Po rozciągnięciu i przełamaniu dobrze
ugotowanego makaronu, nitka wydaje charakterystyczny trzask, a w jej przekroju
widoczna jest niewielka kropeczka, świadcząca o nieprzegotowaniu. Nadmierne
rozgotowywanie spaghetti jest najczęstszym błędem przy jego przyrządzaniu.
Najpopularniejsze
sosy do spaghetti
Sos pochodzi z regionu Rzymu. Wymyślili go alianccy żołnierze podczas II Wojny Światowej, którzy połączyli włoski
makaron z dostępnymi sobie racjami wojskowymi. Carbonarę sporządza się z boczku (najlepiej Pancetty),
żółtek, parmezanu, sera owczego pecorino,
oliwy, soli i pieprzu. Sos przygotowujemy, kiedy makaron jest już gotowy. Na
rozgrzanej oliwie przyrumieniamy boczek, gdy jest złocisty, zdejmujemy patelnię
z ognia. W misce roztrzepujemy jajka z serem, solą i pieprzem, aż otrzymamy
kremową masę, a następnie łączymy z boczkiem i makaronem.
Bolognese (wł. ragù
di carne alla bolognese)
To sos mięsny. Sporządza się go z wielu rodzajów mięs
(tradycyjnie krojonych na bardzo drobne kawałeczki, obecnie się je miele, używa
się wieprzowiny i wołowiny), zestawu warzyw (z typowej tzw. włoszczyzny, czyli marchewki, selera i pietruszki), oliwy, pomidorów i czerwonego wina. Drobno posiekaną cebulę i warzywa podsmaża się przez chwilę na
oliwie. Następnie dodaje się mięso mielone. Kiedy zrobi się brązowe, dodaje się wino oraz pieprz. Potem
dodajemy pomidory, przykrywamy garnek lub patelnię i gotujemy na małym ogniu.
Jeśli sos jest zbyt gęsty, można go rozrzedzić bulionem. Na koniec całość
solimy do smaku. Według niektórych włoskich przepisów przed dodaniem pomidorów
można też dodać szczyptę cynamonu i świeżo zmielony goździk. Należy pamiętać,
że jest to sos przede wszystkim mięsny, do którego Włosi jedynie dorzucali warzywa, nie może więc być w nim za dużo
pomidorów.
Tradycyjnie sos boloński
podaje się z makaronem tagliatelle (wstążki), jednak często mylnie łączony
jest ze spaghetti. Można go też używać do klusek (gnocchi), polenty i ziemniaków.
Tortellini – tradycyjne włoskie pierożki z
nadzieniem mięsnym, grzybowym bądź serowym, podawane z sosem
pomidorowym (można również korzystać z innych sosów, lecz nie jest to
wówczas w całości włoska potrawa). Na koniec całość posypuje się tartym serem (najczęściej parmezanem).Podobnym rodzajem są cappelletti,
które różnią się sposobem wywinięcia końcówek ciasta.
Kuchnia Włoska
ZUPY i PRZYSTAWKI (PRZEPISY)
Włoska zupa
pomidorowa
Składniki
puszka krojonych pomidorów
1
sztuka
Bulion cielęcy Knorr
2
sztuki
duża cebula
1
sztuka
koncentrat pomidorowy
1
sztuka
czosnek ząbki
2
sztuki
oliwki
1
garść
bazylia
1 garść
Oregano z Turcji Knorr
1 łyżka
Pieprz czarny z Wietnamu mielony Knorr
1 szczypta
Papryka słodka z Hiszpanii Knorr
1
łyżka
żółty ser
100
gramów
kwaśna śmietana
1
łyżka
oliwa
1 łyżka
Przygotowanie
Podduś posiekaną cebulę i czosnek w garnku
na oliwie - do momentu, kiedy będą szkliste.
Dodaj puszkę pomidorów, posiekane oliwki oraz zioła i duś jeszcze
ok. 5 minut.
Przygotuj wywar z 4 szklanek wody i kostek Bulionu cielęcego Knorr.
Zalej warzywa gorącym bulionem i dokładnie
wymieszaj. Dodaj koncentrat pomidorowy, po czym dopraw do smaku pieprzem,
papryką oraz solą (jeśli uznasz to za konieczne)
.
Podawaj zupę posypaną startym żółtym serem lub zaprawioną łyżką kwaśnej
śmietany. Możesz serwować ją również z chrupiącą bagietką.
Włoska zupa z soczewicy
Składniki
marchew
200
gramów
cebula
75
gramów
świeży czosnek
12
gramów
czerwona soczewica
400
gramów
cukinia
300
gramów
jarmuż
100
gramów
Oregano z Turcji Knorr
3
gramy
Tymianek z Polski Knorr
3
gramy
pomidory z puszki pokrojone w kostkę
300
mililitrów
sól do smaku
1
szczypta
Pieprz czarny z Wietnamu mielony Knorr
1
szczypta
Bulionetka wołowa Knorr
1
sztuka
woda
400 mililitrów
Przygotowanie
Pokrój w kostkę marchew, cebulę i cukinie.
Rozgrzej olej w garnku i wsyp cebulę oraz
marchew. Smaż przez kilka minut, aż składniki się lekko zarumienią, następnie
dodaj posiekany czosnek.
Dodaj pokrojone pomidory z puszki oraz
suszone zioła.
Doprowadź do wrzenia, wlej wodę, dodaj
bulionetkę wołową Knorr i przykryj garnek. Gotuj na wolnym ogniu przez ok.
10-15 minut, mieszając od czasu do czasu.
Dodaj cukinię czerwoną soczewicę oraz jarmuż.
Całość gotuj przez kolejne 8 minut. Jeśli chcesz, dopraw do smaku solą i
pieprzem.
Toskańska zupa
fasolowa
Składniki
pomidory z puszki
800 gramów
400 gramów
200 gramów
2 szklanki
4 sztuki
2 sztuki
0.5 sztuki
2 sztuki
2 litry
6 sztuk
1 łyżka
Przygotowanie
Szpinak, cebulę i czosnek oraz seler pokrój.
Kapustę włoską poszatkuj.
Rozgrzej oliwę w rondlu. Następnie włóż cebulę, czosnek i szpinak.
Podsmażaj, dopóki cebula nie zmięknie. Dodaj seler, nieodsączone i
rozgniecione pomidory, kapustę, tymianek, bulion Knorr i wodę.
Doprowadź do wrzenia, po czym dodaj fasolę i gotuj jeszcze 20
minut.
W międzyczasie zrób grzanki z ciabatty. Do każdej miski włóż
kromkę i wlej zupę. Skrop oliwą.
MINESTRONE Z RYŻEM I WARZYWAMI
Składniki
Cebula biała 2 szt
Koncentrat
pomidorowy 100 gram
bulin warzywny 2 szklanki
olej 2 łyżki
sól i pieprz do smaku
Przygotowanie
Wykonanie:
Cebulę i czosnek obrać, posiekać i podsmażyć na oleju. Dodać wszystkie
pokrojone warzywa, przecier pomidorowy, przyprawy do smaku i jeszcze chwilę
smażyć na małym ogniu. Następnie wlać bulion, wsypać ryż i gotować bardzo
powoli przez około 20 minut, podlewając w między czasie winem. Gotową potrawę
podawać z grzankami.
Pieczone pieczarki z serem gorgonzola
Składniki
12 średnich pieczarek
2 łyżki oliwy z oliwek
1 ząbek drobno posiekanego czosnku
sok z 1 cytryny
1 łyżka bułki tartej
1 łyżeczka czarnego pieprzu
100 gram sera gorgonzola
2 łyżki śmietany kremówki
40 gram tartego parmezanu
natka pietruszki
Przygotowanie:
Pieczarki oczyść. Odetnij im trzonki i posiekaj
je drobno. Kapelusze pieczarek wyłóż na blachę do pieczenia (kapeluszem do
dołu).
Zmieszaj oliwę z oliwek,
czosnek, sok z cytryny, bułkę tartą i pieprz. Następnie dodaj posiekane trzonki
pieczarek. Nałóż tę mieszankę łyżeczką do wnętrza każdej pieczarki i piecz
przez 5 min w 180 stopniach.
W tym czasie włóż
gorgonzolę i śmietankę do rondelka. Na małym ogniu podgrzewaj je mieszając
regularnie do momentu, aż ser się roztopi.
Nałóż serową masę
na pieczarki i posyp parmezanem i piecz przez kolejne 5 minut, aż będą miały
złoty kolor.
Podawaj posypane pietruszką.
Przystawki
BRUSCHETTA z pomidorami
SKŁADNIKI
"lekka" bułka (np. paryska lub ciabatta)
oliwa extra vergine
czosnek
2 pomidory (np. malinowe)
bazylia
cebulka dymka
ok. 80 g sera (np. gorgoznola, mozzarella, kozi)
PRZYGOTOWANIE
Pieczywo pokroić na kromki, natrzeć przekrojonym na pół
ząbkiem czosnku (jeśli lubimy intensywny smak czosnku można użyć
startego). Skropić oliwą extra vergine.
Pomidory sparzyć i obrać ze skórki. Pokroić w kostkę,
odsączyć z nadmiaru soku. Ułożyć na kromkach pieczywa, opcjonalnie dodać
cieniutko pokrojoną dymkę i ser (w małych kawałkach lub starty).
Zapiekać w piekarniku pod grillem ok. 5 minut aż grzanki się
zrumienią a ser roztopi. Posypać listkami bazylii, doprawić solą i świeżo
mielonym pieprzem.
ZAPIEKANKI Z PIECZARKAMI I
SEREM
SKŁADNIKI
1 bagietka
400 g pieczarek
1 cebula
2 łyżki masła (np. klarowanego)
sól i pieprz
opcjonalnie: 150 g szynki
150 g tartego sera np. mozzarella
ketchup
PRZYGOTOWANIE
Bagietkę przekroić na 2 równe części,
następnie wzdłuż na pół. Pieczarki umyć, osuszyć i drobno posiekać na desce.
Cebulę obrać i pokroić w małą kosteczkę.
Na patelni rozgrzać łyżkę masła, włożyć
cebulę i zeszklić ją. Dodać posiekane lub starte na tarce pieczarki, kolejną
łyżkę masła i smażyć co chwilę mieszając przez około 5 minut, pod koniec
doprawić solą oraz pieprzem.
Piekarnik nagrzać do 200 stopni C. Farsz pieczarkowy wyłożyć na bułki, posypać opcjonalnie pokrojoną w
kosteczkę szynką, następnie tartym serem.
Ułożyć na blaszce do pieczenia i wstawić do nagrzanego piekarnika. Piec do zrumienienia przez ok. 7 minut. Podawać z ketchupem.
Włoskie
panini z szynką i serem
Składniki
chleb typu panini
4 sztuki
1 sztuka
4 plastry
8 plastrów
2 sztuki
100 gramów
1 pęczek
1 opakowanie
1 opakowanie
0.5 szklanki
Przygotowanie
Oliwę wlej do kielicha miksera. Dodaj również suszone pomidory,
bazylię i kostkę Knorr. Całość zmiksuj na gęstą pastę.
Chleb przekrój wzdłuż na pół. Obie części posmaruj pastą z kostki
Knorr.
Pomidora oraz oliwki pokrój w plasterki.
Na kromkę pieczywa połóż dwa plastry sera, plaster szynki,
pomidora oraz oliwki. Przykryj drugą kromką.
Gotowe panini połóż na grillu, przyłóż czymś ciężkim (na przykład
garnkiem z wodą) i grilluj z obu stron, aby chleb zrobił się chrupiący i ser
wewnątrz dobrze się rozpuścił.
Rukolę wymieszaj z oliwą. Gotowe panini przekrój na pół i podawaj
z sałatką.
Włoskie
ciastka z warzywami
Składniki
ciasto francuskie 1 opakowanie
Mieszanka Włoska Knorr 1 łyżeczka
szpinak świeży
2 pęczki
pomidory suszone w oliwie 10 sztuk
ząbek czosnku
1 sztuka
cebula
1 sztuka
oliwa z suszonych pomidorów 4 łyżki
parmezan starty 4 łyżki
jajko 1 sztuka
Przygotowanie
Na
rozgrzanej oliwie przesmaż czosnek oraz cebulę. Pomidory pokrój w paski i dodaj
wraz ze szpinakiem na patelnię.
Farsz
dopraw do smaku przyprawą włoską.
Płat
ciasta rozłóż. Wyłóż farsz i zwiń jak roladę.
Zwinięte
ciasto pokrój w 2 cm grubości plastry. Ułóż je na blasze wyłożonej pergaminem.
Rozłożone
ciastka posmaruj rozkłóconym jajkiem i posyp serem. Blachę wstaw do nagrzanego
do 180 °C piekarnika na 25 minut. Podawaj na ciepło lub zimno.
SAŁATKA CEZAR Z KURCZAKIEM
SKŁADNIKI
300 g filetu z kurczaka
1 łyżka oliwy + do skropienia
1/2 większej główki sałaty rzymskiej
6 łyżek tartego parmezanu lub grana padano
10 cm kawałek bagietki
SOS CEZAR
4 łyżki majonezu
1 mały ząbek czosnku
1 łyżeczka musztardy
1 i 1/2 łyżeczki soku z cytryny (lub 1 łyżeczka octu winnego)
1 łyżeczka sosu worcestershire
PRZYGOTOWANIE
Filet z
kurczaka oczyścić z błonek i kostek, pokroić na 4 części, doprawić
solą i pieprzem oraz wysmarować oliwą. Rozgrzać patelnię (np. grillową lub
zwykłą), położyć filety i smażyć przez ok. 4 minuty z każdej strony, w
międzyczasie skrapiać mięso dodatkową oliwą. Odłożyć na talerz.
Na tę samą patelnię
włożyć pokrojoną w kosteczkę bagietkę,
zmniejszyć ogień do minimum i smażyć przez ok. 5 minut co chwilę mieszając, aż
grzanki będą chrupkie. Odłożyć na talerz.
Przygotować sos Cezar: czosnek
przecisnąć przez praskę i wymieszać z majonezem, musztardą, sokiem z cytryny
lub octem winnym oraz z sosem worcestershire. Doprawić solą i świeżo zmielonym
czarnym pieprzem, wymieszać.
Sałatę
rzymską opłukać, osuszyć, posiekać, wymieszać z połową sosu, wyłożyć do
salaterek lub talerzy. Można doprawić solą w razie potrzeby.
Dodać pokrojonego
kurczaka, skropić resztą sosu, posypać tartym parmezanem oraz grzankami.
CAPRESE - SAŁATKA CAPRESE
SKŁADNIKI
2 PORCJE
2 pomidory
1 kulka mozzarelli (125 g)
kilkanaście liści bazylii
szczypta suszonego oregano
oliwa z pierwszego tłoczenia (extra vergine)
sól i pieprz
PRZYGOTOWANIE
Pomidory pokroić na plasterki. Mozzarellę wyjąć z zalewy i pokroić na cienkie plasterki. Ułożyć pomidory na półmisku na przemian z mozzarellą.
Na każdym plasterku mozzarelli położyć listek bazylii. Sałatkę doprawić świeżo zmielonym pieprzem i polać 2 łyżkami oliwy z pierwszego tłoczenia. Solą doprawić przed samym podaniem.
Można też posypać pomidory suszonym oregano. Rozbudowaną wersją sałatki może być zastąpienie oliwy pesto bazyliowym lub zagęszczonym octem balsamicznym.
WSKAZówki
Inne opcje dodatków - zagęszczony ocet balsamiczny lub zielone
pesto, czarne oliwki, rukola zamiast bazylii.
Tagliatelle z kurczakiem, pomidorami, oliwkami i rukolą
Składniki
Przyprawa włoska Knorr grubo mielona
2 łyżeczki
makaron tagliatelle
400 gramów
filet z piersi kurczaka
2 sztuki
ząbek czosnku, posiekany
2 sztuki
cebula czerwona
1 sztuka
oliwki czarne, drylowane
15 sztuk
Śmietana 30%
0.75 mililitra
rukola
1 garść
suszone pomidory
8 sztuk
pomidorki papryczkowe
8 sztuk
Przygotowanie
Makaron gotujemy według przepisu na opakowaniu. Na
patelni rozgrzewamy 2 łyżki oliwy z oliwek.Cebulę obieramy i kroimy w
kosteczkę, wrzucamy na patelnię.
Kurczaka kroimy w większą kostkę, dorzucamy do
cebuli, dodajemy przepuszczony przez praskę czosnek i przyprawa włoska grubo
mielona Knorr. Ja dałam jej 2 łyżeczki, jeśli wolimy danie bardziej
przyprawione i pikantniejsze to możemy dać całą.
Do reszty dorzucamy pokrojone na połówki oliwki i
pokrojone w paski suszone pomidory. Pod sam koniec dorzucamy ugotowany makaron
i wlewamy śmietankę. Mieszamy. Przekładamy na talerze i dekorujemy pokrojonymi
na połówki pomidorkami i świeżą rukolą. Smacznego :-)
CAPRESE
W OLIWIE
Składniki
4 sztuki dojrzałych
pomidorów (400 g)
10 plastrów mozzarelli (150 g)
3 garści świeżej bazylii (3 g)
2 łyżeczki ostrej
papryki (2 g)
1 sztuka czerwonej cebuli (110 g)
3 łyżki octu balsamicznego (15 g)
3 łyżeczki oliwy z
oliwek (15 g)
lub oleju
rzepakowego
szczypta soli i pieprzu (1 g)
Sposób przygotowania
1. Pomidory kroimy
w plastry.
2. Cebulę tniemy w
piórka, a czosnek siekamy.
3. Układamy na
talerzu warzywa oraz bazylię.
4. Dodajemy
wcześniej poszarpaną mozzarellę i posypujemy papryką.
5. Całość polewamy
oliwą z oliwek i octem balsamicznym, posypujemy solą i pieprzem. Smacznego!
SAŁATKA
W STYLU PANZANELLA
SKŁADNIKI
·
3/4 chleba wieloziarnistego, pokrojonego w pajdy, wysuszonego w
piekarniku lub opieczonego w tosterze
·
400-500 ml zimnej wody
·
1 kg pomidorów, dużych, pokrojonych w dużą kostkę z pestkami i
skórą
·
2 czerwone cebule, pokrojone w piórka
·
1 duży ogórek, bez pestek, pokrojony na mniejsze części
·
4 filety anchois, pokrojone na mniejsze części
·
100 g czarnych oliwek, pokrojonych w talarki
·
100 g kaparów, posiekanych
·
1 opakowanie rukoli, umytej
·
7 gałązek selera naciowego wraz z liśćmi, umytego i obranego
·
3-4 łyżki białego octu winnego
·
oliwa z oliwek bio
·
2 puszki tuńczyka w sosie własnym
·
1 zielona papryka, pokrojona w paski
·
sól
·
świeżo mielony pieprz
·
PRZYGOTUJ
o
Opiecz w tosterze lub wysusz w piekarniku pajdy chleba
PRZYGOTOWANIE:
Kawałki
opieczonego chleba wieloziarnistego łamiemy na mniejsze kawałki (lub kroimy za
pomocą noża), przekładamy do naczynia. Do 400-500 ml zimnej wody dodajemy 3-4
łyżki białego octu winnego. Mieszamy. Mieszanką wody i octu polewamy chleb w
naczyniu do momentu jego napęcznienia. Odstawiamy na 10 minut.
Do czystej dużej miski wrzucamy cebulę pokrojoną w piórka, pokrojoną paprykę, pokrojone czarne oliwki, pokrojony ogórek,
pokrojony na ukos seler naciowy (tylko gałązki), pokrojone pomidory, rukolę, posiekane liście selera naciowego, posiekane
kapary, pokrojone filety anchois, 2 puszki tuńczyka w sosie własnym (delikatnie
pokruszone). Na sam koniec dodajemy nasączone kawałki chleba. Całość mieszamy
za pomocą dłoni, następnie polewamy oliwą z oliwek (ok. 5-6 łyżek), doprawiamy
niewielką ilością soli i świeżo mielonym pieprzem. Ponownie mieszamy za pomocą
dłoni. Odstawiamy na godzinę.
Po godzinie podajemy sałatkę. Przed podaniem każdą porcję
polewamy niewielką ilością oliwy z oliwek.
Sałatka z salami
Składniki:
15 dkg salami
1 średni por(biała część)
1 szklanka groszku
konserwowego
1 szklanka kukurydzy
konserwowej
2 łyżki posiekanego
szczypiorku
sól
pieprz cytrynowy
1/2 szklanki
odtłuszczonego majonezu
Przygotowanie
Por cieniutko pokroić w talarki, lekko posolić, odstawić na 10 min.
Groszek i kukurydzę przelać na sitku chłodną
przegotowaną wodą, dobrze odsączyć ,dodać do pora.
Salami i szczypiorek pokroić w
kosteczkę ,dodać do reszty ,wymieszać.
Doprawić pieprzem i majonezem,odstawić na
kilka minut .
DESERY:
Panna cotta z malinami
Składniki:
-1 i 1/2 szklanki śmietany 12%,
-szklanka jogurtu naturalnego,
-laska wanilii,
-2 czubate łyżki żelatyny,
-1/2 szklanki cukru,
-250g malin,
-2 łyżki cukru,
-sok z malin.
Przygotowanie
Żelatynę namoczyć w trosze wody, odstawić, by
napęczniała. 3/4 szklanki śmietany podgrzać z 1/2 szklanki cukru. Stale
mieszając dodać żelatynę. Mieszać chwilę, aż całkowicie się rozpuści. Następnie
dodać resztę śmietany oraz jogurt naturalny. Dokładnie wymieszać. Masę rozlać
do naczynek, wstawić na kilka godzin do lodówki. Następnie wstawić na minutę do
ciepłej wody, po czym delikatnie wyjąć z naczynek na talerz. Maliny połączyć z
2 łyżkami cukru, ułożyć naokoło deseru. Wierzch udekorować sokiem z malin, malinami
i miętą.
Panna cotta z nutellą
Składniki:
-500 ml śmietany kremówki
-500 ml tłustego mleka
-1 laska wanilii
-4 czubate łyżki nutelli
-szczypta soli
-3 łyżki kakao
-2,5 łyżeczki agaru albo opakowanie żelatyny na
1L
-owoce, świeża mięta, bezy do dekoracji
-Dowolna foremka, która pomieści 1L
Wykonanie
Do garnka wlewamy śmietanę, mleko
i wkładamy laskę wanilii, gotujemy na małym ogniu 10 minut. Wyjmujemy wanilie,
przecinamy na pół i przy pomocy tępej strony noża wyjmujemy ziarenka, które
następnie dodajemy do śmietany. Do garnka wkładamy nutellę, kakao, szczyptę
soli i mieszamy do rozpuszczenia. Do gotującej się śmietany wsypujemy pomalutku
agar pamiętając przy tym żeby cały czas mieszać. Doprowadzamy do wżenia.
Przelewamy do foremki, studzimy a następnie wkładamy do lodówki. Przed podaniem
dekorujemy świeżymi owocami. Przechowujemy w lodówce.
Waniliowa
Panna cotta z truskawkami
Składniki na 6 porcji:
-2 i 2/3 szklanki tłustej śmietanki (36-40%)
-3/4 szklanki cukru
-laska wanilii
-4-6 łyżeczek żelatyny
-2 i 2/3 szklanki maślanki
Wanilię przeciąć wzdłuż, wydrążyć
ziarenka. Żelatynę zalać w małej miseczce 5 łyżkami zimnej wody, odstawić na 5
minut by zmiękła. W 2 litrowym garnku, na średnim ogniu podgrzać śmietankę,
cukier i ziarenka wanilii razem z laską. Gotować na średnim ogniu ok. 5 minut,
aż składniki będą bardzo gorące a cukier się rozpuści. Zdjąć garnek z ognia,
dodać żelatynę i mieszać energicznie, aż się rozpuści. Wlać maślankę i przelać
przez sitko o drobnych oczkach. Gotową masę przelać do kokilek. Schłodzić w
lodówce przez 4-6 godzin.
Składniki na sos:
-500 g odszypułkowanych truskawek
-2 łyżeczki cukru z wanilią
-2 łyżki vin santo, porto, lub brandy
Truskawki przekroić na pół,
umieścić w rondelku, dodać cukier. Na małym ogniu podgrzewać przez 10-15 minut.
Zdjąć z ognia, dodać alkohol. Wystudzić i schłodzić 30 minut w lodówce. Przed
podaniem kokilki z deserem zanurzyć na 5-10 sekund w naczyniu wypełnionym
gorącą wodą. Odwrócić i wyłożyć panna cottę na talerze. Wokół każdej rozlać sos
truskawkowy.
Kawowa
Panna cotta z sosem czekoladowym
Składniki:
-600ml śmietany 18%,
-laska wanilii,
-2 łyżeczki żelatyny,
-60g brązowego cukru,
-2 łyżeczki kawy rozpuszczalnej.
Śmietanę podgrzać wraz z cukrem i
nasionami z wanilii, lecz nie gotować! Kawę rozpuścić w 4 łyżkach wody, dodać
żelatynę i odstawić na 5 minut. Następnie, podgrzewając, rozpuścić. Dodać
odrobinę śmietany, po czym wlać kawę do reszty śmietanki. Dokładnie wymieszać i
rozlać do wysmarowanych olejem sześciu filiżanek. Wstawić na całą noc do lodówki.
Sos czekoladowy:
-55g mlecznej czekolady,
-150ml śmietanki 12%.
Czekoladę połamać na kawałki,
połączyć ze śmietaną i stopić na parze. Przestudzić. Foremki na chwilę zanurzyć
w gorącej wodzie, po czym delikatnie odwrócić do góry dnem i wyłożyć na
talerzyki. Polać sosem czekoladowym, zrobić kleksy ze śmietanki.
Włoski
deser Tiramisu
Składniki:
-2 żółtka,
-350g serka mascarpone,
-250g okrągłych biszkoptów,
-szklanka śmietanki 30%,
-4 łyżki cukru pudru,
-1/2 szklanki zaparzonej mocnej kawy,
-50g startej mlecznej czekolady,
-3 łyżki likieru amaretto.
Przygotowanie
Kawę wymieszać z likierem, w mieszance maczać biszkopty, ułożyć po dwie sztuki
na dnie 6 pucharków. Śmietankę ubić z cukrem pudrem na sztywno. Zmiksować z
żółtkami i serkiem mascarpone. Nałożyć po łyżce masy na biszkopty. Kolejno
układać warstwami namoczone biszkopty i masę serową. Wierzch udekorować resztą
masy serowej, pokruszonym namoczonym biszkoptem i startą czekoladą. Odstawić na
około 3 godziny do lodówki, aby biszkopty zmiękły.
Ciasto
Tiramisu
Ciasto:
-500 g mąki
-100 g mielonych migdałów
-200 g masła
-160 g cukru
-4 żółtka
-2 łyżki czekolady w proszku albo 1 łyżka kakao
-6 łyżek śmietany kwaśnej
-1 łyżeczka proszku do pieczenia
-1 łyżeczka sody
Masa:
-4 żółtka
-1/2 szklanki cukru
-500 g sera mascarpone
-400 ml śmietany kremówki
-1 opakowanie żelatyny na 1L
-około 230 g podłużnych biszkoptów do tiramisu
-około 250 ml mocnego naparu z kawy
-5 łyżek likieru amaretto
Polewa:
-150 g gorzkiej czekolady
-4 łyżki mleka
-1 łyżka likieru amaretto
-1 łyżeczka cukru
-1 łyżeczka kakao
Wykonanie
Masło posiekać z mąką, dodać pozostałe składniki ciasta i zagnieść. Ciasto
podzielić na dwie części i rozłożyć na dwóch blaszkach o wymiarach 41×24 cm.
Piec około 20-30 minut w temp. 180*C. Ostudzić. Żelatynę namoczyć w 1/4
szklanki zimnej wody. Śmietanę kremówkę ubić na sztywno, połączyć z serem
mascarpone, wymieszać. Jajka z parzyć wrzątkiem. Żółtka wbić do miski, wsypać
cukier i ubijać około 10-15 minut nad garnkiem z gotującą się wodą. Masa
powinna być jasno żółta i gęsta. Żelatynę rozpuścić, przestudzić. Do masy
śmietankowej przełożyć masę jajeczna i żelatynę, wszystko razem połączyć. Na
pierwszy placek wyłożyć 1/2 ilość kremu. Napar z kawy wymieszać z amaretto,
moczyć w nim tylko z jednej strony biszkopty i układać na cieście jeden obok
drugiego. Na biszkoptach rozsmarować pozostałą cześć masy i przykryć drugim
plackiem. Przygotować polewę. Nad garnkiem z gotującą się wodą umieścić miskę
włożyć połamaną czekoladę i pozostałe składniki polewy. Mieszać do połączenia
składników. Jeszcze ciepłą polewą polać ciasto i odstawić w chłodne miejsce,
najlepiej na całą noc.
Tiramisu
z dynią
Składniki:
-200g okrągłych biszkoptów,
-1/2 szklanki zaparzonej kawy,
-3 łyżki likieru Amaretto.
Kawę przestudzić, odcedzić i połączyć z likierem.
W mieszance obtaczać biszkopty i układać w szklanym naczyniu, jeden obok
drugiego.
Krem dyniowy:
-3/4 szklanki puree z dyni,
-1/2 szklanki cukru,
-1/2 szklanki śmietanki 30%,
-łyżeczka cynamonu,
-1/4 łyżeczki imbiru,
-szczypta soli.
Śmietankę ubić na sztywno, pod koniec ubijania dodając cukier.
Zmiksowane puree z dyni wymieszać z przyprawami, dodać do ubitej śmietany.
Dokładnie wymieszać.
Połowę masy rozsmarować na biszkoptach. Przykryć kolejną warstwą umoczonych w
kawie ciastek. Wyłożyć resztę masy dyniowej, przykryć ostatnią warstwą
namoczonych biszkoptów.
Śmietanka:
-250g serka mascarpone,
-1/2 szklanki śmietanki 30%,
-1/4 szklanki cukru,
-starta czekolada.
Śmietankę ubić na sztywno, dodać cukier i mascarpone, krótko
zmiksować. Masę rozsmarować na wierzchu deseru. Schłodzić.
Przed podaniem posypać startą mleczną i gorzką czekoladą.
Tiramisu przechowywać w lodówce.
Lodowe
Tiramisu
Składniki:
-2 łyżeczki rozpuszczalnej kawy
-3 łyżeczki cukru trzcinowego
-około 250ml wody mineralnej gazowanej
-100 ml śmietany kremówki
-2-3 gałki lodów śmietankowych
-1 łyżka wrzącej wody
Wykonanie
W misce ubijamy śmietanę z
łyżeczkę kawy i 1,5 łyżeczki cukru. Do wysokiego naczynia wsypujemy pozostałą
kawę i cukier. Dodajemy wrzącą wodę i mieszamy do rozpuszczenia cukru.
Następnie wlewamy pomalutku wodę mineralną. Do wysokiej szklanki wlewamy napój
kawowy i dodajemy lody. Przyciskamy łyżką aby zanurzyły się w kawie. Na wierzch
nakładamy śmietanę i dekorujemy.
Muffinki
a’la Tiramisu
Ciasto:
-110 g masła,
-110g mąki pszennej,
-110g brązowego cukru,
-2 jajka,
-łyżka kakao,
-1/2 łyżeczki proszku do pieczenia,
-1/2 łyżeczki sody oczyszczonej,
-2 i 1/2 łyżeczki kawy rozpuszczalnej,
-łyżka likieru o smaku amaretto.
Miękkie masło utrzeć z cukrem na
puszystą masę. Stale ucierając, kolejno wbijać jajka. Dodać kawę oraz przesianą
mąkę zmieszaną z proszkiem do pieczenia i sodą oczyszczoną. Dać kakao. Na sam
koniec dodać likier. Krótko zmiksować. Masę nakładać do foremek na muffinki
wyłożonych papilotkami, do 3/4 wysokości. Piec około 30minut w temp. 180st.
Ostudzić.
Krem:
-300ml śmietanki 30%,
-2 łyżki cukru pudru,
-1 opakowanie śmietan-fix,
-łyżka cukru waniliowego,
-starta czekolada do posypania.
Śmietankę ubić na sztywno, pod
koniec ubijania dodając cukier puder oraz śmietan-fix. Kremem udekorować
babeczki, posypać startą czekoladą.
Sernik
Tiramisu
Spód:
-14 podłużnych biszkoptów,
-2 łyżeczki kawy rozpuszczalnej,
-łyżka likieru Amaretto,
-50g cukru,
-65g masła,
-jajko,
-40g mąki pszennej,
-65g gorzkiej czekolady.
Czekoladę
połamać na kawałki, stopić na parze, dodać likier oraz kawę i masło.
Przestudzić. Jajko ubijać przez około 5 minut. Dodać mąkę i masę czekoladową,
wymieszać. Ciasto przelać do tortownicy o śr. 24cm.
Do nasączenia:
-50ml wody,
-2 łyżki kawy rozpuszczalnej,
-2 łyżki likieru Amaretto,
-2 łyżeczki żelatyny.
Kawę
zalać 50ml wrzątku, dodać żelatynę, wymieszać. Dodać likier, odstawić na 15
minut. W masie maczać biszkopty, układać na blasze.
Masa serowa:
-500g białego półtłustego sera,
-500g serka mascarpone,
-1 i 1/2 szklanki cukru,
-5 jajek,
-3 łyżki mąki ziemniaczanej,
-1/2 laski wanilii,
-2 łyżki Amaretto,
-1/2 szklanki śmietany 30%.
Twaróg
zmielić, zmiksować z mascarpone i mąką. Dodać cukier. Kolejno dodawać jajka
oraz śmietankę, nasiona wanilii i likier. Masę przelać na przygotowany spód.
Piec 15 minut w temp. 175st, następnie 85 minut w temp. 120st.
Wierzch:
-300g kwaśnej śmietany 18%,
-2 łyżki likieru Amaretto,
-3 łyżki cukru,
-2 łyżeczki kawy rozpuszczalnej.
Śmietanę
zmieszać z cukrem. Kawę zmieszać z likierem – 2 łyżeczki odłożyć, resztę dodać
do śmietany, wymieszać. Rozsmarować na serniku, na wierzchu zrobić esy-floresy
z odłożonej kawy. Piec jeszcze 15 minut w temp. 120st. Sernik ostudzić i
schłodzić.
Crostata z dżemem i owocami
Ciasto:
– 2 i 1/2 szklanki mąki pszennej,
-250g masła,
-szczypta soli,
-4 łyżki zimnej wody.
Mąkę
przesiać, dodać szczyptę soli oraz masło. Posiekać nożem, dodać zimną wodę,
zagnieść gładkie ciasto. Uformować kulę, owinąć w folię i włożyć na 30minut do
lodówki. 3/4 ciasta wylepić dno i boki formy na tartę o śr. 20cm. Nakłuć
widelcem. Piec około 20-25minut w temp. 180st.
Dodatkowo:
-5 jabłek,
-2 łyżki cukru,
-słoik powideł śliwkowych (mogą być inne domowe konfitury),
-cukier puder do oprószenia.
Jabłka
obrać, usunąć gniazda nasienne, zetrzeć na tarce o dużych oczkach. Przełożyć do
rondla, podlać kilkoma łyżkami wody, zasypać cukrem. Dusić około 20 minut na
małym ogniu, mieszając od czasu do czasu. Lekko przestudzić i wyłożyć na
podpieczony, wystudzony spód. Posmarować dokładnie powidłami. Z reszty ciasta
utoczyć wałeczki, ułożyć na wierzchu ciasta tworząc kratkę. Piec około
15-20minut w temp. 180st. Po upieczeniu oprószyć cukrem pudrem.
Crème brûlée
Składniki:
-400 ml słodkiej śmietanki 36 %
-300 ml mleka
-laska wanilii
-8 żółtek
-20 gram cukru plus cukier waniliowy
-50 gram cukru trzcinowego
Wykonanie
Wlać mleko i śmietanę do garnka, wrzucić laskę wanilii i zagotuj. Zdjąć z ognia
tuż przed momentem wrzenia. Utrzeć żółtka z cukrem na puszystą masę.
Przestudzoną śmietanę wlać wolno do jajek, cały czas mieszając. Krem przelać do
żaroodpornych kokilek. Wstawić do piekarnika rozgrzanego do 100 stopni C na
godzinę. Deser wystudzić. Przed podaniem posypać cukrem trzcinowym i wstawić do
maksymalnie rozgrzanego piecyka na samą górę pod górną grzałkę, żeby cukier się
skarmelizował.
Podstawową jest rodzaj mleka użytego
do ich produkcji. Poza serami z krowiego mleka, znajdziemy również sery owcze,
kozie czy z mleka bawolego (bufala). Niektóre gatunki włoskich serów są produkowane
z mleka mieszanego, dwóch lub nawet trzech rodzajów. Nie oznacza to jednak, że
są niższej jakości – po prostu różnią się składem. Na jakość sera wpływa
natomiast jakość składników, a więc przede wszystkim mleka, oraz proces
produkcji. Istotnym wyznacznikiem jest sama struktura sera, która uzależniona
jest od zawartości wody oraz czasu
dojrzewania. Rozróżniamy
zatem sery świeże, miękkie, półtwarde i twarde. Ich konsystencja może być
kremowa lub nawet półpłynna, umożliwiająca krojenie na zwarte kawałki bądź
plastry lub też twarda i krucha. Można w zasadzie powiedzieć, że rodzajów serów
włoskich jest niewiele mniej niż samych serów. A tych jest naprawdę sporo…
Sery włoskie
Mozzarella di Bufala, mozzarella z bawołów , to włoski produkt serowy wytwarzany
z mleka bawołów wodnych, który jest tradycyjnie wytwarzany w Kampanii , ale teraz również
w innych regionach południowych Włoch. Termin mozzarella pochodzi od
metody produkcji: poszczególne porcje są oddzielane od masy serowej za pomocą
„mozzatury” („siekanie, odcinanie ręczne”). Znajduje się w prowincji Caserta i Salerno, a także w niektórych
gminach metropolii Neapolu prowincji Benevento , Frosinone , Latina , a IsernieFoggia produkuje.
Historia
Mozzarella z bawołów
pochodzi prawdopodobnie pierwotnie z Aversa , pierwszego hrabstwa normandzkiego we Włoszech. Pierwszy zachowany dokument
wspominający mozzarellę Aversa pochodzi z początku XV wieku. Podobno mnisi
z opactwa „San Lorenzo ad Septimum” u bram Aversy ofiarowali członkom kapituły , którzy co roku przeprowadzali tam procesję, „mozza” (kawałek
sera) z kawałkiem chleba .
Niektóre przypuszczenia dotyczące pochodzenia mozzarelli
podają Normanów jako
jej wynalazcę . Według innych źródeł był
to Anjou .Od lat 90. zapewnia to
rozporządzenie WE. Nr 1107/96 przyznał uznanie DOP za
jakość sera sprzedawanego pod nazwą Mozzarella di Bufala
Campana i określa również obszar, na którym może być produkowany.
Parmigiano-Reggiano jest włoski twardego , ziarnistego sera produkowane
z mleka krowiego w wieku co najmniej 12 miesięcy. Jej nazwa pochodzi od
obszarów produkujących prowincje z Parma , Reggio Emilia , część Bolonii zachodzie Reno i Modena (wszystkie w regionie
Emilia-Romania ); oraz część Mantui ( Lombardia ) na prawym / południowym brzegu Po . Parmigiano to włoski przymiotnik oznaczający Parmę i Reggiano, który
oznacza Reggio Emilia. Zarówno „Parmigiano-Reggiano”, jak i „Parmezan” są chronionymi
nazwami pochodzenia (ChNP) serów produkowanych w tych
prowincjach na mocy prawa włoskiego i europejskiego. Poza UE nazwa
„Parmezan” może być legalnie używana w odniesieniu do podobnych serów ,
przy czym jedynie pełna włoska nazwa jednoznacznie odnosi się do ChNP Parmigiano-Reggiano .Nazywany
jest „ królem serów ” i
„praktycznie doskonałym jedzeniem”.
Produkcja
Parmigiano-Reggiano jest
wykonany z niepasteryzowane krowiego jest mleko . Mleko
pełne z porannego doju miesza się z mlekiem naturalnie odtłuszczonym (które
jest wytwarzane przez przetrzymywanie mleka w dużych, płytkich zbiornikach w
celu oddzielenia się śmietanki) z doju poprzedniego wieczora, w wyniku czego
powstaje częściowo odtłuszczona mieszanka. Ta mieszanina jest pompowana do
kadzi wyłożonych miedzią, które ogrzewają się równomiernie i dostarczają jony
miedzi do mieszanki. Dodaje się serwatkę starterową (zawierającą mieszaninę niektórych termofilnych bakterii
kwasu mlekowego ), a
temperaturę podnosi się do 33–35 ° C (91–95 ° F). Dodaje się podpuszczkę cielęcą i mieszaninę pozostawia się na 10–12 minut
do zwinięcia. Skrzep jest następnie rozdrabniany mechanicznie na małe
kawałki (mniej więcej wielkości ziaren ryżu). Następnie temperatura jest
podnoszona do 55 ° C (131 ° F) pod ścisłą kontrolą producenta sera. Skrzep
odstawia się na 45–60 minut. Zagęszczony twaróg jest zbierany w
kawałku muślinu, a następnie dzielony na dwie części i umieszczany w
foremkach. Na kadź przypada 1100 litrów (290 galonów amerykańskich) mleka,
z których każdy wytwarza dwa sery. Twaróg stanowiący każde kołow tym momencie waży około 45 kilogramów (99 funtów). Pozostałą w
kadzi serwatkę tradycyjnie używano do karmienia świń, z których produkowano Prosciutto
di Parma ( peklowana szynka parmeńska ). Stodoły dla tych zwierząt
znajdowały się zwykle zaledwie kilka metrów od pomieszczeń do produkcji sera. Ser
wkłada się do okrągłej formy ze stali nierdzewnej, którą naciąga się za pomocą
sprężynowej sprzączki, dzięki czemu ser zachowuje swój kształt koła. Po
jednym lub dwóch dniach klamra zostaje zwolniona, a plastikowy pasek z
nadrukowaną wielokrotnie nazwą Parmigiano-Reggiano, numerem zakładu oraz
miesiącem i rokiem produkcji jest owinięty wokół sera, a metalowa forma jest
ponownie zapinana. Odciski zatrzymują się na skórce sera w ciągu około
jednego dnia, a następnie krążek umieszcza się w solance w celu wchłonięcia soli
na 20–25 dni. Po soleniu koła są następnie przenoszone do pomieszczeń
dojrzewania w zakładzie na 12 miesięcy. Każdy ser jest umieszczany na
drewnianych półkach, które mogą mieć wysokość 24 sery i 90 serów długości lub
łącznie 2160 kół na korytarz. Każdy ser i półka pod nim są następnie
czyszczone ręcznie lub automatycznie co siedem dni.
Historia
Według legendy
Parmigiano-Reggiano powstało w średniowieczu w Bibbiano , w prowincji
Reggio Emilia . Jego
produkcja szybko rozprzestrzeniła się na obszary Parmy i Modeny. Dokumenty
historyczne pokazują, że w XIII i XIV wieku Parmigiano był już bardzo podobny
do tego produkowanego dzisiaj, co sugeruje, że jego początki można doszukiwać
się znacznie wcześniej. Niektóre dowody sugerują, że nazwa ta była używana
dla parmezanu we Włoszech i Francji w XVII-XIX wieku. Chwalono go już w 1348
roku w pismach Boccaccia ; w Dekameronie wymyśla „górę, cały z
tartego parmezanu”, na której „mieszkają ludzie, którzy robią tylko makarony i ravioli i gotują je w bulionie kapłonów, a następnie rzucają je na
zagrzebanie; a tuż obok płynie strumyk Vernaccii , najlepszy, jaki kiedykolwiek pijano, i ani kropli
wody w nim.
Rodzajowy ser
„Parmezan”
Generic Parmezan to
rodzina serów tartych na twardo, wytwarzanych z mleka krowiego,
inspirowanych oryginalnym włoskim serem. Zazwyczaj mają bladożółty kolor i
są zwykle używane do potraw takich jak spaghetti , sałatka Cezar i pizza . Amerykański
generyczny parmezan jest często sprzedawany już starty i leżakuje przez mniej
niż 12 miesięcy.
Historia
Pochodzi z północnych Włoch, z regionu Emilia-Romania. Produkowany w: Parmie, Reggio nell’Emilia i okolicach. Po raz pierwszy wyprodukowali
go zakonnicy benedyktyńscy i cystersi (XI-XIII wiek). Obecnie ser produkują
głównie niewielkie spółdzielnie zrzeszające drobnych producentów.
Pozyskiwaniem mleka do wyrobu sera zajmuje się około 5000 gospodarstw
utrzymujących około 250.000 krów, których mleko jest dostarczane do około 460 serowarni. Markowy ser produkowany jest wyłącznie na bazie
mleka krów rasy reggiana. W związku z tym na płaskiej powierzchni kręgu
sera umieszczany jest jeden z dwóch napisów (znaków):
·
Vacche rosse, razza Reggiana,
należący do Golden Grain i przyjęty przez konsorcjum Consorzio
Valorizzazione Prodotti Antica Razza Reggiana (CVPARR), mający za
zadanie promowanie rasy reggiana (ser tego typu produkuje
tylko jedna mleczarnia od 1991),
·
Razza Reggiana,
należący do Associazione Nazionale Allevatori Bovini di Razza Reggiana (mogą
go stosować wszystkie mleczarnie, które zastosują się do przepisów
stowarzyszenia)
W żywieniu krów rasy reggiana panują surowe rygory. Stosowane są wyłącznie
zielonki z naturalnych łąk o ściśle określonym składzie botanicznym, ewentualnie z udziałem koniczyny i lucerny, zielonki ze zbóż, groszku
siewnego, bobiku i wyki, siano suszone naturalnie lub wymuszonym powietrzem. Zakazane
jest karmienie kiszonkami, wysłodkami buraczanymi, burakami
cukrowymi i innymi, rzepakiem, warzywami i owocami. Parmezan jest jednym z najbardziej znanych na
świecie włoskich serów. Nadaje się do konsumpcji w zestawie serów, a także
utarty jako dodatek smakowy i dekoracyjny do różnych dań (pizza, zapiekanka, spaghetti, zupa cebulowa, sos
Mornay).
Gorgonzola – podpuszczkowy, miękki,
dojrzewający, niebieski ser pleśniowy pochodzący
z północnych Włoch, z
regionu Lombardia. Jego
nazwa pochodzi od miejscowości Gorgonzola, gdzie
produkowany jest od roku 879 (istnieją
jednak inne miasta, które domagają się przyznania im miana „ojczyzny” tego
sera). Produkowany jest z mleka krowiego
i poprzerastany zielonkawymi żyłkami pleśni Penicillium glaucum.
Dojrzewanie: 3 do 4 miesięcy.Dostępne w sprzedaży są dwa rodzaje sera
Gorgonzola: naturalny, bardziej suchy z zauważalnie większą ilością pleśni oraz
śmietankowy, do produkcji którego używa się mleka wzbogaconego śmietanką.
Historia gorgonzoli sięga najprawdopodobniej
wczesnego średniowiecza, a ser swoją nazwę zawdzięcza miasteczku w pobliżu
Mediolanu. Gorgonzola jest również uhonorowana certyfikatem DOP. Spożywamy ją oddzielnie, w towarzystwie innych serów, ale stanowi
również dodatek do typowych dań włoskich. Ciekawostka gramatyczna: gorgonzola w języku włoskim jest rodzaju męskiego
mimo zakończenia na „-a”. Mówimy zatem il gorgonzola.
Ricotta – miękki, niedojrzewający ser zwarowy, pierwotnie produkowany we Włoszech z serwatki pozostającej po serach
podpuszczkowych (z mleka koziego,
krowiego lub owczego) poprzez drugie gotowanie (wł. ricotta), przypominający twaróg, niesolony. Zawiera
20–30% tłuszczu. Spożywany jest na świeżo lub jako składnik potraw: ciast i innych
słodyczy, farszów, klusek itp. Oryginalnie włoska ricotta produkowana jest z
wcześniej wspomnianej serwatki, jednak na rynku możemy znaleźć ricottę
wytwarzaną z serwatki z dodatkiem mleka, a także ricottę z pełnego mleka. Ta
ostatnia jest popularna w Stanach Zjednoczonych. Ricotta ma szerokie zastosowanie w kuchni. Może posłużyć jako składnik
farszu do różnego rodzaju pierogów (np. w klasycznym połączeniu ze szpinakiem),
ale wykorzystywana jest przede wszystkim w przemyśle cukierniczym, choćby w produkcji słynnych sycylijskich słodyczy jak cannoli czy
cassata.
Grana Padano – rodzaj włoskiego sera, produkowany z mleka krowiego. Ser ten jest zaliczany
do serów dojrzewających, twardych, podpuszczkowych. Grana Padano to jeden z
najbardziej znanych serów włoskich, mający znak jakości DOP (Denominazione di Origine Protetta), który posiada od 1955 roku. Dojrzewanie sera
trwa od roku do dwóch lat. Przebiega w dobrze wentylowanej piwnicy w
temperaturze od 15 do 20 stopni C. Miąższ jest twardy, granulowany, zauważalne
są w nim pęknięcia. Skóra twarda, gruba, oliwiona, koloru żółtozłotego, wraz z
dojrzewaniem ciemniejąca. Jego nazwa składa się z rzeczownika grana ('ziarno'), opisującego ziarnistą
strukturę sera oraz przymiotnika Padano, określającego miejsce wytwarzania
– Nizinę
Padańską (Regiony: Piemont, Lombardia, Emilia-Romania, Trydent, Wenecja
Euganejska). Ser produkuje się
od XII wieku, a za twórców uważa się cystersów z Chiaravalle. Zawartość tłuszczu - 32%.Ser Grana
Padano jest przeważnie spożywany po utarciu na tarce.
Historia Grana Padano
sięga równie odległych czasów co w przypadku pozostałych tradycyjnych włoskich
serów oraz wiąże się z działalnością zakonów cysterskich. Ser produkuje się o
różnych porach roku, a za najlepszy uchodzi ten z sezonu wiosenno-letniego. Dojrzewa przynajmniej 9 miesięcy, a z czasem formuje się na
nim gruba, twarda, ciemniejąca skórka. Starty Grana Padano stanowi wyśmienity
dodatek do potraw, ale mimo swojej kruchej struktury spożywany jest również
oddzielnie.
Provolone to ser tłusty DOP z mleka krowiego obrócił makaronu i
półtwardy. Najbardziej klasycznym typem jest cylindryczny (salami), zwykle dość
duży; drugą najpowszechniejszą formą jest wydłużony melon. Antica ma
kształt gruszki z głową. Kształty wag są dla serów krótko dojrzewających
od kilku uncji do 10 funtów ; na
to, co dojrzewa dłużej, od kilku kilogramów do ponad 100.
Provolone Valpadana często spożywany jest na ciepło, roztopiony. W takiej
postaci występuje jako dodatek do różnego rodzaju dań zapiekanych, jako
półpłynny farsz czy rodzaj sosu – jak w przypadku klopsików canederli typowych
dla kuchni północnowłoskiej. Punktem wyjścia jest mleko krów fryzyjskich, hodowanych
w dolinie Padu. Pierwszym
etapem tego procesu jest wytwarzanie w skrzepu : tak zwane „serwatka przeszczep” (reszta, bogate w enzymy, z
dnia) a następnie podpuszczka (naturalny koagulujący, który może być cielęcą lub jagnięcego lub kozy ). Twaróg jest łamany i poddawany gotowaniu; uzyskana pasta,
która została poddana dojrzewaniu w celu naturalnego zakwaszenia, jest
następnie wirowana maszynowo przy stałej kontroli. Następnie kształty są
modelowane, utrzymując gładką powierzchnię zewnętrzną i unikając pozostawania
wewnątrz bąbelków powietrza, które mogłyby pogorszyć ich jakość. Gdy tylko są
gotowe, formy zanurza się na kilka godzin w zimnej wodzie w celu
utwardzenia. Następnie następuje solenie (zanurzenie w solance) i dojrzewanie
w warunkach kontrolowanej wilgotności i temperatury, w których sery,
odpowiednio związane specjalnymi sznurami, zawieszane są w odpowiednich ramach.
W zależności od rodzaju uzyskiwanego Provolone Valpadana starzenie może trwać od minimum 10 dni do ponad
roku. Rezultatem są kształty w kolorze słomy z zaokrąglonymi i miękkimi
liniami, choć o różnych kształtach. Ponadto provolone jest dwojakiego
rodzaju: słodki i ostry ; jeśli
chcemy ostrego (używa się podpuszczki koźlęcej), dojrzewanie musi trwać co
najmniej szesnaście miesięcy, zamiast tego słodki provolone musi mieć krótsze
dojrzewanie, ale co najmniej 3 miesiące. Niektórzy produkują również wersję
wędzoną, np. „Kuzyn” scamorza .
Asiago jest mleko krowie ser, najpierw
wytwarzany Włochy , który może przyjmować różne tekstury według jej starzenie , z gładka dla świeżego Asiago (zwanego Asiago Pressato , co oznacza „Prasowany Asiago”) do
kruchej konsystencji dla dojrzałego sera ( Asiago d'allevo , co oznacza „hodowla Asiago”). Dojrzały ser jest
często tarty w sałatkach, zupy , makarony i sosy, podczas gdy świeże Asiago jest krojone w celu przygotowania panini lub kanapek ; można go również topić na różnych naczyniach i
kantelupach. Jest klasyfikowany jako ser typu
szwajcarskiego lub alpejskiego . Asiago jest produkowany w wielu krajach na całym świecie, w tym
we Włoszech, Stanach Zjednoczonych i Australii. We Włoszech Asiago ma chronioną
pochodzenia ( denominazione
di Origine PROTETTA lub DOP, patrz poniżej ), jak Asiago początkowo wytwarzane wokół alpejskie obszarze Asiago Plateau , w regionach o Veneto i Trydent. Ser Asiago to jeden z najbardziej typowych produktów
regionu Veneto. Był i nadal jest najpopularniejszym i szeroko stosowanym
serem w obszarze DOP, gdzie jest produkowany. Obszar produkcji DOP jest
ściśle określony: zaczyna się od łąk w dolinie Padu i kończy na alpejskich
pastwiskach między płaskowyżem Asiago a wyżynami Trentino. Wyznaczony
przez DOP obszar, na którym zbierane jest mleko i wytwarzany jest ser Asiago
DOP, obejmuje cztery prowincje w północno-wschodnich Włoszech: cały obszar
Vicenza i Trento oraz część prowincji Padwa i Treviso. Ser Asiago, który
jest produkowany i dojrzewający w mleczarniach położonych powyżej 600 m (2000
stóp) nad poziomem morza, z wykorzystaniem mleka z gospodarstw również
znajdujących się na wysokości ponad 600 m (2000 stóp) nad poziomem morza, jest
uprawniony do dodatkowej etykiety „Produkt gór ”. Z biegiem czasu produkcja
asiago została zainicjowana również w innych krajach, szczególnie w tych z
historią znaczącej imigracji z Włoch . W związku z tym produkcja sera rozprzestrzeniła się na
całym świecie, a termin „asiago” określa rodzaj sera, który można produkować
wszędzie.
Historia
Między X a XV wiekiem
hodowla owiec była dominującą działalnością rolniczą na płaskowyżu Asiago -
znanym z pastwisk - którego celem była produkcja pikantnych serów (pierwotnie
zwanych „Pegorin”) oraz produkcja wełny przeznaczonej na prace tekstylne
pobliskiej doliny (Valdagno, Schio, Piovene Rocchette). Wypieranie owiec przez
bydło zaczęło się ok. 1500 r. W wyniku unowocześnienia technik chowu (zwłaszcza
dzięki przejściu od użytkowania pastwiska do pielęgnacji ściętych
trawników); dopiero w XIX wieku krowie mleko zastąpiło owcze sery w tym
regionie. W tym okresie udoskonalono tradycyjne techniki produkcji sera, które
nadal zachowały się w gospodarstwach na Płaskowyżu. Dzięki nowoczesnej
technologii rozprzestrzenili się również na małe i średnie mleczarnie
rozrzucone na terytorium Asiago. Produkcja sera Asiago pozostawała
dominująca na płaskowyżu Asiago aż do XIX wieku. Następnie produkcja
została przyjęta również w sąsiedniej strefie nizinnej oraz w gospodarstwach w
Trentino. Jedną z głównych przyczyn rozprzestrzeniania się były wydarzenia
wojenne, które spowodowały znaczne wyludnienie strefy. Asiago znajdował
się na granicy z Cesarstwem Austriackim i był obszarem rywalizacji i bitew na
dużą skalę, zarówno podczas kampanii włoskiej Napoleona, jak i podczas
pierwszej i drugiej wojny światowej. Ser Asiago był często sprzedawany
wraz z rodzimym włoskim ptactwem, takim jak jastrzębie morskie - kupcy często
otrzymywali znacznie bardziej wartościowe łuski lub kolby kukurydzy. Consorzio
Tutela Formaggio Asiago z siedzibą w Vicenzie została założona w 1979 r. W celu
zagwarantowania jakości sera Asiago, zapewnienia prawidłowego stosowania
oznaczeń, oznaczeń i pieczęci oraz podniesienia świadomości na temat sera we
Włoszech i za granicą. Reprezentuje ponad czterdziestu producentów serów i
zakładów dojrzewania serów.
Odmiany i produkcja
Wciśnięty Asiago
Ten rodzaj jest
produkowany ze świeżego pełnego mleka. Pierwszym krokiem jest podgrzanie
mleka w temperaturze 35 ° C (95 ° F). Specyficzne enzymy, takie jak
podpuszczka i lipaza, są następnie dodawane w postaci płynnego roztworu, a mleko zaczyna
krzepnąć. Twaróg jest zagniatany i częściowo gotowany. Skrzep jest
łamany na wiele małych kawałków (wielkości orzecha), po czym skrzep jest
ponownie gotowany w temperaturze około 45 ° C (113 ° F). Później tę
mieszaninę wlewa się do foremek z perforowanymi ścianami; następnie
następuje pierwsze solenie na sucho, a następnie wyciskanie formy za pomocą
prasy, zwykle hydraulicznej, przez około cztery godziny. Następnie rundy
są owijane z boku plastikowymi opaskami (które otaczają całą formę marki Asiago)
i umieszczane w pomieszczeniu o nazwie „Frescura” na dwa do trzech dni do
wyschnięcia. W tym momencie bandaże są usuwane, aby umożliwić ostatnie
utwardzenie przez kąpiel w solance przez okres dwóch dni. Następnie formy
pozostawia się w suchym środowisku przez okres od 20 do 40 dni. Gotowy ser
ma kształt cylindryczny o średnicy 30–40 cm (12–16 cali) i wysokości około 15
cm (5,9 cala). Średnia waga koła wynosi 11–15 kg (24–33
funtów). Skórka jest cienka i elastyczna; pasta w środku jest miękka,
maślana, biała lub lekko żółtawa.
Asiago d'Allevo
Ten typ jest produkowany
przy użyciu mieszanki mleka pełnego i odtłuszczonego. Najpierw surowe
mleko jest podgrzewane do około 35 ° C (95 ° F), a podpuszczka i enzymy są
dodawane w postaci płynnego roztworu w celu koagulacji. Uzyskane ciasto
jest następnie ugniatane i częściowo gotowane: twaróg rozbija się na wiele
małych części (wielkości ziarenka ryżu). Na tym etapie istnieją dwa inne
wypalania: do 40 i 47 ° C (104 i 117 ° F). Pastę zdejmuje się z ognia,
miesza dużą trzepaczką, a następnie ekstrahuje się twaróg i umieszcza w
foremkach wyłożonych szmatką serową w celu uformowania. Jest dzielony i
odstawiany na kilka godzin na ociekaczu, a następnie kilkakrotnie przewracany. Następnie
odbywa się etap wstępnego solenia, podczas którego usuwa się ostatnią serwatkę
i na boku odciska logo DOP. Proces ten trwa kilka dni (co najmniej 48
godzin) iw tym czasie koła są obracane kilka razy. Ser jest następnie
solony na jeden z dwóch sposobów: posypując go solą lub mocząc w solance. Ostatnim
etapem jest proces starzenia, który trwa co najmniej 60 dni i musi odbywać się
na obszarze pochodzenia w magazynach, w których skrupulatnie kontrolowana jest temperatura
przechowywania i wilgotność względna (optymalne wartości to 10–15 ° C (50–59 °
F) i 80-85%).
Ze względu na czas
leżakowania Asiago d'Allevo dzieli się na:
·
Asiago Mezzano (środkowy Asiago): dojrzewa od 3
do 8 miesięcy; zwarta pasta o słomkowym i słodkawym smaku.
·
Asiago Vecchio (stary Asiago): od 9 do 18
miesięcy dojrzewania; twarda pasta, słomkowy i gorzki smak.
·
Asiago Stravecchio (bardzo stary Asiago): ponad 18
miesięcy dojrzewania; bardzo twarda i ziarnista pasta o bursztynowym
kolorze o gorzko-korzennym smaku.
Espresso – nazwa sposobu przygotowywania kawy w specjalnym ekspresie, przez przepuszczenie 25-35 ml gorącej (90,5-96 °C) wody pod ciśnieniem 8,5-9,5 bara przez bardzo drobno zmielone i ubite ziarna kawowca. Również nazwa uzyskanego w ten sposób napoju. Espresso parzy się zazwyczaj z mieszanek kilku gatunków kaw. Powstała w ten sposób kawa ma (po prawidłowym przygotowaniu) gęstą, orzechowobrązową piankę zwaną z wł. crema. Piance tej espresso zawdzięcza dużą część swego aromatu. Dzięki krótkiemu czasowi ekstrakcji, wynoszącemu 25-30 s, zawartość kofeiny w ekstrakcie jest niewielka w porównaniu z kawą z ekspresu przelewowego. Oprócz samodzielnego napoju, stanowi ona bazę dla bardzo wielu innych napojów kawowych - m.in. latte macchiato, caffè macchiato czy cappuccino. Espresso serwowane w małej, ogrzanej przed podaniem filiżance o pojemności ok. 70 ml, wypełnia ją do połowy. Można je pić zarówno z cukrem, jak i bez. Można także dodawać, według uznania: kakao, czekoladę (wiórki), wanilię, cynamon itp. Espresso z dodatkiem spienionego mleka to cappuccino. Często do espresso podaje się kieliszek wody, która służy do przepłukiwania kubków smakowych przed skosztowaniem espresso. Takie postępowanie zapewnia głębszy smak kawy. Espresso wywodzi się z Włoch, gdzie w 1901 Luigi Bezzera stworzył pierwszy ekspres do espresso. Był on jednak konstrukcją opartą na przepływie pary i wody, co prowadziło do smakowych zmian ekstraktu. W 1903 Bezzera sprzedał swój patent Pavoniemu, który ulepszył maszynę i nadał jej światowy rozgłos. Nadal jednak, mimo drobnych zmian technicznych, problemem pozostawała kwestia pary, która zmieniała smak kawy. Rozwiązał ten problem w 1947 Giovani Achille Gaggia, który parę zastąpił innym systemem podgrzewania. Firmy Bezzery, Pavoniego i Gaggii istnieją do dzisiaj i należą do liderów w dziedzinie produkcji ekspresów ciśnieniowych dla domu i gastronomii. Nazwa wywaru w języku włoskim oznacza kawę wyciskaną czy wytłaczanąEspresso jest bardzo popularne we Włoszech, Hiszpanii, Argentynie, także w krajach południowej Europy. Tam też często (ku zaskoczeniu zagranicznych turystów) otrzymuje się ją po zamówieniu w kawiarni / restauracji po prostu kawy. Espresso staje się popularne również w pozostałych krajach Europy oraz w Ameryce.
Ristretto –nazwa sposobu przygotowywania kawy w specjalnym ekspresie. Kawę przygotowuje się podobnie jak espresso, ale przy użyciu dwukrotnie mniejszej ilości
wody (15ml).
Cappuccino – włoski napój kawowy z dodatkiem spienionego mleka (rzadziej z bitą
śmietaną) i szczyptą sypkiej czekolady lub kakao dla ozdoby. Podawane często do smaku
z gałką
lodów w śmietance, ma
orzechowy kolor. Klasyczne włoskie cappuccino składa się z 25 ml espresso, do którego wlewa się odpowiednio spienione
mleko, o objętości 125 ml. Przed spienianiem mleko powinno mieć 100 ml
objętości. Mleko spienia się przy pomocy gorącej pary uwalnianej przez specjalną dyszę
zanurzoną w dzbanku z mlekiem. Zgodnie z włoskimi normami pianka na cappuccino
ma 1–2 cm grubości i charakteryzuje się kremową, ciekłą konsystencją, jest też
całkowicie pozbawiona widocznych pęcherzy powietrza. Objętość cappuccino to
140–160 ml, jednak tradycyjne włoskie cappuccino ma 150 ml objętości.
Sporządzony napój podaje się w uprzednio podgrzanej filiżance, z grubej porcelany – najlepiej białej.
Pochodzenie
Nazwa napoju pochodzi od
brązowego habitu kapucynów (cappuccini). W obecnych czasach
kolor napoju może się jednak nieco różnić od koloru habitów używanych przez
kapucynów. Maszyna używana do wytwarzania cappuccino została wynaleziona we
Włoszech, pierwszy patent został złożony przez Luigi Bezzera w 1901 roku. Napój
był używany we Włoszech od początku XX w., a upowszechnił się,
gdy w trakcie i po II wojnie światowej ekspresy ciśnieniowe stały się powszechne w
kawiarniach i restauracjach. Cappuccino w obecnej postaci opracowano około 1950
roku.
Caffè latte w skrócie często nazywana latte –
włoski napój kawowy powstający w wyniku wlania spienionego ciepłego mleka do
kawy espresso. Kawa latte składa się z równych proporcji
mleka i kawy. Piana na tej kawie powinna mieć 1 cm grubości. Kawę latte podaje
się w wysokiej szklance, na spodku i z długą łyżeczką. W odróżnieniu od latte
macchiato, składa się z dwóch warstw, a mleko wlewa się szybko, by się
zmieszało z kawą. Wbrew nazwie, latte
art (sztuka wykonywania rysunków i wzorów na
powierzchni kawy), na tradycyjnej latte nie wykonuje się ozdób na piance.
Latte macchiato – napój mleczny powstały przez powolne (delikatnie, po
ściance) dolanie kawy espresso do gorącego mleka, pokrytego warstwą mlecznej piany. Prawidłowo
przygotowane latte macchiato powinno mieć trzy warstwy: na dole mleko,
pośrodku espresso, na górze piana.
Podawana jest w przezroczystej szklance z grubymi ściankami o pojemności
300 ml. Podawana z długą łyżką umożliwiającą zamieszanie napoju. Latte
macchiato można dekorować kakao, cynamonem itp. Można także dodawać syropy
smakowe, tworząc całą gamę nowych smaków.Latte macchiato często bywa mylone
z caffè latte, w
której do espresso dolewa się gorącego, spienionego mleka.
Kawa mokka – jeden z wariantów kawy latte. Składa się z espresso, gorącego mleka oraz ciemnej lub mlecznej czekolady. Odmiennie niż latte czy cappuccino, kawa mokka nie zawiera piany. W zamian dodaje
się bitą śmietanę i posypuje ją cynamonem lub kakao. Taką kawę serwuje się
również czasami z kakao lub syropem czekoladowym. Istnieje wariant tej kawy, w
którym zamiast ciemnej lub mlecznej czekolady dodaje się białą. Jest również
odmiana zwana „zebrą”, do której dodaje się zarówno syrop z ciemniej, jak i z
białej czekolady. Przygotowanie: do wysokiej przezroczystej szklanki wlewa się
espresso, a następnie czekoladę (może być w syropie lub w proszku, gorzka,
mleczna lub biała) i miesza się składniki. Następnie wlewa się gorące mleko. Nazwa
„mokka” pochodzi od portu Mokka w Jemenie, skąd kiedyś sprowadzano kawę o czekoladowym
smaku i zapachu. Składniki: 4 łyżki ziaren kawy, 4 łyżki cukru, 2 łyżki kakao,
66% szklanki mleka, cukier
wanilinowy – 1 łyżka;
ewentualna dekoracja: bita śmietana.
Odmiany
Mokka aksamitna – połączenie kawy z
lodami. Serwuje się osobno kawę i osobno lody, a osoba pijąca sama polewa je
kawą. Składniki: 3 gałki lodów, filiżanka kawy, bita śmietana
Kawa po
irlandzku ( irlandzka : caife Gaelach ) to koktajl składający
się z gorącej kawy , irlandzkiej
whisky i cukru , wymieszany i posypany śmietaną . Kawę pije się przez śmietankę.
Pochodzenie
Różne odmiany koktajli kawowych wyprzedzają klasyczną irlandzką kawę o co najmniej 100 lat. Od połowy XIX wieku Pharisäer i Fiaker podawano w wiedeńskich kawiarniach ; oba były kawowymi koktajlami podawanymi w szklankach z bitą śmietaną. Ten pierwszy był w tym czasie znany także w północnych Niemczech i Danii . Około 1900 roku w menu koktajli kawowych w wiedeńskich kawiarniach znalazły się również Kaisermelange , Maria Theresia , Biedermeier-Kaffee i kilka innych wariacji na ten temat. W XIX-wiecznej Francji mieszankę kawy i napojów spirytusowych nazywano gloria . Kilka miejsc twierdzi, że w latach pięćdziesiątych rozwinęło się nowoczesna receptura. Jedna z wersji jest przypisana do Joe Sheridan, szef kucharz w restauracji i kawiarni w Foynes Airbase Łódź Latająca Terminal (około 15km od dzisiejszej Shannon , Hrabstwo Limerick ). W 1942 lub 1943 r. dodawał whisky do kawy niektórych wysiadających pasażerów.
Przygotowanie
Irlandzką whiskey i przynajmniej jedną płaską łyżeczkę cukru wlewa się do czarnej kawy i miesza do całkowitego rozpuszczenia. Gęsty śmietanę wylewa się ostrożnie na grzbiet łyżki początkowo trzymanej tuż nad powierzchnią kawy i stopniowo unosi się trochę, aż cała warstwa zacznie wypływać.
Odmiany
W
1988 roku National Standards Authority of Ireland opublikował Irish Standard IS
417: Irish Coffee. Standard został zniesiony co najmniej od
2020roku. Chociaż whisky , kawa i śmietanka to podstawowe składniki każdej irlandzkiej kawy,
istnieją różnice w przygotowaniu: wybór kawy i metody jej parzenia znacznie się
różnią. Użycie ekspresów do kawy lub w pełni automatycznych zaparzaczy do kawy jest
obecnie typowe: kawa to albo caffè
americano (espresso rozcieńczone gorącą wodą), albo
jakiś rodzaj kawy filtrowanej, często zaparzanej z
kapsułki z kawą . Śmietankę używaną w niektórych barach
do produkcji „kawy irlandzkiej” czasami rozpyla się z puszki. Niektórzy
barmani delikatnie wstrząsają świeżą śmietaną, aby uzyskać gładką warstwę na
wierzchu kawy. W Hiszpanii irlandzka kawa ( café irlandés ) jest
czasami podawana z dolną warstwą whisky, oddzielną warstwą kawy i warstwą
śmietanki na wierzchu; [15] sprzedawane są specjalne urządzenia do ich wytwarzania. Niektóre
bary w Azji
Południowo-Wschodniej pod nazwą „kawa po irlandzku” podają
koktajl z mrożonej kawy i whisky, czasem bez śmietanki.Wiele napojów gorącej kawy
z dodatkiem destylowanego spirytusu i
unoszącej się na wierzchu śmietanki - kawy likierowe - nosi nazwy pochodzące od
kawy irlandzkiej, chociaż nazwy nie są ujednolicone. Irlandzka kawa
śmietankowa (znana również jako kawa Baileys )
może być uważana za odmianę irlandzkiej kawy, ale wymaga użycia irlandzkiej śmietanki jako „wstępnie
zmieszanego” substytutu whisky, śmietanki i cukru. Oczekiwano, że kawa
jamajska będzie przygotowywana z rumem ; Kawa
góralska, zwana też gaelicką, ze szkocką whisky ; Kawa rosyjska z
wódką; i tak dalej, i tak dalej.
Flat white – napój kawowy pochodzący z
Australii lub Nowej Zelandii.
Jest przygotowywany poprzez zalanie jednej lub dwóch porcji espresso spienionym mlekiem o
jednorodnej, aksamitnej konsystencji. W odróżnieniu od caffè latte jest zazwyczaj podawane w
kubku lub dużej filiżance i ma na wierzchu mniej piany z mleka (która na caffè
latte tworzy wyraźną osobną warstwę).Napój ten jest szczególnie popularny w
Nowej Zelandii i Australii, choć część sieci kawiarni, takich jak Starbucks, Costa Coffee czy Caffè Nero, wprowadziło go do swoich menu w
wielu krajach świata. Wersja flat white zawsze sprawdza się przy
spotkaniach z rodziną czy znajomymi. Wykorzystuję wtedy duże filiżanki lub po
prostu kubki do kawy! Eleganckie naczynia o dużych pojemnościach znajdziemy
wśród filiżanek
Lubiana, Bolesławiec czy Ceramika Tułowice. Ja pijam
taką kawę bez dodatku cukru, bo spora ilość mleka przełamuje mocny aromat kawy.
Ale dla zwolenników słodkich wersji napojów nie ma przeciwwskazań, by dodać do
flat white odrobinę cukru.
Frappé (kawa frappé) – napój kawowy, sporządzany na bazie kawy rozpuszczalnej, lodu i mleka. Została wymyślona przez przypadek w Grecji, przez pracownika Nestlé, który – nie mając dostępu do gorącej wody – wsypał kawę do zimnej wody i przelewał między szklankami aż do powstania piany. Bardzo podobnym napojem do kawy frappé jest cold brew nazywane „kawowym orzeźwieniem”.
Jednorożec jest legendarny stwór , który został opisany od starożytności jako zwierzę z jednym dużym, ostrym, spirali róg wystający z jej czoła. Jednorożec był przedstawiany na
starożytnych pieczęciach cywilizacji doliny Indusu i był wspominany przez starożytnych Greków w opisach historii naturalnej różnych pisarzy, w tym Ctesiasa , Strabona , Pliniusza Młodszego , Aeliana i Kosmy Indyjskiego . Biblia opisuje
również zwierzę,re'em , co w niektórych wersjach tłumaczone
jest jako jednorożec . W folklorze europejskim jednorożec jest często przedstawiany jako zwierzę
podobne do białego konia lub kozy z długim rogiem, rozszczepionymi
kopytami, a czasem koziej brody. W średniowieczu i renesansie była powszechnie opisywana jako niezwykle dzikie leśne stworzenie, symbol czystości i wdzięku,
które mogła schwytać tylko dziewica. W encyklopediach mówiono, że jego róg
ma moc nadawania zatrutej wody pitnej i leczenia chorób. W czasach
średniowiecza i renesansu kieł narwala był czasami sprzedawany jako róg
jednorożca. Jednorożec nadal zajmuje miejsce w kulturze popularnej. Jest
często używany jako symbol fantazji lub rzadkości.
Historia
Antycznie
W cywilizacji doliny Indusu znaleziono wiele pieczęci, które pozornie
przedstawiają jednorożce . Pieczęcie o takim wzorze są uważane za
oznakę wysokiej rangi
społecznej . Były
one również interpretowane jako przedstawienia tura - rodzaj dużego dzikiego bydła, które wcześniej zamieszkiwało
Europę, Azję i Afrykę Północną - lub pochodne tura, ponieważ zwierzę jest
zawsze przedstawiane z profilu, co wskazuje, że mógł istnieć inny róg , czego
nie widać z profilu. Jednorożców nie można znaleźć w mitologii
greckiej , ale
raczej w opisach historii
naturalnej ,
ponieważ greccy pisarze historii naturalnej byli przekonani o rzeczywistości
jednorożców, które, jak wierzyli, żyły w Indiach, odległym i bajecznym dla nich
królestwie. Najwcześniejszy opis pochodzi od Ctesiasa , który w swojej książce Indika („O Indiach ”) opisał je jako dzikie
osły , floty
stóp, mające róg o długości półtora łokcia (700 mm, 28 cali) i ubarwione na biało. czerwony i czarny. Ctesias
uzyskał informacje, mieszkając w Persji . Jednorożce na płaskorzeźbie znaleziono w starożytnej
perskiej stolicy Persepolis w Iranie. Arystoteles muszą być następujące Ctesias kiedy wspomina dwa jednorogi
zwierząt, zaś Oryx (rodzaj antylopy ) i tzw „Indian ass” (ἰνδικὸς ὄνος). Antigonus of Carystus pisał także o jednorożnym „osiołku indyjskim”. Strabon mówi, że na Kaukazie żyły konie jednorożne z głowami jeleni. Pliniusz
Starszy wspomina
oryksa i wołu indyjskiego(być może nosorożec ) jako jednorożne zwierzę, a także
„bardzo dzikie zwierzę zwane monoceros, które ma głowę jelenia , łapy słonia i ogon dzika , podczas gdy reszta ciała jest podobny do konia; wydaje głęboki,
cichy dźwięk i ma jeden czarny róg, który wystaje ze środka jego czoła, o
długości dwóch łokci [900 mm, 35 cali]. " W On the Nature of Animals ( Περὶ Ζῴων Ἰδιότητος , De natura animalium ), Aelian , cytując Ctesiasa, dodaje, że Indie
produkują także jednorożnego konia (III. 41; IV. 52), i mówi (XVI. 20) , że monoceros ( gr . μονόκερως ) był czasami nazywany cartazonos ( gr . καρτάζωνος ), co może być formą arabskiego karkadann ,
oznaczającego „ nosorożec ”. Cosmas
Indicopleustes , kupiec
z Aleksandrii, który żył w VI wieku, odbył podróż do Indii,
a następnie napisał prace o kosmografii . Podaje opis jednorożca oparty na czterech
mosiężnych figurach w pałacu króla Etiopii . Na podstawie raportu stwierdza, że
„niemożliwe jest wzięcie żywej tej dzikiej bestii i że cała jej siła tkwi w
jej rogu. spadając, otrzymuje cały wstrząs w róg, a więc ucieka cały i zdrowy
”.
Średniowiecze i renesans
Średniowieczna wiedza o tej bajecznej bestii wywodziła się ze źródeł biblijnych i
starożytnych, a stworzenie było różnie przedstawiane jako rodzaj dzikiego osła , kozy lub konia . Poprzednik
średniowiecznego bestiariusza ,
skompilowanego w późnej starożytności i
znanego jako Physiologus ( Φυσιολόγος ), spopularyzował rozbudowaną alegorię, w
której jednorożec uwięziony przez dziewicę (reprezentujący Maryję Pannę )
reprezentował Wcielenie . Gdy
tylko jednorożec ją zobaczy, kładzie głowę na jej kolanach i zasypia. Stało
się to podstawowym emblematem, który leży u podstaw średniowiecznych wyobrażeń
o jednorożcu, uzasadniając jego pojawienie się w każdej formie sztuki religijnej. Interpretacje
mitu jednorożca koncentrują się na średniowiecznej tradycji uwiedzionych
kochanków mając na uwadze, że niektórzy pisarze religijni interpretują
jednorożca i jego śmierć jako mękę Chrystusa . Mity odnoszą się do bestii z jednym rogiem,
którą może oswoić tylko dziewica ; następnie
niektórzy pisarze przełożyli to na alegorię relacji Chrystusa z Maryją
Dziewicą. Jednorożec występował również w kategoriach dworskich : dla
niektórych autorów francuskich z XIII
wieku, takich jak Thibaut of Champagne i Richard de Fournival , kochanek pociąga swoją damę tak, jak jednorożec jest
dla dziewicy. Wraz z powstaniem humanizmu jednorożec
nabrał również bardziej ortodoksyjnych, świeckich znaczeń, symbolizujących
czystą miłość i wierne małżeństwo. Odgrywa rolę w tej Petrarka „s Triumph czystości , a na odwrocie Piero della Francesca ” s portret z Battista Strozzi, w połączeniu z jej męża Federico da Montefeltro (namalowany ok. 1472/74), Bianki triumfalny samochódrysuje para
jednorożców. Krzesełko tron Danii jest
wykonany z „rogów jednorożca” - prawie na pewno Narwhal kłów. Ten sam materiał był używany
do ceremonialnych pucharów, ponieważ uważano, że róg jednorożca neutralizuje
truciznę, zgodnie z klasycznymi autorami.Jednorożec, oswojony tylko przez
dziewicę, był dobrze ugruntowany w średniowiecznej tradycji, kiedy Marco Polo opisał je jako „niewiele mniejsze od
słoni. Mają włosy bawołu i stopy jak słonia. Mają jeden duży czarny róg.
pośrodku czoła ... Mają głowę jak dzik ... Wolą spędzać czas tarzając się
w błocie i szlamie. Są bardzo brzydkie, gdy patrzy
się na nie. Nie są wcale takie, jak je opisujemy, mówimy, że dali się schwytać
dziewicom, ale czyści wbrew naszym wyobrażeniom. " Jest jasne, że
Marco Polo opisywał nosorożca
Alicorn
Sam róg i substancja, z
której został wykonany, nazywano alicorn i wierzono, że róg ma właściwości magiczne i
lecznicze. Duński lekarz Ole Worm ustalona w 1638 roku, że rzekome alicorns były kły Narwale. akie
przekonania zostały mądrze i szczegółowo zbadane w 1646 roku przez Sir Thomasa Browne'a w jego Pseudodoxia
Epidemica . Proszek z fałszywych alicornów, wytwarzany z
kłów narwali lub rogów różnych zwierząt, był
sprzedawany w Europie do celów leczniczych dopiero w 1741 r. Uważano, że
alicorn leczy wiele chorób i ma zdolność wykrywania trucizn, a wiele lekarze
robili „lekarstwa” i sprzedawali je. Kubki zostały zrobione z alicornu dla
królów i podane jako prezent; były one zwykle wykonane z kości słoniowej lub morskiej . Całe rogi były bardzo cenne w
średniowieczu i często były tak naprawdę kłami narwali.
Podobne zwierzęta w
religii i micie
Biblijny
Zwierzę zwane re'em ( hebr . רְאֵם ) jest wymieniane w
kilku miejscach w hebrajskiej Biblii , często jako metafora przedstawiająca
siłę. Aluzje do re'em jako dzikiego, nieposkromionego zwierzęcia o
wielkiej sile i zwinności, z potężnym rogiem lub rogami najlepiej pasują
do tura ( Bos primigenius ); ten pogląd jest dodatkowo
wspierany przez asyryjskie pokrewne słowo rimu, które jest często używane jako metafora siły i
jest przedstawiane jako potężny, zaciekły, dziki byk górski z dużymi rogami. To
zwierzę było często przedstawiane w starożytnej Mezopotamiisztuka z profilu, z widocznym tylko jednym rogiem. Tłumacze Autoryzowanego King James
Version z Biblii (1611), a następnie greckiej Septuaginty ( monokeros ) i łacińskiej Wulgaty ( unicornis ) i zatrudnionych jednorożca tłumaczyć re'em , zapewniając zwierzęciu rozpoznawalną który
był przysłowiowy dla jego nieposkromiony Natura. American Standard Version przekłada ten termin „dziki wół” w każdym
przypadku.
·
„Bóg wywiódł ich z Egiptu; ma jakby siłę jednorożca ”
- Liczb 23:22
·
„Bóg wywiódł go z Egiptu, ma on jakby siłę jednorożca ”
- Liczb 24: 8
·
„Jego chwała jest podobna do pierworodnego cielca jego, a rogi jego są jak
rogi jednorożców : zepchnie nimi lud aż po krańce ziemi”
- Powtórzonego Prawa 33:17
·
„Czy jednorożec zechce ci służyć, czy będzie trwać przy
twojej kołysce? Czy możesz związać jednorożca jego opaską w
bruździe? Czy będzie on bronił dolin za tobą? Czy zaufasz mu, ponieważ jego
siła jest wielka? zostawisz mu swoją pracę? Czy uwierzysz mu, że przyniesie do
domu twoje potomstwo i zbierze je do twojej stodoły? "- Job 39: 9–12
·
„Uratuj mnie od paszczy lwa, bo usłyszałeś mnie z rogów jednorożców ”
- Psalmy 22:21
·
„Sprawia, że [cedry Libanu] także skaczą jak cielę; Liban i Syjon jak
młody jednorożec ” - Psalmy 29: 6
·
„Ale mój róg wywyższysz jak róg jednorożca : będę
namaszczony świeżym olejem” - Psalmy 92:10
·
„I jednorożce . Zstąpi z nimi i woły z ich byków, a ich
ziemia będzie przesiąknięta krwią, a proch ich wykonany tłuszczem” - Izajasz 34: 7
Klasyczne żydowskie
rozumienie Biblii nie identyfikowało zwierzęcia Re'em jako jednorożca. Jednak niektórzy rabini
w Talmudzie debatują nad tezą, że zwierzę Tahasz (Wyjścia 25, 26, 35, 36 i 39;
Liczby 4; i Ezechiel 16:10) było domowym, koszernym stworzeniem z jednym rogiem, które istniało w czasach Mojżesza
lub że było podobne do zwierzęcia keresh opisanego w słowniku talmudycznym Morrisa Jastrowa jako „rodzaj antylopy, jednorożca”
Mitologia chińska
Qilin ( chiński :麒麟), stworzenie w chińskiej mitologii , nazywa się czasem „chiński jednorożec”,
a niektóre stare rachunki opisać pojedynczy róg jako jego funkcji definiującej. Jednak
dokładniej jest opisywany jako zwierzę hybrydowe, które wygląda mniej jednorożec niż chimera , z ciałem jelenia, głową lwa, zielonymi łuskami i długim zakrzywionym do przodu rogiem. Wersja japońska ( kirin ) bardziej przypomina zachodniego jednorożca,
mimo że jest oparta na chińskim qilinie . The Quẻ Ly of Vietnamesemit, podobnie czasami błędnie tłumaczony
„jednorożec” jest symbolem bogactwa i dobrobytu, który pojawił się po raz
pierwszy za panowania dynastii Duong, około 600 roku ne, cesarzowi Duong Cao
To, po militarnym zwycięstwie, które doprowadziło do jego podboju Tây Nguyên . W listopadzie 2012 r. Instytut Historii Akademii
Nauk Społecznych KRLD, a także koreański serwis informacyjny poinformowały, że znaleziono Kiringula , który jest powiązany z kirinem , na którym jeździ król Dongmyeong z Goguryeo . Począwszy od dynastii Ming The qilin związał się z żyraf , po Zheng He „s podróż do Afryki Wschodniej przyniósł parę z długą szyjką zwierząt i
wprowadził je na dworze w Nanjing jako Qilin . Podobieństwo do qilin stwierdzono w ossicones żyrafy (kościste wypukłości czaszki przypominające
rogi), wdzięcznych ruchach i spokojnym zachowaniu. Shanhaijing (117) wspomniał również o Bo -horse ( chiński :駮 馬; pinyin : bómǎ ), koniu chimerowym z ogonem wołu, pojedynczym
rogiem, białym ciałem i dźwiękiem przypominającym wołanie osoby. Stworzenie
to żyje na Szczerej Górze. Guo Pu w swoim jiangfu powiedział, że Bo- koń potrafi chodzić po wodzie. Innym
podobnym stworzeniem wymienionym również w Shanhaijing (80) do życia w Mount Winding-Center jako Bo ( chiń . :駮; pinyin : bó), ale z czarnym ogonem, zębami i pazurami tygrysa, a
także pożerają lamparty i tygrysy.
Naleśnik – proste
danie mączne smażone na patelni. Nie wiadomo dokładnie,
gdzie po raz pierwszy zaczęto przyrządzać naleśniki; prawdopodobnie miało to
miejsce już w starożytności. Podaje się je i w Chinach, i w Europie. Włosi twierdzą, że
wynaleziono je we Florencji, skąd
w XVI wieku Katarzyna Medycejska przywiozła je do Francji, gdy wyszła za mąż za
francuskiego króla. Pochodzenie leksemu „naleśnik" zwykle objaśniane jest
za pomocą dwóch hipotez: 1) źródłem słowa jest wyrażenie przyimkowe – *na lěsě
(tzn. ‘na kracie’; lasa – plecionka z prętów, drewniana krata; rodzaj rusztu do
suszenia owoców’) – i stąd forma prasłowiańska miałaby postać *nalěsьnikъ; 2)
źródłem słowa jest wyrażenie przyimkowe - *na listě (tzn. ‘na liściu’, czyli
byłoby to ciasto pieczone na dużym liściu kapusty; por. czeskie nálesnik – tzn.
‘chleb pieczony na liściu’; ros. dial. nalistnik – ‘placek upieczony na
liściach kapusty, ciemierzycy lub na blasze’) – i stąd forma prasłowiańska
*nalistьnikъ. Niewykluczone, że pierwotnie były obecne oba te wyrazy i nazywały
one dwa różne rodzaje wypieku: jeden pieczony na ruszcie, drugi na liściu.Podane
naleśniki można posypać cukrem, cukrem pudrem lub polać sosem, choć
najczęściej podaje się je z nadzieniem, np. z powidłami,
pokrojonymi owocami, dżemem, twarogiem, nutellą lub czasami z parówką i
żółtym serem.
Naleśniki można również podawać z farszem mięsnym, warzywnym lub grzybowym oraz
z wieloma innymi dodatkami, wtedy jednak po zwinięciu i obsmażeniu nazywa się
je krokietami. Objaśnienia
etymologicznego tego określenia dokonał Eugeniusz Słuszkiewicz na łamach czasopisma „Język Polski
Sakiewki naleśnikowe
z pieczarkami i serem
Składniki
Naleśniki:
1,5 szklanki mleka
1 jajko
1 szklanka mąki
szczypta soli
olej do smażenia
Farsz:
400g pieczarek
1 cebula
100 g sera żółtego
sól
pieprz
oliwa
szczypiorek
Sposób przygotowania przepisu:
Do mleka dodajemy jajko, mąkę oraz sól. Wszystko razem miksujemy. Na patelni z rozgrzanym olejem smażymy cienkie naleśniki.
Pieczarki oraz cebulę obieramy i kroimy w kostkę. Na oliwie smażymy pieczarki razem z cebulą przez około 10 minut. Oprószamy solą i pieprzem.
Na środek naleśników nakładamy porcję pieczarek. Posypujemy startym na tarce o dużych otworach żółtym serem. Naleśniki składamy w sakiewki i związujemy szczypiorkiem.
Sakiewki układamy w naczyniu żaroodpornym i zapiekamy około 10 minut w temperaturze 170 stopni.
Mardi Gras – dzień przed środą popielcową, ostatni dzień karnawału. Jest to także nazwa różnego typu festiwali lub parad ulicznych, odbywających się niezależnie od
siebie w wielu miastach na całym świecie, np. w Nowym Orleanie czy Sydney. W Wielkiej Brytanii (oraz Australii i Stanach Zjednoczonych) dzień Mardi Gras znany jest również pod nazwą
"Pancake Tuesday" (z ang. naleśnikowy wtorek) lub "Shrove
Tuesday" i jak nazwa wskazuje - jest okazją do spożycia naleśników. W Szwecji i innych krajach północnej Europy jada się semle. W Danii świętuje się ostatni poniedziałek
karnawału – fastelavn (w Islandii pod nazwą bolludagur). Zarówno Mardi Gras, jak i Pancake
Tuesday mają podobne korzenie do tłustego czwartku: są to dni wielkiego jedzenia i zabawy przed
rozpoczęciem wielkiego postu. W Polsce ostatni dzień karnawału to ostatki, znany w niektórych regionach jako śledzik (w Wielkopolsce podkoziołek). Żegna się wtedy karnawałowe przysmaki, witając
postnego śledzia. Tradycja
Mardi Gras została zapoczątkowana we Francji, gdzie w czasach średniowiecznych
przywędrowała z Rzymu i Wenecji. We francuskiej tradycji, karnawał był hucznie
świętowany aż do XX wieku. Najbardziej na znaczeniu stracił po II wojnie
światowej. Paryskie obchody Mardi Gras najczęściej zaczynają się na
Placu Gambetta i zmierzają w kierunku Placu Republiki. Jako że wtorek nie jest
dniem wolnym od pracy, impreza organizowana jest w niedzielę.
Mardi Gras na świecie
Mardi Gras wiąże się z tradycją jedzenia tłustych potraw. We
Francji, gdzie zapoczątkowano tę tradycję, na stołach goszczą przede wszystkim
pączki, des merveilles (przypominające nieco nasze faworki), gofry i crepes
suzette - naleśniki z sosem pomarańczowym. Warto jednak podkreślić, że w kraju
nad Sekwaną, czas "wielkiego obżarstwa" nie ogranicza się wyłącznie
do jednego dnia. Francuzi zajadają tłuste smakołyki przez cały okres karnawału,
od Galette de rois, przez Le Chandeleur, po Mardi Gras. W Stanach
Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i w Australii, Mardi Gras jest znany jako
Pancake Tuesday i jak wskazuje na to sama nazwa, tradycja nakazuje jeść wówczas
naleśniki. W krajach Europy Północnej, tradycyjną potrawą jest semla, czyli
ciastko z bułki pszennej ze słodkim nadzieniem. Mardi Gras jest
obchodzony w wielu miejscach na świecie, a każdy kraj ma swoją receptę na
karnawałową zabawę. Najhuczniej, ostatni dzień karnawału jest celebrowany w Rio
De Janeiro, ale obchodom tym niewiele ustępuje wielka impreza w Nowym Orleanie.
kostiumy
Mardi Gras to bez wątpienia jeden z najbardziej kolorowych
dni w roku. Uczestnicy parad przebierają się w wielobarwne kostiumy, malują
twarze, zakładają maski. W kwestii doboru przebrania, panuje spora dowolność,
ale tradycyjnie, dominującymi kolorami są: żółty, zielony i fioletowy. W
Wenecji, wielobarwne przebrania łączone są ze złotymi maskami. W
nowym Orleanie, kostiumy najczęściej stanowią nawiązanie do panującej w Stanach
Zjednoczonych sytuacji polityczno-społecznej. Nie jest to jednak obowiązującą
regułą, a w kwestii kostiumów panuje spora dowolność. W tradycji Mardi Gras,
pomija się kostiumy symbolizujące śmierć. Preferowane są radosne przebrania.
ostatni
dzień karnawału
Mardi Gras to nic innego, jak tłusty czwartek i ostatki w
jednym. Dzień poprzedzający Środę Popielcową to na całym świecie okazja do
hucznej zabawy i... wielkiego obżarstwa. Skąd wziął się Mardi Gras i jak ten
dzień obchodzony jest na świecie
ciekawostki
Dawniej, paryski karnawał był jednym z
najhuczniejszych, a obchody Mardi Gras dorównywały rozmachem karnawałowi w
Wenecji. Mardi Gras, jako ostatni dzień karnawału, jest obchodzony w
wielu krajach. Nazwy tego wydarzenia najczęściej pochodzą od potrawy,
obowiązkowo - tłustej, która tego dnia jest tradycyjnie spożywana. W
Nowym Orleanie, Mardi Gras trwa od dnia Trzech Króli do Środy Popielcowej. Pierwsze obchody Mardi Gras w Nowym Orleanie
odbyły się w połowie XVIII wieku. Wówczas, wydarzenie miało charakter balów
maskowych, których organizatorami byli mężczyźni i tylko oni mogli chować
twarze za maską. Kobiety postawiły jednak zbuntować się wobec powstającej
tradycji i zaczęły organizować własne bale, podczas których to im przysługiwał
przywilej noszenia masek. W latach 1840-1850, podczas
nowoorleańskich obchodów Mardi Gras, tradycją było rzucanie błotem i walki.
Wynikało to z faktu, że podczas zabawy, wyzwoleni spod jarzma niewolnictwa
Afroamerykanie spotykali się z właścicielami niewolników. Aby zapobiec eskalacji
przemocy, na początku XX wieku tradycją stały się kolorowe parady, organizowane
przez Afroamerykański Klub Zulu.
Ofiarowanie Pańskie, Spotkanie Pańskie, gr. Hypa-pante oraz Heorte ton Kataroin (święto spotkania i oczyszczenia) – święto chrześcijańskie, upamiętniające ofiarowanie Jezusa Chrystusa w Świątyni Jerozolimskiej, zgodnie z prawem Mojżeszowym, w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego zwane Oczyszczeniem Najświętszej Maryi Panny (w 40. dzień od Narodzenia Jezusa), czym nawiązywano do święta spotkania i święta oczyszczenia w tradycji starotestamentalnej i chrześcijańskiej.
Dzień obchodów
Kościół rzymskokatolicki
Ofiarowanie Pańskie obchodzone jest
w Kościele katolickim 2 lutego (w
Kościele zachodnim) lub 15 lutego (w Kościołach wschodnich) i ma rangę święta liturgicznego. W tym samym dniu w Kościele powszechnym przypada Światowy Dzień Życia Konsekrowanego,
ustanowiony przez papieża Jana Pawła II. Święto nie jest dniem
wolnym od pracy.
Starokatolicyzm
Kościół Starokatolicki
Mariawitów i Kościół Katolicki Mariawitów obchodzi 2 lutego pod nazwami Ofiarowanie Pańskie, Oczyszczenie Najświętszej Maryi Panny i Święto Matki Bożej Gromnicznej podobnie jak Kościół Polskokatolicki w RP. Uroczystość ta kończy okres Bożego Narodzenia. W
kalendarzu Kościoła Chrześcijańsko-Katolickiego w Szwajcarii święto to nosi nazwę Ofiarowanie Jezusa w Świątyni.
Ewangelicyzm
Ewangelicy obchodzą święto również 2 lutego pod nazwą Dzień Ofiarowania Pana Jezusa, a także Oczyszczenie Marii Panny
Prawosławie
W Cerkwi prawosławnej jest to jedno z 12 głównych świąt obchodzone, jako Spotkanie Pańskie, 2/15 lutego, tj. 2 lutego według
prawosławnej liturgii posługującej się kalendarzem juliańskim, a 15
lutego według obowiązującego kalendarza gregoriańskiego.W tym samym dniu obchodzony jest Światowy
Dzień Młodzieży Prawosławnej, proklamowany w 1992 roku przez liderów Syndesmosu, największej na świecie federacji prawosławnych
bractw i szkół teologicznych
Historia
Podstawą historyczną tej
uroczystości jest opis tego wydarzenia, zawarty w Ewangelii według św. Łukasza (Łk 2,22–38). Zgodnie z nakazami prawa (Kpł 12,2–8), każdy pierworodny żydowski chłopiec miał być w Świątyni ofiarowany Bogu. Nie oznaczało to poświęcenia chłopca na służbę kapłańską (bo tylko z pokolenia Aarona mogli być kapłanami, a z Lewiego – lewitami), ale był to gest symboliczny poświęcenia Bogu
tego, co było dla rodziców największą wartością. W zamian (obrzęd wykupienia)
ofiarowano parę synogarlic lub 2 młode gołębie (por. Łk 2, 24). W ewangelicznej
scenie biorą udział (oprócz Jezusa – Dziecięcia): Maria, Józef, starzec
Symeon i prorokini
Anna. Ofiarowanie Jezusa, z uwagi na jego
Bosko-ludzki byt, miało inny charakter, niż w przypadku pozostałych chłopców.
Było ono wyrazem wierności Bogu, jego nakazom zawartym w Prawie, ale miało
przede wszystkim inną istotę. W wydarzeniu tym Jezus ofiarowuje się Bogu, ale
jako swemu Ojcu, bowiem, będąc człowiekiem, nie przestaje być Jednym z Trójcy.
To ofiarowanie jest zapoczątkowaniem, a zarazem znakiem tego oddania się Ojcu,
które swój szczyt osiągnie na Krzyżu. Rozwijając tę myśl, teologia i
ikonografia Wschodu przedstawia tę scenę w ten sposób, że między Matką Bożą a
Symeonem znajduje się ołtarz – symbol ofiary – ponad którym Dziecię jest
przekazywane. Ze względu jednak na posiadanie ludzkiej natury, czyn Jezusa jest
ofiarowaniem Ojcu nie tylko swej Osoby, ale także całej ludzkości, dla której
jednocześnie, jak i dla każdego człowieka, jest On wzorem całkowitego oddania
się i posłuszeństwa woli Bożej, wzorem także ofiary. Od IV wieku w Jerozolimie święto to przeżywano jako „Spotkanie
Pańskie”. Chrystus przez swoje „wejście w świat” spotyka się ze
wszystkimi ludźmi. Przez pośrednictwo Jezusa, Maryi i św. Józefa – w tym spotkaniu w świątyni jerozolimskiej – „dokonało się” już w zarodku
„wszechspotkanie” Boga z ludźmi i „ludzi pomiędzy sobą”. Jest to mianowicie
„spotkanie” z całą ludzkością, reprezentowaną przez Symeona, oświeconego mocą Ducha
Świętego (Łk 2,25–26). Syn Boży ofiarowuje się
również światu, jest on darem Boga, którego udziela On zarówno narodom
pogańskim („Światło na oświecenie pogan”), jak i Swemu Ludowi – Izraelowi („I
chwałę ludu Twego, Izraela”), aby doprowadzić ich do zbawienia. Jezus Chrystus
jest Światłem, które „oświeca” ludzi i prowadzi ku życiu wiecznemu; jest
spełnieniem nadziei na przyjaźń z Bogiem, jakie nosi w sobie pogrążona w
grzechu ludzkość. Jest to dlatego święto radosne, a kantyk starca
Symeona, zwany od pierwszych łacińskich słów Nunc dimittis, jest częścią codziennie odmawianej przez osoby
duchowne i nie tylko Liturgii Godzin, a dokładnie Modlitwy na zakończenie dnia,
czyli Komplety. Na Zachodzie przeżywano to święto jako czas wyzwolenia
się kobiety z dziedzictwa grzechu Ewy.
Święto w Polsce
W polskiej tradycji katolickiej obchodzone jest jako święto Matki Boskiej Gromnicznej. Obecnie akcent położony jest na osobę Chrystusa,
który jest „światłością świata” i „Światłem na oświecenie pogan”, i otrzymało
nazwę Ofiarowania Pańskiego. Od niepamiętnych czasów czczono w Kościele pamiątkę przyniesienia przez Maryję
Dzieciątka Jezus do świątyni jerozolimskiej. W niektórych rejonach dzień ten
zwano Świętem Symeona.
Zwyczaje
Począwszy od IX wieku wierni w tym dniu przynoszą do
kościoła świece do pobłogosławienia, zwane gromnicami. Nazwa ta wywodzi się od słowa
„grom”, gdyż zapalano je w czasie burzy,
stawiano w oknie i modlono się o
oddalenie piorunów. Procesja z płonącymi świecami na
początku liturgii jest znakiem nowego kroczenia
przez życie w jedności z Jezusem i blaskach jego ewangelii. Po
powrocie do domu dawniej wypalano płomieniem gromnicy krzyż na belce sufitu. Zapalenia gromnicy i wkładanie jej w ręce
umierającego oznacza, że na wzór „roztropnych panien” wychodzi on z płonącą
lampą na spotkanie swego Oblubieńca.
Ze świętem związane są
przysłowia:
·
Na Gromnicę masz zimy połowicę.
·
Powiadają że Gromnica, już ci zimy połowica, ale bywać nie nowina, że
dopiero ją zaczyna.
Tłusty czwartek – w kalendarzu chrześcijańskim ostatni czwartek przed wielkim postem (czyli 52 dni przed Wielkanocą), znany także jako zapusty,
mięsopust, karnawał. Tłusty czwartek rozpoczyna ostatni tydzień karnawału. W Polsce oraz w katolickiej części Niemiec, wedle tradycji, w tym dniu dozwolone jest objadanie się. Ponieważ data tłustego
czwartku zależy od daty Wielkanocy, dzień ten jest świętem ruchomym. Następny czwartek jest
czwartkiem po Środzie Popielcowej i należy do okresu wielkiego postu,
podczas którego chrześcijanie ze względów religijnych (pokutnych),
jako przygotowanie do Świąt Wielkanocy powinni zachowywać post czyli
wstrzemięźliwość od przyjmowania niektórych pokarmów. Może wypaść pomiędzy 29
stycznia a 4 marca.Najpopularniejsze potrawy to pączki i faworki,
zwane również w niektórych regionach chrustem lub chruścikami. Dawniej objadano
się pączkami nadziewanymi słoniną, boczkiem i mięsem,
które obficie zapijano wódką. Staropolskie
przysłowie mówi: Powiedział Bartek, że dziś tłusty czwartek, a Bartkowa
uwierzyła, dobrych pączków nasmażyła.
Historia zwyczaju
Słona zakąska - poczatki pączka
W Polsce pączki były znane już w XII wieku jako pampuchy lub kreple (ta ostatnia nazwa przetrwała na Górnym Śląsku). Twarde ciasto smażono i nadziewano słoniną specjalnie na czas zapustów, czyli karnawału, a popijano wódką (od XIV/XV wieku), nierzadko też polewano dodatkowo skwarkami. Na słodką wersję trzeba było czekać do końca średniowiecza, kiedy to w Europie pojawiły się pierwsze pączki oblane miodem, prawdopodobnie pod wpływem kuchni arabskiej. Początek renesansu przyniósł nowy zwyczaj – polskie gospodynie nadziewały niektóre pączki orzechami lub migdałami, a ten, komu trafiła się taka niespodzianka, miał zapewnione szczęście i dobrobyt przez cały rok.
Zmiana smaku nie szła jednak w parze ze zmianą twardości ciasta. Wciąż bardziej przypominało ono chleb niż delikatny wyrób cukierniczy, który znamy dzisiaj. Dopiero dodanie do niego drożdży w XVIII wieku spowodowało zmiękczenie ciasta, które nabrało charakterystycznej sprężystości.Mniej więcej w tym czasie pączki uzyskały również okrągły kształt. Zawdzięczamy go ponoć wiedeńskiej właścicielce cukierni Cecylii Krapf, która podczas żarliwej kłótni z mężem miała rzucić w niego surowym ciastem. Nieszczęśnik uchylił się przed „pociskiem”, a kula wylądowała w garnku z rozgrzanym tłuszczem. Inna legenda wspomina o berlińczyku, który marzył o karierze wojskowej. Do armii się dostał, ale ze względu na stan zdrowia mógł jedynie pełnić służbę w kuchni polowej. Postanowił więc wyrazić swoją miłość do wojska, smażąc słodkie ciasto, wypełnione owocami i wyglądające jak armatnie kule.
Walentynki (ang. Valentine’s Day) –
coroczne święto zakochanych przypadające
14 lutego. Nazwa pochodzi od św. Walentego, którego wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest również
tego dnia.Zwyczajem w tym dniu jest wysyłanie listów zawierających wyznania
miłosne (często pisane wierszem). Na Zachodzie, zwłaszcza w Wielkiej
Brytanii i Stanach
Zjednoczonych, czczono św. Walentego jako patrona zakochanych. Dzień
14 lutego stał się więc okazją do obdarowywania się drobnymi upominkami.
Historia walentynek
Walentynki
są obchodzone w południowej i zachodniej Europie od średniowiecza. Europa północna i wschodnia dołączyła do
walentynkowego grona znacznie później. Pomimo katolickiego patrona tego święta, czasem wiązane jest ono ze
zbieżnym terminowo zwyczajem pochodzącym z Cesarstwa
Rzymskiego, polegającym głównie na poszukiwaniu wybranki
serca, np. przez losowanie jej imienia ze specjalnej urny. Współczesny dzień
zakochanych nie ma jednak bezpośredniego związku z jednym konkretnym świętem starożytnego
Rzymu, choć jest kojarzony z takimi postaciami z
mitologii jak Kupidyn, Eros, Pan czy Juno Februata. Możliwe, że zwyczaje związane z tym dniem nawiązują do
starożytnego święta
rzymskiego, zwanego Luperkaliami, obchodzonego 14–15 lutego ku czci Junony, rzymskiej bogini kobiet i małżeństwa, oraz Pana, boga przyrody. Z kolei Brytyjczycy uważają to święto za własne z uwagi na fakt,
że rozsławił je na cały świat sir Walter Scott (1771-1832)
Walentynki w Polsce
Do Polski obchody walentynkowe trafiły wraz z kultem
świętego Walentego z Bawarii i Tyrolu. Popularność uzyskały jednak dopiero w latach 90. XX wieku.
Jedyne i największe w Polsce odbywają się corocznie od 14 lutego 2002 roku w Chełmnie (województwo kujawsko-pomorskie) pod nazwą „Walentynki
Chełmińskie”. Za sprawą przechowywanej, prawdopodobnie od średniowiecza, w
chełmińskim kościele farnym pw.
Wniebowzięcia NMP (1280–1320) relikwii św. Walentego,
połączono tu lokalny kult św. Walentego z tradycją anglosaską.
Zwyczaje
Najważniejszym miejscem
kultu św. Walentego jest bazylika jego imienia w Terni, na srebrnym relikwiarzu ze szczątkami patrona umieszczono
inskrypcję „Święty Walenty patron miłości”. Co roku w niedzielę poprzedzającą
dzień 14 lutego przybywają do bazyliki pary narzeczonych z całych Włoch i
świata, w celu złożenia przyrzeczenia miłości. Gromadzą się tu również
małżonkowie świętujący 25 lub 50 rocznicę zawarcia sakramentu małżeństwa. W
Terni w tym dniu wręczana jest również nagroda „Rok Miłości”. W roku 1997 list
do par narzeczonych przesłał również Jan
Paweł II, a jego przesłanie wyryto na marmurowej tablicy
przy grobie świętego Walentego. Kilka miast w Polsce przyznaje się do
posiadania relikwii św. Walentego, w tym Lublin, Kraków i Chełmno. W każdym z
nich 14 lutego organizowane są obchody ku czci patrona zakochanych.Stałym
niemalże elementem walentynek jest wzajemnie wręczanie sobie walentynkowych
ozdobnych karteczek. Czerwone, najczęściej w kształcie serca, opatrzone walentynkowym wierszykiem, a często i miłosnym wyznaniem.
Narodowy Dzień Pamięci
„Żołnierzy Wyklętych” – polskie święto
państwowe obchodzone corocznie 1 marca, poświęcone upamiętnieniu żołnierzy
antykomunistycznego i niepodległościowego podziemia. Święto nie jest dniem wolnym od
pracy
Historia inicjatywy
W 2001 roku Sejm Rzeczypospolitej
Polskiej podjął uchwałę, w której uznał zasługi organizacji i grup niepodległościowych, które po zakończeniu II wojny światowej zdecydowały się na
podjęcie nierównej walki o suwerenność i niepodległość Polski, oddając w ten sposób hołd poległym i pomordowanym oraz
wszystkim więzionym i prześladowanym członkom organizacji Wolność i Niezawisłość. Było to pierwsze tej rangi uhonorowanie żołnierzy zbrojnego
podziemia antykomunistycznego. W 2009 roku opolskie organizacje kombatanckie skupione wokół Porozumienia Organizacji Kombatanckich i
Niepodległościowych w Krakowie, reprezentującego takie organizacje jak:
Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, Związek Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, wsparte przez opolskie władze samorządowe,
zwróciły się o ustalenie dnia 1 marca Dniem Żołnierzy Antykomunistycznego
Podziemia. Od początku poparcia dla inicjatywy zadeklarowały kluby
parlamentarne Platformy Obywatelskiej i Prawa i Sprawiedliwości. Inicjatywę ustawodawczą w zakresie uchwalenia nowego święta podjął w
2010 roku prezydent Lech
Kaczyński. Uzasadnienie dołączone
do projektu ustawy głosiło, że ustanowienie święta
Legislacja
Prezydencki projekt ustawy z dnia 26 lutego
2010 roku wpłynął do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej 1 marca 2010
roku. W dniu 5 marca 2010 roku projekt skierowano do Sejmowej
Komisji Kultury i Środków Przekazu. Do
reprezentowania stanowiska wnioskodawcy upoważnieni byli: zastępca szefa
Kancelarii Prezydenta Jacek Sasin i podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta Andrzej Duda, lecz obaj zostali zdymisjonowani w kwietniu 2010 roku. 31
stycznia 2011 roku prezydent Bronisław Komorowski upoważnił do reprezentowania
swojego stanowiska sekretarza stanu w Kancelarii Prezydenta Krzysztofa
Łaszkiewicza. Tym samym pismem do
reprezentowania stanowiska Rady Ministrów wyznaczona została minister pracy i
polityki społecznej Jolanta Fedak.Pierwsze
czytanie projektu ustawy oraz rozpatrzenie projektu odbyło się na posiedzeniu
Komisji Kultury i Środków Przekazu w dniu 2 lutego 2011 roku. W trakcie prac
komisja – na wnioski posłanki Elżbiety Kruk –
wprowadziła poprawki do preambuły oraz zmodyfikowała art. 3, regulujący termin
wejścia ustawy w życie, dzięki czemu zaczęła ona obowiązywać z chwilą jej
ogłoszenia (prezydencki projekt zakładał 14-dniowy termin wejścia w życie
ustawy). Na posła sprawozdawcę członkowie komisji wybrali Piotra Babinetza.
Przyjęta w komisji wersja trafiła pod głosowanie do sejmu w tym samym dniu. Po
wysłuchaniu sprawozdania niezwłocznie przystąpiono do III czytania. Ustawę w
głosowaniu poparły niemal jednogłośnie wszystkie parlamentarne kluby poselskie.
Za przyjęciem ustawy głosowało 406 spośród 417 obecnych posłów, 8 było przeciw,
3 się wstrzymało. Przyjęta przez sejm ustawa trafiła pod obrady senatu 4 lutego
2011 roku. Sprawozdawcą komisji na posiedzeniu został senator Piotr Andrzejewski. Senat przyjął ustawę bez poprawek.
Prezydent Bronisław Komorowski podpisał ustawę w dniu 9 lutego 2011 roku.
Ustawa została opublikowana w Dzienniku Ustaw Nr
32, poz. 160 z 15 lutego 2011 roku.
Dzień Kobiet – coroczne święto obchodzone 8 marca od 1910 roku. Pierwszy dzień kobiet obchodzony był 28 lutego
1909. , ustanowiony przez Socjalistyczną Partię Ameryki po zamieszkach i strajkach
w Nowym Jorku.
Historia
Początki Międzynarodowego
Dnia Kobiet wywodzą się z ruchów robotniczych w Ameryce Północnej i Europie.
Pierwsze obchody Narodowego Dnia Kobiet odbyły się 28 lutego 1909 r. w Stanach
Zjednoczonych. Zapoczątkowane zostały one przez Socjalistyczną Partię Ameryki.
Wersja, jakoby miało ono upamiętniać odbywający się rok wcześniej
nowojorski strajk pracownic przemysłu odzieżowego przeciwko złym warunkom pracy
i śmierć 126 z nich zamkniętych tam przez właściciela nie znajduje
potwierdzenia w źródłach.
Prawdopodobnie doszło do pomieszania faktów, gdyż 8 marca 1908 roku na ulicach
Nowego Jorku odbył się marsz 15 tys. pracownic zakładów odzieżowych
(upamiętniających z kolei podobny marsz z 1857 roku), domagających się praw
politycznych i ekonomicznych dla kobiet. Zainspirowane tym marszem pracownice
zakładów odzieżowych (głównie imigrantki) podjęły trzymiesięczny strajk zimą na
przełomie 1909 i 1910 roku przeciwko wyzyskującym je właścicielom fabryk, tzw.
„Powstanie dwudziestu tysięcy”. Do pożaru natomiast doszło w nowojorskiej
fabryce tekstyliów Triangle Shirtwaist 25 marca 1911 roku. Zginęło wtedy 146
osób (129 kobiet i 17 mężczyzn), z czego w większości ofiarami były żydowskie i
włoskie imigrantki, w wieku od czternastu do czterdziestu ośmiu lat. Jedną z
przyczyn tak dużej liczby ofiar było zamknięcie przez właścicieli większości
wyjść z budynku, w tym na zewnętrzne klatki schodowe – powszechnie stosowana
praktyka w tamtym czasie, mająca na celu uniemożliwienie dostania się na teren
zakładu osób niepowołanych oraz kradzieży. W konsekwencji dwaj właściciele
stanęli przed sądem oskarżeni o zabójstwo pierwszego i drugiego stopnia.
Wydarzenie to przyczyniło się do powstania kilku komitetów i stowarzyszeń
mających na celu poprawę bezpieczeństwa w publicznych zakładach pracy.
Wagary, ucieczka z lekcji (łac. vagari „błąkać się, wałęsać się”) – samowolne
uchylanie się od obowiązku szkolnego przez ucznia, nieuzasadniona (z punktu
widzenia władz szkolnych; nieobejmująca np. choroby), jedno- lub wielokrotna,
celowa oraz świadoma nieobecność ucznia na obowiązkowych zajęciach lekcyjnych.
Podział
Wagary można dzielić według:
·
częstotliwości:
o okazjonalne
(jednokrotna, wyjątkowa absencja w dłuższej perspektywie czasowej),
o sporadyczne
(od czasu do czasu),
o systematyczne
(regularne w dłuższej perspektywie czasowej),
o trwałe
(trwające przez dłuższy okres, np. kilka dni, tygodni, czy miesięcy).
·
formy realizacji:
o selektywne
(opuszczanie wybranych godzin lekcyjnych),
o całkowite
(nieobecność podczas całego dnia zajęć).
·
podmiotu:
o indywidualne
(jednostkowe),
o grupowe
(obejmujące grupę osób lub też całą klasę, a nawet szkołę)[1].
Można je też podzielić na instrumentalne i ucieczkowe. Te
pierwsze mogą mieć charakter przygodowo-rozrywkowy, koleżeński, kompensacyjny (np.
potrzeba akceptacji), a nawet przestępczy, a drugie stanowią mechanizm obronny,
ucieczkę przed sytuacją konfliktową, lękową lub stresową
Przeciwdziałanie
Na świecie niektóre władze
szkolne walczą z problemem wagarów poprzez uruchamianie specjalnych numerów
telefonicznych (tzw. "gorących linii") pod które można zgłaszać
przypadki wagarów. W Dystrykcie
Kolumbii (USA) istnieje Departament Policji ds. Wagarów i Godziny Policyjnej oraz specjalne wozy policyjne w celu zatrzymania
młodocianych. Istnieje bowiem zakaz swobodnego przemieszczania się młodzieży na
ulicach i w miejscach publicznych w określonych godzinach (zwykle nocnych).
Wagary a wiosna
Wagary nasilają się
zwłaszcza w okresie wiosennym, a potęguje je ładna, słoneczna pogoda. Jest to
związane z typowym dla większości ludzi mieszkających w strefie klimatu
umiarkowanego rozprężeniem wiosennym i ogromną chęcią przebywania na świeżym
powietrzu w miejscu pełnym słońca, następującym po długim zimowym czasie jego
braku. W skrajnych przypadkach taka absencja może dotyczyć całej klasy
szkolnej (spowodowana jest wówczas zwykle obawą przed jakimś trudnym egzaminem
lub pracą klasową) lub nawet kilku klas oraz całej szkoły np. w pierwszy dzień wiosny kalendarzowej (21 marca), czego przykładem w Polsce jest
obchodzone przez uczniów w tym dniu nieformalne święto Dzień Wagarowicza. Część władz szkolnych próbuje ograniczyć lub na
swój sposób zalegalizować wagary w tym dniu poprzez organizację
imprez szkolnych (i
pozaszkolnych) oraz okolicznościowych wyjść (np. do najbliższego parku w celu
uczczenia pierwszego dnia wiosny, w postaci tradycyjnego topienia Marzanny – symbolu odchodzącej zimy) .
Podział
Wagary można dzielić według:
·
częstotliwości:
o okazjonalne
(jednokrotna, wyjątkowa absencja w dłuższej perspektywie czasowej),
o sporadyczne
(od czasu do czasu),
o systematyczne
(regularne w dłuższej perspektywie czasowej),
o trwałe
(trwające przez dłuższy okres, np. kilka dni, tygodni, czy miesięcy).
·
formy realizacji:
o selektywne
(opuszczanie wybranych godzin lekcyjnych),
o całkowite
(nieobecność podczas całego dnia zajęć).
·
podmiotu:
o indywidualne
(jednostkowe),
o grupowe
(obejmujące grupę osób lub też całą klasę, a nawet szkołę)[1].
Można je też podzielić na instrumentalne i ucieczkowe. Te
pierwsze mogą mieć charakter przygodowo-rozrywkowy, koleżeński, kompensacyjny (np.
potrzeba akceptacji), a nawet przestępczy, a drugie stanowią mechanizm obronny,
ucieczkę przed sytuacją konfliktową, lękową lub stresową
Przeciwdziałanie
Na świecie niektóre władze
szkolne walczą z problemem wagarów poprzez uruchamianie specjalnych numerów
telefonicznych (tzw. "gorących linii") pod które można zgłaszać
przypadki wagarów. W Dystrykcie
Kolumbii (USA) istnieje Departament Policji ds. Wagarów i Godziny Policyjnej oraz specjalne wozy policyjne w celu zatrzymania
młodocianych. Istnieje bowiem zakaz swobodnego przemieszczania się młodzieży na
ulicach i w miejscach publicznych w określonych godzinach (zwykle nocnych).
Wagary a wiosna
Wagary nasilają się
zwłaszcza w okresie wiosennym, a potęguje je ładna, słoneczna pogoda. Jest to
związane z typowym dla większości ludzi mieszkających w strefie klimatu
umiarkowanego rozprężeniem wiosennym i ogromną chęcią przebywania na świeżym
powietrzu w miejscu pełnym słońca, następującym po długim zimowym czasie jego
braku. W skrajnych przypadkach taka absencja może dotyczyć całej klasy
szkolnej (spowodowana jest wówczas zwykle obawą przed jakimś trudnym egzaminem
lub pracą klasową) lub nawet kilku klas oraz całej szkoły np. w pierwszy dzień wiosny kalendarzowej (21 marca), czego przykładem w Polsce jest
obchodzone przez uczniów w tym dniu nieformalne święto Dzień Wagarowicza. Część władz szkolnych próbuje ograniczyć lub na
swój sposób zalegalizować wagary w tym dniu poprzez organizację
imprez szkolnych (i
pozaszkolnych) oraz okolicznościowych wyjść (np. do najbliższego parku w celu
uczczenia pierwszego dnia wiosny, w postaci tradycyjnego topienia Marzanny – symbolu odchodzącej zimy) .
Światowy Dzień Wody (ang. World
Water Day) – święto ustanowione
przez Zgromadzenie Ogólne
ONZ rezolucją z 22 grudnia 1992, obchodzone corocznie 22 marca.
Powołane zostało w czasie konferencji Szczyt Ziemi 1992 (UNCED) w Rio de Janeiro w Brazylii, w ramach Agendy 21. Powodem był fakt, że ponad miliard
ludzi na świecie cierpi z powodu braku dostępu do czystej wody pitnej.Ideą obchodów jest
uświadomienie państwom członkowskim wpływu
prawidłowej gospodarki wodnej na
ich kondycję gospodarczą i społeczną.
Obchody
2019 – Nie pominąć nikogo
Obchody koncentrowały się na dostępie do wody dla grup
zmarginalizowanych, takich jak kobiety, dzieci, uchodźcy, autochtoni,
niepełnosprawni i wielu innych.
2018 - Natura dla wody
Obchody koncentrowały się na poszukiwaniu naturalnych rozwiązań
problemów związanych z niedoborem wody na świecie.
Tematyka obchodów
Corocznie Dzień Wody obchodzony jest pod innym hasłem:
·
2020 – Zmiana klimatu
·
2019 – Nie pominąć nikogo
·
2018 – Natura dla wody
·
2017 – Ścieki jako nieograniczone źródło wody
·
2016 – Woda a praca
·
2015 – Woda a zrównoważony rozwój
·
2014 – Woda i energia
·
2013 – Współpraca w dziedzinie wody
·
2012 – Znaczenie wody dla produkcji żywności na świecie
·
2011 – Woda dla miast
·
2010 – Jakość wody
·
2009 – Wody transgraniczne
·
2008 – Woda a stan sanitarny świata
·
2007 – Niedobór wody
·
2006 – Woda i kultura
·
2005 – Woda dla życia
·
2004 – Woda i kataklizmy
·
2003 – Woda dla przyszłości
·
2002 – Woda dla rozwoju
·
2001 – Woda a zdrowie
·
2000 – Woda dla XXI wieku
·
1999 – Wszyscy mamy wpływ na wykorzystanie wody
·
1998 – Wody podziemne – niewidoczne zasoby
·
1997 – Zasoby wodne świata: czy ich wystarczy?
·
1996 – Woda dla spragnionych miast
·
1995 – Kobiety a woda
·
1994 – Troska o wodę jest obowiązkiem każdego człowieka
·
1993 – Pierwsze obchody (brak hasła)
Wiosna − jedna z czterech podstawowych pór
roku w przyrodzie, w strefie klimatu umiarkowanego. Charakteryzuje się umiarkowanymi temperaturami powietrza z rosnącą średnią dobową oraz umiarkowaną
ilością opadu atmosferycznego.
Meteorologia
Wiosna astronomiczna
rozpoczyna się w momencie równonocy wiosennej i trwa do momentu przesilenia letniego, co w przybliżeniu oznacza na półkuli północnej okres pomiędzy 21 marca a 22 czerwca
(czasami daty te wypadają dzień wcześniej lub dzień później, a w roku
przestępnym mogą być dodatkowo cofnięte o jeden dzień). Podczas
wiosny astronomicznej dzienna pora dnia jest dłuższa od pory nocnej, a ponadto z każdą kolejną dobą dzień jest dłuższy, noc krótsza, aż do przesilenia
letniego, od tego dnia dni stają się krótsze, a noce dłuższe. Temperatura
powietrza wiosną rzadko spada poniżej 0 °C. Za wiosnę klimatyczną
przyjmuje się okres roku, w którym średnie dobowe temperatury powietrza wahają się pomiędzy 5 a 15°C. Zasadniczo wiosnę poprzedza zima, jednak pomiędzy tymi okresami znajduje się klimatyczny etap
przejściowy − przedwiośnie. Za początek wiosny fenologicznej przyjmuje się
początek wegetacji oraz kwitnienie przebiśniegów i krokusów. W zależności od kontynentu i strefy klimatycznej, pory roku zmieniają
się wcześniej, bądź później i trwają dłużej, bądź krócej. Dla półkuli południowej wszystkie opisane daty i zjawiska są przesunięte o pół roku. Za miesiące
wiosenne na półkuli północnej uznaje się marzec, kwiecień i maj, a na
południowej wrzesień, październik i listopad.
Data początku wiosny
Pierwszy dzień wiosny
obchodzony jest w dniu równonocy wiosennej, który najczęściej przypada w dniu
21 marca, dnia poprzedniego lub następnego, w zależności, gdzie jest
obserwowany. W XX wieku wiosna w strefie czasowej Polski rozpoczynała się
zwykle 21 marca, zaś w miarę przybliżania się końca stulecia coraz częściej 20
marca. W 2011 roku pierwszy dzień wiosny przypadł na 21 marca (godz. 00:21),
zaś wszystkie kolejne do roku 2043 będą przypadać wyłącznie 20 marca, a od 2044
roku – 19 albo 20 marca. Kolejny początek wiosny w dniu 21 marca nastąpi
dopiero w roku 2102. Przyczyną zjawiska jest różnica czasu trwania roku
kalendarzowego i zwrotnikowego, wyrównywana poprzez stosowanie kalendarza gregoriańskiego. Rok 2000 był rokiem przestępnym (w
przeciwieństwie do lat 1700, 1800, 1900) i przez to data równonocy wiosennej (jak i daty równonocy jesiennej i przesileń) przesunęły się w kierunku początku roku (efekt
"spóźniania się kalendarza"). W roku 2100, w wyniku pominięcia
jednego roku przestępnego, daty znów przesuną się o 1 dzień dalej,
"powracając" na swoje miejsce.
Polska
W religii chrześcijańskiej wiosną
obchodzone są uroczystości Wielkiejnocy, która jest najważniejszym
świętem tego wyznania. Uroczystości wielkanocne poprzedza Wielki Tydzień. Ostatnie trzy doby tego
tygodnia: Wielki Czwartek (wieczór), Wielki Piątek, Wielka Sobota i Niedziela Zmartwychwstania znane są
jako Triduum Paschalne (Triduum
Paschale).
Z obchodami świąt wielkanocnych związanych jest wiele zwyczajów
ludowych. Przetrwały one do współczesności w formie szczątkowej, jak na
przykład pożegnanie zimy polegające na rytualnym spaleniu bądź utopieniu kukły
symbolizującej Marzannę – boginię
zimy i śmierci. Wspólne spożywanie malowanych jajek (pisanek), również pochodzące jeszcze z tego
okresu, z czasem stało się częścią obchodów wielkanocnych. W rodzimowierstwie
słowiańskim nadejście wiosny celebruje święto Jarych Godów, przypadające na wiosenną
równonoc. W wierzeniach rodzimowierców jest to czas, gdy bóg Jaryło pokonuje boga Welesa,
a wyznawcy wykonują zabiegi mające zapewnić płodność ziemi.
1 maja obchodzone jest Święto Pracy, obchodzone od 1890. Święto
mające na celu podkreślenia pracy ludzkiej, upamiętnia je pochód pierwszomajowy.
W Polsce od 1950 jest świętem
państwowym, wolnym od pracy.
3 maja obchodzone jest w Polsce Święto
Narodowe Trzeciego Maja, ustanowione w 1919, oraz ponownie w 1990 w
rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja Rzeczypospolitej
Obojga Narodów.
Zwierzęta
Wiosną wszystkie organizmy
zwiększają swoją aktywność po zimowym uśpieniu. Zwierzęta rozpoczynają rozmnażanie. W każdym środowisku sieć
pokarmowa jest bardziej skomplikowana niż zimą. Świat zwierząt przechodzi okres budzenia się do życia, a
następnie rozpoczyna się pierwsza faza okresu rozmnażania, czyli dobieranie się
w pary i zapłodnienie u zwierząt. Niektóre ptaki powracają z cieplejszych stref
klimatycznych.
Rośliny
Gdy dni stają się coraz
dłuższe, a odczuwalna temperatura powietrza wzrasta, rośliny budzą się, wypuszczają liście bądź
zakwitają. Na drzewach pojawiają się liście, np. na Mazowszu najwcześniej około
24 marca, a najpóźniej w ostatniej dekadzie kwietnia
Niedziela Palmowa – święto ruchome w kalendarzu chrześcijańskim przypadające 7 dni przed Wielkanocą. Rozpoczyna Wielki Tydzień. Może wypaść pomiędzy 15 marca a 18 kwietnia.
Historia
Święto zostało ustanowione
na pamiątkę przybycia Chrystusa do Jerozolimy. Rozpoczyna okres przygotowania duchowego do
świąt, będącego wyciszeniem, skupieniem i przeżywaniem męki Chrystusa. Pierwsze
znane zapisy dotyczące święta pochodzą z dziennika pątniczki Egerii, a datowane są na lata osiemdziesiąte IV wieku. Z Jerozolimy
procesja Niedzieli Palmowej rozprzestrzeniła się na kraje chrześcijańskiego
Wschodu. Niedziela Palmowa obchodzona jest w Polsce od średniowiecza. Według obrzędów katolickich tego dnia wierni przynoszą do kościoła palemki, symbol odradzającego się życia. Od 1986
roku zgodnie z wolą papieża Jana
Pawła II, w Niedzielę Palmową obchodzony jest też Światowy Dzień Młodzieży.
Wjazd do Jerozolimy
Wjazd Jezusa do Jerozolimy
opisali wszyscy Ewangeliści (Mt 21,1-11; Mk 11,1-11; Łk 19,29-40; J 12,12-19).
Będąc w okolicy Betfage, Chrystus polecił swoim dwóm uczniom, by poszli
do pobliskiej wsi i przyprowadzili znajdującego się tam osła (w Ewangelii św.
Mateusza mowa jest o oślicy i osiołku). Na pytania, czemu to robią, Jezus kazał
im odpowiedzieć: Pan go potrzebuje. Gdy to zrobili, Chrystus dosiadł osiołka i na
nim wjechał do Jerozolimy. Lud wyszedł mu na spotkanie, słał pod nogi płaszcze
i gałązki i wykrzykiwał: Hosanna! Błogosławiony Ten, który przychodzi w imię Pańskie. Błogosławione
królestwo ojca naszego Dawida, które przychodzi. Hosanna na wysokościach! Wydarzenie to miało być spełnieniem słów ze Starego
Testamentu: Raduj się wielce, Córo Syjonu, wołaj radośnie, Córo
Jeruzalem! Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwycięski. Pokorny –
jedzie na osiołku, na oślątku, źrebięciu oślicy (Za 9,9).
Zwyczaje
Palmy
Bogate tradycje ma wykonywanie palm
wielkanocnych od VII wieku święconych w Niedzielę Palmową, co zapoczątkował
Kościół francuski. Święcenie własnoręcznie wykonanych palm w rozbudowanej
formie zachowało się m.in. na Kurpiach w
parafii Lipniki i Nysie oraz Łyse, a także w Małopolsce w Lipnicy
Murowanej i w Limanowej.
W wielu miejscowościach odbywają się coroczne konkursy na najdłuższą i
najpiękniej wykonaną palmę.
Palmy w Polsce osiągają wysokość od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu
metrów (wymóg konkursowy – muszą samodzielnie stać). Palmy wykonuje się z
różnych materiałów, wykonując rozmaite elementy dekoracyjne.
Charakterystyczne typy w Polsce to
przede wszystkim:
·
palma wileńska – z różnych rodzajów traw i
drobnych kwiatów, suszonych i barwionych na różne kolory ciasno owiniętych
wokół kijka/w formie wałeczka, długość od 20 cm do 50 – 70 cm, spopularyzowana przez Cepelię,
popularna szczególnie w dużych miastach;
·
palma kurpiowska – z bibułowych ręcznie
wykonywanych kwiatów, przymocowanych do leszczynowego (lub z młodej sosny)
pręta oplecionego dodatkowo borówką, jałowcem, bukszpanem; długość od 2 metrów
do 10 metrów;
·
palma z południa Polski –
kilkunastometrowe pręty wierzbowe, wiklinowe albo leszczynowe przewiązane
rytmicznie szpagatem lub rzemieniem; na górze czub ze sztucznych kolorowych
kwiatów, bazi, bukszpanu, cisu; doczepione kolorowe wstążki
Poza Polską zwyczaj ten przetrwał w
południowych Niemczech (palemki
wykonane z bukszpanu i bazi) oraz w Austrii (palemki
z bazi, ostrokrzewu lub bukszpanu, ozdobione wstążkami).
Zwyczaje i przesądy związane z
palemkami:
·
połknięcie bazi z poświęconej palmy miało zagwarantować brak bólu głowy i
chorób gardła. Pierwotnie mógł być to zabieg magiczny zapewniający płodność.
·
palemki zatykano za świętym obrazem w domu, a zimą spalano, by popiołu użyć
następnie w czasie Środy Popielcowej.
·
palm nie można było trzymać „do góry nogami” – by nie gziły się
krowy
·
w zależności od regionu poświęconą palmą obijano na pomyślność boki
zwierząt w gospodarstwie albo wręcz przeciwnie (muchy by się trzymały tych
krów)
·
z poświęconych palm wyjmowano gałązki wierzbowe i utworzone z nich krzyżyki
zatykano w glebie na zasianych polach- miało to chronić przyszłe zbiory przed
suszą, burzą itp
Procesje
Procesje w Niedzielę Palmową były obecne
od pierwszych wieków chrześcijaństwa – zapoczątkowane w Jerozolimie,
rozpowszechniły się na innych terenach. W Polsce tradycją Niedzieli Palmowej
była m.in. procesja z Jezuskiem
Palmowym. Obecnie w Polsce w zachowana jest w niewielu
miejscowościach (Szydłowcu, Tokarni w powiecie myślenickim i Nowym Stawie w powiecie
malborskim). W Tokarni powrócono do tej właśnie tradycji
(zaniechanej w XVIII wieku) obnoszenia figury Jezusa na osiołku podczas
procesji z palmami.
Istotnym elementem tego dnia są też tzw.
procesje do pól, np. konne w województwach opolskim i śląskim
Przebierańcy
Dawnym zwyczajem są Pucheroki,
czyli przebierańcy w wysokich czapkach przyozdobionych bibułowymi wstązkami,
odwiedzający z oracjami domy rano w Niedzielę Palmową. Zwyczaj jest nadal żywy
we wsiach podkrakowskich, m.in. w Bibicach, Zielonkach i Trojanowicach
Prima aprilis (z łac. prima (dies) Aprilis – dosł. „pierwszy
(dzień) kwietnia”), dzień żartów – obyczaj obchodzony pierwszego dnia
kwietnia w wielu krajach świata. Polega on na robieniu żartów, celowym
wprowadzaniu w błąd, nabierania kogoś, konkurowaniu w próbach sprawienia, by
inni uwierzyli w coś nieprawdziwego. Tego dnia w wielu mediach pojawiają się
różne żartobliwe informacje. Pochodzenie tego zwyczaju nie jest dokładnie
wyjaśnione.
Geneza zwyczaju
Prima aprilis zaczął być
popularny w późnym średniowieczu. Prawdopodobnie nawiązuje on do dawnych
starorzymskich praktyk. Niektórzy
uważają, że geneza zwyczaju ma związek z rzymskim zwyczajem Cerialii, obchodzonym
na początku kwietnia na cześć bogini Ceres. Według jednej z legend, kiedy
poszukiwała ona swojej porwanej córki, została wyprowadzona w pole. Grecy wiążą
historię tego dnia z mitem o Demeter i Persefonie. Persefona miała zostać porwana do Hadesu na początku kwietnia. Matka Demeter, szukając jej,
kierowała się echem głosu córki, ale echo ją zwiodło Prawdopodobna wydaje się
również wersja, że obyczaj ten wywodzi się z rzymskiego święta Veneralia, połączonego często ze świętem Fortuny Virilis i Cerialiami (ku czci Ceres), obchodzonego 1 kwietnia. W tym dniu dozwolone
były żarty, wygłupy i kawały. Kwiryci odstawiali komiczne występy, mężczyźni
przebierali się w damskie palle (okrycia), zakładali peruki, tańczyli na
ulicach, co nie przydarzyłoby się im w innych dniach. We Francji Nowy
Rok zaczynał się w Beauvais 25 grudnia (w Boże Narodzenie), w Reims, Normandii, Poitou, części środkowej i
wschodniej Francji – 25 marca, a w Paryżu w Niedzielę Wielkanocną. W VII
wieku było to 1 marca (styl marcowy), w późniejszych wiekach 1 kwietnia (np. 1347),
co zależało od ruchomej daty Wielkanocy. Obchodzono go w bardzo podobny sposób, jak
obecnie – z przyjęciami i tańcami Kiedy w 1582 roku Grzegorz
XIII wprowadził nowy kalendarz dla świata chrześcijańskiego, a nowy rok
rozpoczynał się w dniu 1
stycznia, nadal w wielu krajach prezenty noworoczne
otrzymywano 1 kwietnia. Ponadto było wiele osób, które nie słyszały lub nie
wierzyły w zmianę daty i nadal obchodziły Nowy Rok właśnie 1 kwietnia. Inni w
tym dniu robili im kawały i nazywali ich „kwietniowymi głupcami” Przypuszcza
się, że początkowo prima aprilis zaczęło być obchodzone 1 kwietnia we
Francji. W 1564 roku król Karol IX zreformował kalendarz, zmieniając pierwszy
dzień nowego roku z 1 kwietnia, i z innych obowiązujących dat w tym czasie w
różnych regionach kraju, na 1 stycznia. Dzisiaj nazwa prima aprilis we Francji nawiązuje do przypinania do
pleców kartki z rybą wtedy, kiedy się kogoś nabierze (zwyczaj znany może być
również we Włoszech – Pesce d’aprile). Pierwotnie w zwyczaju tym osobom
nieświeżym (nieświadomym) kazano iść po świeżą w czasie, w którym połowy były
zakazane ze względu na okres tarła ryb.
Obchody
Na świecie
W krajach anglojęzycznych 1 kwietnia
jest nazywany „Dniem Głupców” (April Fools’ Day lub All Fools’ Day). W
Wielkiej Brytanii, Australii i RPA wzajemne żartobliwe oszukiwanie jest
uprawiane tylko do południa. W innych krajach germańskojęzycznych dzień ten
jest nazywany po prostu "1 kwietnia", a żart zrobiony tego dnia Aprilscherz lub
np. Aprilskämt (szw.). We Francji prima aprilis jest określany
jako „Dzień kwietniowej ryby” (Jour du poisson d’avril), a pierwszokwietniowe
żarty nazywane są „kwietniowa ryba” (Poisson d’avril)
W Szkocji znany jest jako „polowanie na głupca” (Hunt the
gowk Day), na Litwie „Dzień kłamcy” (Melagio diena), w Portugalii
„Dzień kłamstwa” (Dia da mentira)
W Rosji 1 kwietnia nosi nazwę „Dzień śmiechu” (День смеха).
Pierwszy pierwszokwietniowy żart miał w Rosji miejsce w Moskwie w 1703 roku. Wtedy to heroldowie na ulicach zapraszali
mieszkańców Moskwy na "niesłychane przedstawienie". Kiedy ludzie
masowo przybyli na wskazane miejsce, uniosła się kurtyna, odsłaniając napis "Pierwszy
kwietnia – nie wierz nikomu!" Na tym przedstawienie się zakończyło.
W krajach hiszpańskojęzycznych 28 grudnia obchodzony jest Día de
los Santos Inocentes, czyli katolickie święto Dzień
Niewiniątek, odpowiednik prima aprilis.
W Polsce
Obyczaj ten dotarł do Polski z Europy
Zachodniej przez Niemcy w epoce nowożytnej w XVI wieku. W XVII w. został już uznany
za „modę staroletnią”, zaczął on być wtedy obchodzony w podobnej formie, w
jakiej występuje do dzisiaj. Przeświadczenie to przeniknęło nawet do
najwyższych kręgów państwowych – przykładowo sojusz antyturecki z Leopoldem I Habsburgiem podpisano 1
kwietnia 1683, ale antydatowano go na 31 marca,
aby na dokumencie nie widniała data prima aprilis. Pierwszy
kwietnia poświęcano opowiadaniu zmyślonych historii, robieniu przeróżnych
dowcipów i naigrawaniu się z naiwnych bądź nieostrożnych ludzi. Dzień ten
uważano za niepoważny i starano się nie robić w nim żadnych ważnych rzeczy.
Dziś pierwszy kwietnia obchodzimy jako dzień radosny, w którym celowo próbuje
się wprowadzić innych w błąd
Wielki Piątek – dzień Wielkiego
Tygodnia upamiętniający śmierć Jezusa
Chrystusa na krzyżu.
Kościół
rzymskokatolicki
Chociaż w kalendarzowy
Wielki Piątek Kościół łaciński nie sprawuje liturgii eucharystycznej, to w
sensie duchowym do obchodów wielkopiątkowych zaliczana jest Msza Wieczerzy Pańskiej (odprawiana wieczorem w Wielki
Czwartek). Wyjątkowo, w 2009 roku Stolica Apostolska wyraziła zgodę na sprawowanie przez kard. Tarcisio
Bertone w tym dniu mszy świętej pogrzebowej za ofiary trzęsienia ziemi w rejonie L’Aquili we Włoszech. Wielki Piątek jest dniem zadumy
nad Męką Chrystusa, skupienia, powagi, wzmożonej pobożności i gorliwych praktyk
religijnych. Tego dnia obowiązuje post ścisły. W Wielki Piątek odprawiane są nabożeństwa Drogi
Krzyżowej. W Kościele Katolickim dzień ten może wypaść
pomiędzy 20 marca a 23 kwietnia
Liturgia Męki Pańskiej
Wielkopiątkowa liturgia jest pamiątką zwycięstwa odniesionego przez
umęczonego i ukrzyżowanego Jezusa
Chrystusa. W tym dniu używa się czerwonych szat
liturgicznych symbolizujących miłość zwyciężającą na krzyżu. W tym
dniu nie używa się instrumentów muzycznych, ani dzwonków. Nie ma także pieśni
na wejście. Na początku celebrans przez chwilę leży krzyżem przed ołtarzem. W tym czasie wierni klęczą.
Dalej następuje Liturgia Słowa Bożego – w jej skład wchodzą dwa czytania, psalm
(bez organów) oraz opis Męki Pańskiej z Ewangelii św. Jana. Po kazaniu
następuje Adoracja Krzyża, podczas której kapłani, służba liturgiczna i
wierni całują rany Jezusa na krzyżu. Po niej następuje Komunia święta, a po jej
zakończeniu następuje modlitwa nad ludem (bez błogosławieństwa i rozesłania). W
Polsce i niektórych krajach na zakończenie liturgii Jezus pod postacią
eucharystyczną zostaje przeniesiony do specjalnie przygotowanej kaplicy
adoracji (zwanej na tę okazję w tradycji ludowej Grobem Pańskim), gdzie zaczyna
się adoracja.
Kościół prawosławny
W tradycji Kościoła prawosławnego Wielki Piątek zajmuje szczególne miejsce w
okresie Wielkiego Tygodnia. Według zasad Typikonu (księgi zajmującej się sprawami porządkowymi
w Cerkwi) dzień ten rozpoczyna się w czwartek wieczorem, kiedy to o godz. 2
nocy (20.00) rozpoczyna się uroczysta jutrznia, podczas której czytanych jest
12 fragmentów z Ewangelii, wspominających wydarzenia od Wieczerzy Pańskiej aż
do pogrzebu Jezusa. Podczas tego nabożeństwa wierni, trzymając zapalone
gromnice, stoją przed Ewangelią i Golgotą – wielkim krzyżem z przedstawieniem
Ukrzyżowanego Chrystusa oraz Matki Bożej i Jana Ewangelisty po jego bokach. W
Wielki Piątek nie odprawia się Liturgii świętej (eucharystycznej), gdyż jest to
dzień, kiedy Bóg składa samego siebie w ofierze. Następnego dnia rano o godz. 4
dnia (10.00) celebrowane są Godziny Królewskie (pryma, tercja, seksta, nona i
typika) autorstwa św. Cyryla Aleksandryjskiego, podczas których w szczególny sposób wspominane
są momenty ukrzyżowania i śmierci Chrystusa. Czytane są wtedy również fragmenty
ze Starego Testamentu. Wieczorem, o godz. 10 dnia (16.00) odprawiane są
uroczyste wielkie nieszpory (wieczernia) rozpoczynające już właściwie Wielką
Sobotę. Na początku czytane są proroctwa, i kompozycja składająca się z
opowiadania różnych Ewangelistów. Gdy chór śpiewa sticherę: „Ciebie obleczonego
światłością niczym szatą, zdjęli z drzewa Józef z Nikodemem...”, kapłan okadza
całun (gr. epitaphion. cs. płaszczanica, wyhaftowany lub wypisany na ikonie wizerunek
Chrystusa złożonego do grobu) leżącą na prestole. Potem, na pamiątkę zniesienia
Jezusa z krzyża, następuje uroczyste przeniesienie płaszczanicy do środkowej części świątyni, gdzie zostaje
ona umieszczona na specjalnie przygotowanym stole symbolizującym grób. Na
zakończenie nabożeństwa kapłani i wierni składają pokłon i całują płaszczanicę.
Adoracja trwa aż do początku nabożeństwa paschalnego: często przed
prawosławnymi świątyniami ustawiają się tego dnia ogromne kolejki
Kościoły protestanckie
Wielki Piątek obchodzony
jest również jako jedno z największych świąt przez wiele Kościołów
protestanckich. Na podstawie umów między Państwem a niektórymi Kościołami
protestanckimi, wiernym niektórych Kościołów protestanckich przysługuje w
Wielki Piątek dzień wolny od nauki lub pracy (bez prawa do wynagrodzenia lub za
odpracowaniem w inny dzień wolny od pracy), jako że jest to szczególny dzień
modlitwy i skupienia, ale bez zbytniego akcentowania żałoby.
Wielki Piątek jest dniem ustawowo wolnym od pracy dla
wyznawców:
·
Kościoła Ewangelicko-Reformowanego
·
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
·
Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego
·
Kościoła Chrześcijan Baptystów
·
Kościoła Zielonoświątkowego.
Tak w zborach ewangelickich, jak i ewangelikalnych, w tym dniu odbywają się uroczyste nabożeństwa,
podczas których śpiewane są pieśni, czytane są pasyjne fragmenty z Pisma Świętego, w kazaniu Słowa Bożego wspominana jest męczeńska śmierć Chrystusa
na krzyżu, a także sprawowana jest Wieczerza Pańska
Kościół ewangelicko-augsburski
Dla największego Kościoła
protestanckiego w Polsce, Kościoła ewangelicko-augsburskiego (luterańskiego),
Wielki Piątek jest najważniejszym świętem w pobożności ewangelickiej. Podczas
liturgii wielkopiątkowej szczególne znaczenie ma spowiedź i liturgia komunijna,
po kazaniu śpiewane są w dialogu z duchownym Improperia („Ludu
mój ludu, cóżem ci uczynił”), milkną dzwony, a krzyż ołtarzowy zasłonięty jest
kirem. W tych regionach kraju, w których duchowni noszą tzw. albę śląską
(komża), w Wielki Piątek na znak żałoby używana jest tylko czarna toga z
białymi befkami. Dla luteran Wielki Piątek jest kwintesencją tajemnicy życia i
śmierci oraz kluczowej dla tego Kościoła teologii krzyża (theologia crucis),
która rozważana jest zawsze w połączeniu z radosnym wydarzeniem Poranka
Wielkanocnego
Wielkanoc – najstarsze i najważniejsze święto chrześcijańskie celebrujące misterium paschalne Jezusa Chrystusa: jego mękę, śmierć i zmartwychwstanie, obchodzone przez Kościoły chrześcijańskie zachowujące Nicejskie wyznanie wiary (325 r.). Kulminacyjny moment cyklu
paschalnego. Rozwinęło się od święta obchodzonego w duchu i prawdzie (J 4,24) w ramach żydowskich obrzędów Pesach. Następnie, po oddzieleniu Kościoła od Synagogi, stało się prostym dorocznym świętem poprzedzonym
jednym lub kilkoma dniami postu, sprawowanym jako całonocne czuwanie (Wigilia
Paschalna), w czasie którego opowiadano historię zbawienia zwieńczoną w wydarzeniach paschalnych z
udziałem Jezusa
Chrystusa i składano eucharystyczną ofiarę prawdziwego Baranka (por. Orędzie paschalne) – Syna
Bożego. A ostatecznie przybrało formę trzydniowego
obchodu tzw. Triduum
Paschalnego, poprzedzonego czterdziestodniowym okresem przygotowania (wielki
post) i kontynuowanego radosną celebracją
pięćdziesięciu dni okresu
wielkanocnego aż do święta Zesłania Ducha Świętego. Obrzędy Wigilii Paschalnej, Wielkiej Nocy par excellence, stanowiącej serce Niedzieli Zmartwychwstania
Pańskiego, jak ukazują np. przepisy obrządku rzymskiego, rozpoczynają się w
sobotę po zapadnięciu zmroku. „Nie wolno ich rozpocząć, zanim nie zapadnie noc,
a należy je zakończyć przed świtem”. Niedziela Zmartwychwstania
Pańskiego jest wspominana w ciągu roku
liturgicznego poprzez świętowanie niedzieli. Jak się wyraził Jan
Paweł II w liście Dies Domini, niedziela jest „paschą tygodnia, podczas której
świętujemy zwycięstwo Chrystusa nad grzechem i śmiercią, dopełnienie w Nim
dzieła pierwszego stworzenia i początek «nowego stworzenia
Historia
Początkowo uczniowie
Chrystusa świętowali Wielkanoc-Paschę w duchu i prawdzie (por. J 4,24) w ramach obrzędów żydowskich.
Być może, gdy św. Łukasz stwierdził w Dziejach Apostolskich o Pawle i towarzyszących mu uczniach:
„odpłynęliśmy z Filippi po Święcie Przaśników” (Dz 20,6), miał na myśli już
odrębne święto chrześcijańskie. Współcześnie bibliści skłaniają się do
stwierdzenia, że opisy wydarzeń paschalnych Jezusa zawarte w Ewangeliach,
zarówno synoptycznych, jak i Janowej, np. opowiadanie o Ostatniej Wieczerzy, o jego męce, śmierci i zmartwychwstaniu zostały przefiltrowane przez sito liturgii i praktyki
sakramentalnej pierwotnego Kościoła apostolskiego, stanowiącej w jakimś stopniu
odrębną, chrześcijańską celebracją Paschy, uobecnianą szczególnie w Eucharystii. Według Raniero Cantalamessy pewniejszym dowodem w Nowym
Testamencie na celebrowanie niezależnej paschy chrześcijańskiej są
dwa teksty 1 Kor 5,7-8 oraz Pierwszy List św. Piotra. Paweł
Apostoł w liście do Koryntian pisał:
Wyrzućcie więc stary kwas,
abyście się stali nowym ciastem, jako że przaśni jesteście. Chrystus bowiem
został złożony w ofierze jako nasza Pascha. Tak przeto odprawiajmy święto
nasze, nie przy użyciu starego kwasu, kwasu złości i przewrotności, lecz –
przaśnego chleba czystości i prawdy (1 Kor 5,7-8 BT).
Obchody Wielkanocy w
Kościele rzymskokatolickim
Poprzedzający Wielkanoc tydzień, stanowiący okres wspominania
najważniejszych dla wiary chrześcijańskiej
wydarzeń, nazywany jest Wielkim Tygodniem. Ostatnie trzy doby tego
tygodnia: Wielki Czwartek (wieczór), Wielki Piątek, Wielka Sobota i Niedziela
Zmartwychwstania znane są jako Triduum Paschalne (Triduum Paschale).Niedziela
wielkanocna rozpoczyna się już w sobotę po zapadnięciu zmroku. Rozpoczyna
ją Wigilia Paschalna,
podczas której zapala się paschał – wielką woskową świecę, która
symbolizuje zmartwychwstałego Chrystusa. Jest to również ostatni dzień Triduum Paschalnego, liczonego według
kalendarza żydowskiego od wieczoru Wielkiego Czwartku do wieczornych
nieszporów w Niedzielę. Świętowanie Wielkanocy rozciąga się na kolejne osiem
dni – oktawę wielkanocną,
a szerzej - na cały Okres wielkanocny, trwający 50 dni, a którego
zakończeniem jest dzień pięćdziesiątnicy – Niedziela Zesłania
Ducha Świętego. W 40. dniu (czwartek) obchodzona jest uroczystość
Wniebowstąpienia Pana Jezusa. W tym okresie używa się w liturgii białego koloru
szat liturgicznych.
Obchody
W Kościele prawosławnym i katolickich
Kościołach wschodnich w nocy, z Wielkiej Soboty na Niedzielę wielkanocną,
odprawiana jest uroczysta Jutrznia
paschalna.Po trzykrotnym okrążeniu cerkwi przez duchowieństwo i wiernych,
kapłan uderza trzykrotnie krzyżem w drzwi cerkwi – symbolizuje to odwalenie
kamienia od grobu zmartwychwstałego Chrystusa. Kapłan, ubrany w odświętne szaty liturgiczne
koloru białego, intonuje trzykrotnie Orędzie
Paschalne (Exsultet), wielkanocny troparion „Chrystus powstał z martwych,
śmiercią podeptał śmierć, i będącym w grobach życie dał” (cs. „Christos
woskresie iz miertwych, smertiju smiert popraw’, i suszczim wo grobiech żiwot
darowaw”). Procesja wchodzi do
środka, gdzie śpiewa się wielkanocną antyfonę: „Zmartwychwstanie Twoje, Chryste
Zbawicielu, aniołowie opiewają na niebiosach, i dozwól także nam czystym sercem
Ciebie sławić” Potem kapłan śpiewa na przemian z wiernymi, przeplatany stichami
troparion paschalny. Następnie diakon śpiewa Wielką Ektenię, po której rozbrzmiewa radosny śpiew hymnu – Kanonu paschalnego autorstwa św. Jana z Damaszku. Po każdej strofie (irmosie) hymnu diakon śpiewa małą ektenię. Okadza się także ikonostas, cerkiew i wiernych; w trakcie śpiewu kapłan wielokrotnie wychodzi przed ikonostas (co
symbolizuje ukazywanie się Zmartwychwstałego Pana uczniom) i, okadzając
wiernych i świątynię, wznosi okrzyk „Chrystus zmartwychwstał!” (cs. „Christos woskresie”), na co wierni
odpowiadają zawołaniem „Prawdziwie zmartwychwstał!” (cs. „Woistinu woskresie”)
Wyznaczanie daty
Wielkanocy
Podczas soboru nicejskiego w 325 roku ustalono, że będzie się ją
obchodzić w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca. Ta skomplikowana zasada jest w istocie
przełożeniem na solarny w swej naturze kalendarz juliański konkretnej daty 14 nisan z religijnego kalendarza hebrajskiego, który jest kalendarzem lunarno-solarnym. Data 14 nisan wyznacza w kalendarzu hebrajskim
początek święta Paschy, wokół którego działy się wydarzenia zbawcze. Wielkanoc jest
więc świętem ruchomym: może wypaść najwcześniej 22 marca, zaś
najpóźniej 25 kwietnia. Z datą Wielkanocy powiązany jest termin większości
ruchomych świąt ogólnochrześcijańskich i katolickich, m.in.: Środa Popielcowa, wielki
post, Triduum
Paschalne, Wniebowstąpienie Pańskie, Zesłanie Ducha Świętego, Boże Ciało i inne. Po wprowadzeniu kalendarza gregoriańskiego znów pojawiły się odmienności: w prawosławiu Wielkanoc obchodzi się bowiem zgodnie z
kalendarzem juliańskim. Pius X próbował ustalić stałą datę Wielkanocy. W
1913 r. został rozesłany do biskupów stosowny kwestionariusz. Większość
odpowiedzi była przychylna proponowanej zmianie, jednak 9 grudnia tego samego
roku projekt oprotestowała Kongregacja Rytów, argumentując, że groziłoby to „naturalizacją
wielkiego wydarzenia, jakim było Zmartwychwstanie Chrystusa” Niektóre środowiska chrześcijańskie
postulują ustanowienie Wielkanocy, jako święta niezależnego od faz księżyca.
Między innymi proponuje się obchodzenie Wielkanocy zawsze w drugą niedzielę
kwietnia, czyli od 8 do 14. Inna opcja to propozycja utrzymywania siedmiu
niedziel pomiędzy Świętem Trzech Króli a Środą Popielcową. Daje ona również termin od 8 do 14 kwietnia w
roku zwykłym, a w przestępnym od 7 do 13.
Wielkanocne zwyczaje
ludowe
Z obchodami świąt
wielkanocnych związanych jest wiele zwyczajów ludowych (z których część wywodzi
się ze starosłowiańskiego święta Jarego: śniadanie wielkanocne, pisanki, święconka, śmigus-dyngus, dziady śmigustne, Rękawka, Emaus, walatka, z kurkiem po dyngusie, Siuda Baba, wieszanie Judasza, pogrzeb żuru i śledzia, pucheroki, przywołówki, palma
wielkanocna, Jezusek
Palmowy.
Polska tradycja
Do XVIII wieku msze rezurekcyjne odprawiane były o północy, potem świętowano rezurekcję rano (resurrectio łac. oznacza zmartwychwstanie). Do dnia dzisiejszego w wielu parafiach msze
rezurekcyjne są odprawiane o poranku. Zapowiada ją uroczyste bicie w dzwony,
głoszące, że Chrystus zmartwychwstał. Jednocześnie słychać kanonadę ze strzelb, petard, armatek i
moździerzy, a cały ten harmider ma budzić świat do życia. W niektórych
parafiach rezurekcja rozpoczyna się po Liturgii Światła w Wigilię
Paschalną. Mszę poprzedza
uroczysta procesja z Najświętszym Sakramentem. Rozpoczyna się przy znajdującym się w kościele symbolicznym Grobie Pańskim, przy którym
ksiądz śpiewem oznajmia zmartwychwstanie Chrystusa. Następnie, niosąc monstrancję z Hostią kapłan prowadzi procesję dookoła kościoła, przy którym
dawniej tradycyjnie usytuowany był cmentarz, aby również zmarłym ogłosić
zmartwychwstanie. W procesji niesiona jest również figura Chrystusa
Zmartwychwstałego. Na początku mszy wznoszony jest okrzyk radości Alleluja (z hebr. Chwalajcie Jahwe), będący przyśpiewem w pieśniach wielkanocnych.
Oznaką radości są również używane w okresie wielkanocnym pozdrowienia: Chrystus zmartwychwstał z odpowiedzią: Zmartwychwstał prawdziwie lub Prawdziwie powstał . W polskim
zwyczaju, po porannej rezurekcji rodzina zasiada do uroczystego śniadania wielkanocnego, które rozpoczyna się składaniem życzeń i
dzieleniem się święconką z koszyczka. Na stołach znajdują się jajka,
wędliny, wielkanocne baby i mazurki. Stoły zdobione są bukietami z bazi i pierwszych wiosennych kwiatów. W
niektórych regionach, np. na Śląsku, rodzice chowali w domu lub w ogrodzie koszyczki
ze słodyczami, prezenty od wielkanocnego zajączka, na poszukiwanie których wyruszały dzieci.
Zwyczaj ten obecnie rozpowszechnił się w formie obdarowywania się w tym dniu
drobnymi upominkami, tzw. zajączkami . Niedziela,
podobnie jak i poniedziałek, są w Polsce dniami wolnymi od pracy. Tradycyjnie spędza się je w domu, w gronie
rodzinnym
Poniedziałek Wielkanocny (zwany też lanym poniedziałkiem) – drugi dzień świąt Wielkanocy, stanowiący w Polsce dzień
wolny od pracy. W polskiej tradycji tego dnia polewa się dla
żartów wodą inne osoby. Polewanie wodą nawiązuje do dawnych praktyk pogańskich, łączących się z symbolicznym budzeniem się
przyrody do życia i co roku odnawialnej zdolności ziemi do rodzenia. Do dziś
zwyczaj kropienia wodą święconą pól w poniedziałkowy ranek przez gospodarzy
jest spotykany we wsiach na południu Polski. Tradycją Poniedziałku Wielkanocnego na
wsiach było (i jest do dzisiaj w niektórych regionach południowej Polski)
robienie psikusów sąsiadom. Zamieniano bramy, na dachach umieszczano narzędzia
rolnicze, chowano wiadra na wodę.Zwyczajem zachowanym w Pietrowicach Wielkich koło Raciborza oraz w Ostropie (dzielnica Gliwic), a także w Żędowicach (woj. opolskie)
jest procesja konna, w której bierze udział również ksiądz. Po uroczystej mszy w
intencji dobrych urodzajów orszak objeżdża pola, które kapłan poświęca. Dziady śmigustne,
maszkary grające na blaszanym rożku pojawiają się o świcie w Lany
Poniedziałek w okolicach Limanowej. Popularny niegdyś był zwyczaj
chodzenia z kurkiem po dyngusie;
na wózku dyngusowym wożono koguta (z czasem zastąpionego figurą glinianą czy z
ciasta), który był symbolem urodzaju. Natomiast w Krakowie do dzisiejszego dnia zachował
się Emaus, odpust przy klasztorze Norbertanek na Salwatorze. Poniedziałek Wielkanocny może wypaść w okresie od 23
marca do 26 kwietnia.
Niedziela
Miłosierdzia Bożego, Święto Miłosierdzia – w Kościele katolickim uroczystość liturgiczna obchodzona w pierwszą niedzielę po Wielkanocy ku czci Miłosierdzia Bożego, wypada pomiędzy 30 marca a 2 maja, ustanowiona w 2000 roku przez św.
Jana Pawła II. W tym dniu przyjmując Komunię świętą, można uwolnić się od wszystkich kar
pośmiertnych.
Objawienia św.
Faustyny
Według objawień mistycznych św. Faustyny Kowalskiej, o ustanowienia tego
święta prosił Jezus Chrystus i
dał obietnice związane z nim. Poprzedza je nowenna do
Miłosierdzia Bożego, rozpoczynana w Wielki Piątek.Niektóre fragmenty Dzienniczka św. Faustyny, mówiące o
Święcie Miłosierdzia:
Pragnę, ażeby pierwsza
niedziela po Wielkanocy była Świętem Miłosierdzia (Dz. 299).
W dniu tym otwarte są
wnętrzności miłosierdzia mego, wylewam całe morze łask na dusze, które się zbliżą do źródła miłosierdzia
mojego; która dusza przystąpi do spowiedzi i Komunii św. dostąpi zupełnego odpuszczenia
win i kar. W dniu tym otwarte są wszystkie upusty Boże, przez które płyną
łaski; niech się nie lęka zbliżyć do Mnie żadna dusza, chociażby grzechy jej były jako szkarłat. Miłosierdzie Moje
jest tak wielkie, że przez całą wieczność nie zgłębi go żaden umysł, ani ludzki, ani
anielski (Dz. 699).
Pierwsza niedziela po
Wielkanocy jest Świętem Miłosierdzia, ale musi być i czyn; i żądam czci dla
Mojego miłosierdzia przez obchodzenie uroczyście tego święta i przez cześć tego obrazu (Dz. 742).
Historia święta
Pierwsze zabiegi o
ustanowienie kultu Miłosierdzia Bożego w Kościele katolickim podjął ks. Michał Sopoćko, spowiednik i powiernik św. Faustyny Kowalskiej,
propagując go od 1937 roku w kościołach wileńskich. W 1940 roku w
kazaniu pasyjnym ks. Sopoćko po raz pierwszy wyjawił powiązanie kultu z osobą
s. Faustyny. Podczas II wojny światowej kult Miłosierdzia Bożego wyszedł poza
granice Polski i został rozpropagowany w wielu krajach przez rozproszonych po
świecie Polaków, zwłaszcza żołnierzy armii gen. Andersa .W 1946 Konferencja Episkopatu Polski na czele z kard. Augustem
Hlondem wystosowała do Watykanu petycję o wprowadzenie Święta Miłosierdzia
Bożego w pierwszą niedzielę po Wielkanocy. W 1948 roku polskie Towarzystwo
Teologiczne planowało wysłać podobną prośbę do Rzymu, jednak od zamiaru odstąpiono po tym, jak kard. Hlond
poinformował członków towarzystwa, że nie ustanawia się świąt ku czci
przymiotów boskich; przedmiotem kultu może być tylko Osoba Boska W
świetle rozwijającego się oddolnie kultu Miłosierdzia Bożego oraz podczas
oczekiwania na odpowiedź z Watykanu, episkopat zasięgnął w 1951 roku opinii
biskupa Romualda Jałbrzykowskiego na temat kultu. Podobnie jak przed wojną,
biskup ponownie odniósł się negatywnie do nowej praktyki religijnej. W 1953
roku Święte Oficjum uznało, że nie należy ustanawiać święta
W 1957 roku Watykan zlecił zbadanie rozwoju kultu Miłosierdzia Bożego. Na
zlecenie kardynała Wyszyńskiego w siedemnastu polskich diecezjach
przeprowadzono ankietę. Opinie były podzielone od negatywnej, poprzez neutralną
do przychylnej. 19 listopada 1958 roku Święte Oficjum wydało dekret, w
którym w pięciu punktach wykluczyło możliwość ustanowienia święta. Dekret ten
został podany do wiadomości publicznej cztery miesiące później, 6 marca 1959
roku. Była to łagodniejsza jego wersja, która odwoływała się do
"roztropności biskupów" w kwestiach kultu. W praktyce anulowało to
stanowisko Świętego Oficjum z listopada 1958 roku. Unieważnienie dekretu z 1959 roku nastąpiło pół roku przed wyborem Karola
Wojtyły na papieża. Za jego pontyfikatu wznowiono
zabiegi o święto, sam papież, będąc jeszcze biskupem
krakowskim, dał się poznać jako gorący orędownik kultu
Miłosierdzia Bożego Po beatyfikacji s. Faustyny 18 kwietnia 1993 roku biskupi
polscy wystosowali prośbę do papieża o ustanowienie Święta Miłosierdzia Bożego. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zezwoliła w 1997 roku na obchodzenie go w polskim Kościele katolickim w II Niedzielę Wielkanocną Podczas kanonizacji św. Faustyny w 2000 roku Jan Paweł II
ogłosił II Niedzielę Wielkanocną jako Święto Miłosierdzia Bożego dla całego
Kościoła. Uroczystego aktu zawierzenia świata Bożemu Miłosierdziu papież
dokonał 17 sierpnia 2002 roku w Bazylice Bożego
Miłosierdzia w krakowskich Łagiewnikach.
Wydarzenia w Święto Miłosierdzia
8 kwietnia 1993 roku, w Niedzielę Miłosierdzia, została beatyfikowana Faustyna Kowalska. 30 kwietnia Roku Wielkiego
Jubileuszu, także w Święto Miłosierdzia, została ona kanonizowana.W
Święto Miłosierdzia w 2011 roku, w dniu 1 maja, Jan Paweł II został ogłoszony błogosławionym, zaś
w Niedzielę Miłosierdzia w dniu 27 kwietnia 2014 Jan Paweł II został ogłoszony świętym razem z Janem XXIII.
Święto Pracy, Międzynarodowy Dzień Solidarności Ludzi Pracy, popularnie zwany 1 Maja – międzynarodowe święto klasy
robotniczej, obchodzone od 1890 corocznie 1 maja. W Polsce Święto Pracy jest świętem państwowym od 1950. Święto wprowadziła w 1889 II Międzynarodówka dla upamiętnienia wydarzeń z pierwszych dni
maja 1886 w Chicago, w Stanach
Zjednoczonych podczas strajku będącego częścią ogólnokrajowej kampanii na
rzecz wprowadzenia 8-godzinnego dnia pracy.
Geneza
Sytuacja w Chicago była napięta już kilka lat
przed wydarzeniami z 1886. Fatalne warunki pracy, niskie płace i praca do
dwunastu godzin na dobę były standardem. Dodatkowo antykapitalistyczne nastroje były podsycane przez radykalnych
agitatorów, walczących m.in. o ośmiogodzinny dzień pracy. Opór robotników skierował się przeciwko właścicielowi firmy
McCormick Harvester Co., który zamierzał modernizować zakład, co spowodowałoby
zwolnienia ogromnej rzeszy pracowników. Pociągnęło to za sobą strajk
robotników, w wyniku którego właściciel fabryki zmuszony został do radykalnych
ustępstw. Nie trwało to jednak zbyt długo. Już w lutym 1886 dokonał zwolnienia
wszystkich pracowników. Na ich miejsce zatrudnił całkowicie nową kadrę, której
bezpieczeństwa miała pilnować kilkudziesięcioosobowa grupa ochroniarzy. Działacze związkowi szybko przeszli do ofensywy. Rozpoczęli
przygotowania do demonstracji zapowiedzianej na 1 maja. Jej celem było
wywalczenie ośmiogodzinnego dnia pracy. Na czele demonstracji stał Albert Parsons – związkowiec, anarchokomunista; opowiadający się także m.in. za
równouprawnieniem Afroamerykanów. Pomimo obaw wielu ludzi pochód przeszedł bez
rozlewu krwi. Wzięło w nim udział kilkadziesiąt tysięcy osób. Do
dalszej ofensywy ruszył inny, urodzony w Niemczech związkowiec, anarchista August Spies, redaktor pracowniczego pisma „Chicagoer
Arbeiter-Zeitung”. Zorganizował on trzeciego maja wiec,
w trakcie którego doszło do bójki między wychodzącymi z zakładu McCormicka
nowymi robotnikami a demonstrantami. Ponad dwustu policjantów interweniowało,
używając rewolwerów i pałek. Trudno jest określić dokładną liczbę ofiar. Według
różnych źródeł zginęło od dwóch do pięciu robotników, około sześciu zostało
poważnie postrzelonych, wiele osób zostało pobitych. Spies zbulwersowany
brutalnością policji, apelował do robotników, aby stawili się na demonstracji
następnego dnia. Wiec przygotowany przez Spiesa, Parsonsa i Samuela Fieldena miał miejsce na placu
Haymarket. Przebiegał zasadniczo bez ekscesów. Obecny na demonstracji burmistrz
Chicago Carter
Harrison, twierdził później, iż nic nie wskazywało na to, że policja
będzie musiała interweniować. Pod koniec przemówienia Fieldena, na skutek
obfitych opadów deszczu, na placu pozostało jedynie około 200 osób. Nagle, z
nieznanych powodów, 180 policjantów dowodzonych przez kapitana Johna Bienfielda
ruszyło do ataku na demonstrantów. Nie pomogły zapewnienia Fieldena, iż demonstracja
jest pokojowa. Chwilę później w stronę policji poszybowała bomba. Na miejscu
zginął jeden funkcjonariusz, kilkunastu zostało rannych. W odpowiedzi
policjanci otworzyli ogień do demonstrujących. Nieznana jest liczba zabitych
robotników. Musiała być jednak znaczna skoro w chaosie, jaki zapanował na
placu, wielu policjantów zostało postrzelonych przez swoich kolegów. Całe
wydarzenie znane jest jako Haymarket Riot. W wyniku tych zajść doszło do
ostrych represji skierowanych przeciwko działaczom związkowym. Wszystkie te
działania były podsycane przez prawicowe i bliskie establishmentowi
chicagowskie gazety. Ostatecznie przed sądem stanęło osiem osób. W tym trzej
główni organizatorzy majowego wiecu i pięciu związkowców, którzy w wiecu nawet
nie uczestniczyli. Proces rozpoczął się 21
czerwca 1886. Wszystkich oskarżono o zabicie policjanta, który zginął na
miejscu w wyniku wybuchu. Nie podejrzewano, że w obliczu braku dowodów,
oskarżeni mogą zostać skazani na surowe kary. Mimo to, siedem osób zostało
skazanych na śmierć. 11 listopada 1887 zostali powieszeni: Parsons, Engel,
Spies i Fischer. Dzień wcześniej w celi odebrał sobie życie Louis Lingg. Pozostali skorzystali z prawa łaski i po 7 latach
opuścili więzienie. Przyczyniła się do tego kampania prowadzona przez ruch robotniczy, w wyniku której wyroki zostały anulowane.
Obecnie historycy podejrzewają, iż bomba została rzucona przez policyjnego
agenta współpracującego z kapitanem Johnem Bienfieldem.
Święto 1 maja w
Polsce
Na ziemiach polskich
pierwsze obchody miały miejsce w 1890 i odbywały się niejednokrotnie wbrew woli zaborców współorganizowane m.in. przez działaczy II
Proletariatu. Masowe demonstracje, pochody oraz starcia z carskim
wojskiem, policją oraz kozakami, a także wspierającymi je nacjonalistycznymi bojówkami miały miejsce w czasie rewolucji 1905 roku na ziemiach polskich zaboru
rosyjskiego, organizowały je głównie Polska Partia Socjalistyczna, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy oraz Bund. Podobnie liczne pochody i demonstracje klasowych
organizacji robotniczych i partii lewicowych, w tym Polskiej Partii Socjalistycznej,
żydowskiego Bund-u, nielegalnej Komunistycznej Partii Polski, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi odbywały się też w ten dzień w okresie II RP, często były one atakowane przez policję oraz
nacjonalistycznych bojówkarzy, dochodziło do morderstw działaczy klasowych
związków zawodowych i partii lewicowych. Wniosek o ustanowienie 1 maja
jako powszechne w całej Polsce święto pracy, z prawem do dnia wolnego, był omawiany w Sejmie
Ustawodawczym w 1919 roku. W Polsce jest od 1950 świętem państwowym, wolnym od pracy. W czasach PRL organizowano tego dnia pochody pierwszomajowe, które miały upamiętniać ważne wydarzenia dla
środowiska robotniczego. Manifestacje zwoływane przez PPS przed drugą wojną światową miały charakter dość
spontanicznego przemarszu, gromadzącego zwolenników partii socjalistycznej. Po
1945 r. przejmujący władzę w Polsce komuniści próbowali początkowo nawiązywać
do przedwojennego schematu (np. obecność mszy świętej w programach
uroczystości), ale powoli nasilał się proces odgórnego planowania całej
ceremonii i traktowanie tego dnia jako święta państwowego, który stawał się
obowiązkowym rytuałem. W latach 80. nielegalne demonstracje
pierwszomajowe organizowała w opozycji do oficjalnych obchodów podziemna Solidarność. Święto Pracy było jednym z najważniejszych świąt
w PRL-u, miało ono również szczególną wagę dla nazewnictwa w tym okresie. Nazwę
imienia „1 maja” nosiło wiele ulic i placów Polski. Na cześć Święta Pracy
otrzymała nazwę również jedna z najnowocześniejszych i największych kopalń w
ówczesnej Polsce – KWK 1 Maja w Wodzisławiu Śląskim. Obecnie Międzynarodowe Święto Pracy w
Polsce ma charakter spontaniczny, pluralistyczny i wielonurtowy. Od lat swoje
demonstracje organizują środowiska anarchistyczne i anarchosyndykalistyczne np. Związek Syndykalistów Polski, osobne uroczystości organizuje Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych i Sojusz Lewicy Demokratycznej. Własne obchody w Warszawie organizuje Ruch Sprawiedliwości Społecznej, Komunistyczna Partia
Polski oraz Pracownicza Demokracja. Podobne uroczystości organizuje Polska Partia Socjalistyczna i Lewica Razem w Łodzi oraz Warszawie. Demonstracjom
towarzyszą pikniki, kiermasze prasy lewicowej, konferencje, dyskusje plenerowe
oraz koncerty np. Warszawski Chór Rewolucyjny czy Krakowski Chór Rewolucyjny.
Ustanowienie święta
15 października 2003 do laski marszałkowskiej wpłynął poselski projekt (autorstwa posła Edwarda
Płonki) zmiany ustawy
o godle, barwach i hymnie RP, ustanawiający m.in. Dzień Flagi RP. Co wynika z uzasadnienia ustawy wprowadzającej
święto, wybór dnia 2 maja nie był przypadkowy – chodziło o dzień, w którym
Polakom towarzyszą refleksje o szczytnych kartach historii Polski, wypełnienie
wolnego dnia pomiędzy świętami narodowymi, oraz podkreślenie obchodów Światowego Dnia Polonii. W toku prac legislacyjnych Senat RP w uchwale z dnia 12
lutego 2004 zaproponował poprawki m.in.: zastąpić Dzień Flagi RP Dniem Orła Białego, uznając godło za naczelne spośród symboli RP.
Ostatecznie Sejm odrzucił poprawkę i 20 lutego 2004 ustanowił Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej.
Obchody
Organizowane są różnego
rodzaju akcje i manifestacje patriotyczne. W ostatnich latach powszechne
stało się noszenie w tym dniu kokardy
narodowej. Zwyczaj ten spopularyzował prezydent Lech
Kaczyński. Był kontynuowany przez Bronisława Komorowskiego, robi to też Andrzej
Duda.
Ciekawostki
Dnia 2 maja w 1945 r. polscy żołnierze zdobywający stolicę hitlerowskich Niemiec umieścili biało-czerwoną flagę na Kolumnie
Zwycięstwa – Siegessäule oraz na Reichstagu w Berlinie. W
latach PRL właśnie w tym dniu zdejmowano po 1 maja flagi państwowe, aby nie były eksponowane w dniu
zniesionego przez władze komunistyczne Święta Konstytucji 3 Maja
Święto flagi na
świecie
Oprócz Polski, święto
własnej flagi obchodzi się również w licznych innych krajach, m.in. w Stanach Zjednoczonych, Meksyku, Argentynie, Finlandii, Turkmenistanie, na Litwie, Ukrainie i w Chinach
Święto Narodowe Trzeciego Maja – polskie święto
państwowe obchodzone 3 maja w
rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja (1791), ustanowione w
1919 i ponownie w 1990.Dzień ten jest dniem wolnym od pracy.
Znaczenie daty
3 maja 1791 uchwalono
drugą po korsykańskiej konstytucję w nowożytnej Europie, a na świecie trzecią po amerykańskiej. Wyprzedziła m.in. konstytucję francuską. Konstytucja ta została uchwalona przez Sejm Czteroletni, który został zwołany w październiku 1788.
Ustanowienie święta
Uchwalenie Konstytucji 3 maja zostało uznane za
święto już 5 maja 1791.Począwszy od 2007 roku 3 maja jest również świętem narodowym Litwy
Dzieje obchodów
W czasie obchodów pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3
maja 1792 wokół Warszawy skoncentrowano wiele jednostek wojskowych, których
zabrakło w krytycznym momencie rosyjskiego ataku w 1792 r. W
okresie zaborów Polski celebrowanie rocznic
Konstytucji 3 maja było zakazane przez wszystkich zaborców. Polacy, którzy
odważyli się obchodzić publicznie to święto byli karani. Na przykład, za
złożenie bukietu fiołków w rocznicę Konstytucji 3 maja, w 1892 r. tajna
policja rosyjska aresztowała w Warszawie nauczyciela Stanisława Mieczyńskiego, po czym wysłano go za
ten czyn na trzyletnią zsyłkę do Odessy.
Obchody rocznicy Konstytucji 3 maja były
organizowane także w skupiskach Polonii, m.in. w Chicago. Uroczyste obchody rocznicy Konstytucji
3 maja organizowano w latach 1916-1918 w wielu miastach (najliczniejsze w
Warszawie w 1916 roku) po wycofaniu się wojsk i władz rosyjskich z obszaru tzw.
kongresowego Królestwa Polskiego.Po odzyskaniu niepodległości w 1918, rocznica
Konstytucji 3 maja została uznana za święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia
1919. Po II wojnie światowej obchodzono je do 1946,
kiedy w wielu miastach doszło do krwawych demonstracji studenckich. Od tego
czasu władze zabroniły publicznego świętowania, a próby manifestowania były
często tłumione przez milicję. Święto to zostało oficjalne zniesione
ustawą z 18 stycznia 1951 o dniach wolnych od pracy. Dopiero w roku 1981
ponownie świętowano to historyczne wydarzenie – świadczą o tym gazety codzienne
z tego czasu m.in. Trybuna Ludu, Głos Robotniczy, Życie Warszawy. Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z 6
kwietnia 1990 (weszła w życie 28 kwietnia). Tego roku obchody święta 3 maja w
Warszawie na Placu Zamkowym odbyły się w obecności prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego.
Zielone Świątki – potoczna (ludowa) nazwa święta Zesłania Ducha Świętego, którego geneza związana jest z przedchrześcijańskimi – pogańskimi – obrzędami wiosennymi o charakterze płodnościowym (siła drzew, zielonych gałęzi i wszelkiej wegetacji) oraz zaduszkowym (kult przodków, dziady wiosenne). Zielone Świątki przypuszczalnie wywodzą się z wcześniejszego słowiańskiego święta zwanego Stado, którego pozostałością są odbywające się w tym okresie ludowe odpusty, W Niemczech obchodzone pod nazwą Pfingsten.
Zwyczaje
Ludowe obyczaje związane z
Zielonymi Świątkami mają swe źródła w obrzędowości przedchrześcijańskiej.
Wpisane są w rytm przyrody, oczekiwanie nadejścia lata. Ich archetypem są magiczne praktyki, które miały oczyścić ziemię z demonów wodnych, odpowiedzialnych wiosną za proces wegetacji. Działania te miały zapewnić obfite plony. W tym
celu palono ognie, domy przyozdabiano zielonymi gałązkami, tatarakiem, kwiatami
(przystrajanie domostw zielonymi gałęziami miało zapewnić urodzaj, a także
ochronić przed urokami). Niektórzy wycinali młode brzózki i stawiali je w
obejściu. W ludowej tradycji ziemi dobrzyńskiej – choć już w sposób cząstkowy – zachowały
się zwyczaje związane z kultem drzew i zielonych gałęzi. Bydło okadzano dymem
ze spalonych święconych ziół, przystrajano wieńcami i kwiatami, a po grzbietach
i bokach toczono jajka. W okresie późniejszym zasiane pola obchodziły procesje,
niesiono chorągwie i obrazy święte, śpiewano przy tym pieśni nabożne. W
zależności od regionu nazywane były dawniej również Sobótkami (południowa Polska) lub Palinockami (Podlasie) – konsekwencja tego, gdy w okresie
chrystianizacji próbowano przenieść obchody Nocy
Kupalnej na okres majowych Zielonych Świątek (a
dopiero później na termin pierwotnie bliższy temu pogańskiemu świętu, na
specjalnie w tym celu ustanowioną wigilię św. Jana). Zielone Świątki szczególnie były popularne wśród pasterzy,
którzy ucztowali i tańczyli przy ogniu. Zwyczaj ten do dzisiaj jest popularny
wśród górali zagórzańskich i Podhalan, w sobótkową noc na wielu wzgórzach palą
się widoczne z daleka ogniska, od których odpala się tzw. fakły (lub kozubki) – szczególny rodzaj pochodni, robionej z kory
młodego świerka (w gwarze podhalańskiej smreka/smereka). Robi się z niej swego rodzaju sakwę na długim
kiju, do której wkłada się żywicę. Z fakłami robi się pochody między
poszczególnymi watrami (tj. ogniskami), a także obchodzi pola,
szczególnie te zasiane, w celu odpędzenia złych duchów od zagonów i pól.
Tradycja Zielonych Świątek przetrwała również w Dolnej
Saksonii (Pfingstbaumpflanzen) oraz na zachodniej Ukrainie (Wodzenie
kusta).
Dzień Matki – święto obchodzone jako wyraz szacunku dla
wszystkich matek. Data obchodów Dnia Matki zależy od kraju, w którym jest świętowany. W
Polsce obchodzone jest 26 maja.
Historia
Początki święta sięgają
czasów starożytnych Greków i Rzymian. Kultem otaczano wtedy matki-boginie, symbole płodności i urodzaju. W późniejszych
czasach cesarstwo rzymskie przyjęło chrześcijaństwo i tym samym zabroniono
wyznawania innych bogów. Zwyczaj ten powrócił w siedemnastowiecznej
Anglii pod nazwą niedziela u matki. Początkowo co roku w czwartą niedzielę postu
odprawiano modły w najbliższej katedrze. W zwykłe niedziele odbywały się one w
pobliskich kościołach. Dzień, w którym obchodzono to święto, był wolny od pracy. Do tradycji należało składanie matce podarunków,
głównie kwiatów i słodyczy, w zamian za otrzymane błogosławieństwo. Zwyczaj
przetrwał do XIX wieku. Ponownie zaczęto go obchodzić po zakończeniu II wojny światowej. Inaczej historia tego święta przedstawia
się w Stanach Zjednoczonych. W 1858 roku amerykańska nauczycielka Ann Maria
Reeves Jarvis ogłosiła Dni Matczynej Pracy, zaś od 1872 roku Dzień Matek dla Pokoju promowała Julia
Ward Howe. Annie Marie Jarvis, córce Ann Jarvis, w 1905
roku udało się ustanowić Dzień Matki. Z czasem zwyczaj ten rozpowszechnił się
na niemal wszystkie stany, zaś w 1914 roku Kongres Stanów Zjednoczonych uznał przypadający na drugą niedzielę maja Dzień Matki za święto narodowe.
Dzień Matki w Polsce
W Polsce przedwojennej obchodzono Dzień Matki (wydaje się, że nie
było ustalonej corocznej daty, np. niedziela 13 maja 1934 roku,
niedziela 7 maja 1939 roku), przy czym ich organizacją zajmował się PCK. Dzień
Matki (Muttertag) był obchodzony jako ważne święto w Generalnym Gubernatorstwie podczas okupacji niemieckiej (dzień ten był
świętem w całej III Rzeszy) Obecnie w Polsce święto to przypada na 26 maja. W tym dniu matki są zwykle obdarowywane
laurkami, kwiatami oraz różnego rodzaju prezentami przez własne dzieci,
rzadziej inne osoby. Święto to ma na celu okazanie matkom szacunku, miłości i
podziękowania za trud włożony w wychowanie.
Międzynarodowy
Dzień Dziecka (MDD) – dzień ustanowiony w 1954 przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) dla upowszechniania ideałów i celów
dotyczących praw
dziecka zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych (1945) i obchodzony od 1955 w różne dni roku
w różnych krajach członkowskich ONZ; w Polsce MDD obchodzony jest 1
czerwca.
W Polsce
W Polsce i innych byłych państwach socjalistycznych Międzynarodowy Dzień Dziecka obchodzony jest
od 1950 w dniu 1
czerwca. Po raz pierwszy zorganizowano go w związku z
akcją zbierania podpisów pod Apelem
sztokholmskim. Od 1952
stało się świętem stałym. Jego inicjatorem jest organizacja zwana International
Union for Protection of Childhood, której celem było zapewnienie bezpieczeństwa
dzieciom z całego świata. Od 1994 tego dnia w Warszawie obraduje Sejm Dzieci i Młodzieży. Z okazji Dnia Dziecka w szkołach często
obchodzony jest dzień sportu; np. poprzez organizowanie rozgrywek
międzyklasowych.Przed II wojną światową z inicjatywy Polskiego Komitetu
Opieki nad Dzieckiem od 1929 roku w dniu 22 września obchodzono Święto Dziecka.
Tego dnia po mszach w kościołach dzieci udawały się do szkół na uroczyste
akademie, a następnie na przygotowane wycieczki i zabawy, w czasie których
rozdawano słodycze, zakupione ze środków pozyskanych ze zbiórek publicznych
Boże Ciało – uroczystość liturgiczna w Kościele katolickim dla uczczenia Jezusa
Chrystusa w Najświętszym Sakramencie, obchodzona jest w czwartek po oktawie Zesłania Ducha Świętego, a we Włoszech w niedzielę po uroczystości Trójcy Świętej. Jest świętem nakazanym. Po raz pierwszy uroczystość obchodzona była w Leodium (Liège) w 1246, a w 1317 ustanowiona jako święto dla całego Kościoła zachodniego. W Polsce zostało wprowadzone przez biskupa Nankera na synodzie w Krakowie w 1320. W Kościele unickim święto zostało wprowadzone na synodzie
zamojskim w 1720. Zewnętrzną formę święta
stanowią procesje prowadzone do 4 ołtarzy. Procesyjnie przenoszona jest
monstrancja z Najświętszym Sakramentem. Na zakończenie udzielane jest uroczyste błogosławieństwo sakramentalne.
Historia
Pierwsze wieki chrześcijaństwa
W starożytnym Kościele
Eucharystię pojmowano jedynie jako ofiarę i ucztę funkcjonującą
jako element całej liturgii (Mszy św.). Na przestrzeni lat pogląd ten
ulegał przeobrażeniom. W jednej katechez
mistagogicznych wygłaszanych w oktawie Wielkanocy do neofitów Cyryl Jerozolimski pouczał słuchaczy, by przyjmowali i
adorowali Eucharystię ze czcią, z rękami złożonymi i by nic z niej nie uronili:
Od wieku IV odsetek chrześcijan stale przyjmujących Eucharystię malał, bowiem w
obrębie masowo przyjmowanych do Kościoła grup, część nowych wyznawców nie
wykazywała wystarczającego stopnia wiary, a toczące w IV wieku spory ariańskie
w kwestii natury boskiej Jezusa sprawiały, że cześć oddawana Eucharystii słabła.
Przez pierwsze tysiąc lat chrześcijaństwa Najświętszy Sakrament nie był
przedmiotem kultu poza liturgią. Był przechowywany w kościołach, ale służył do
udzielania go chorym w okresach między celebracjami
Średniowiecze
Uroczystość Bożego Ciała
wyrosła z adoracyjnego kierunku pobożności eucharystycznej rozwijającej się w
wiekach średnich w Kościele zachodnim. W XI wieku ujawnił się nieznany
wcześniej nurt pobożności eucharystycznej, który wiązał się z adoracją konsekrowanej
hostii. Impulsem do ujawnienia się tego nurtu były spory teologiczne z XI i XII
wieku, w których roztrząsano kwestię rzeczywistej obecności Chrystusa w
postaciach sakramentalnych. Rozgłos zyskiwały poglądy Berengara
z Tours (zm. 1088), który zaprzeczał rzeczywistej
obecności i wskazywał na symboliczną jedynie obecność Chrystusa pod postacią
chleba i wina. Poglądy te zanegował sobór laterański IV (1215), który postawił tezę o substancjalnej
obecności Chrystusa w Eucharystii. Spory te oddziaływały na wiernych, którzy
chcieli podkreślać boską obecność w sakramencie. Lud domagał się, by kapłani
ukazywali im podczas mszy św. konsekrowaną hostię. Z tego powodu, pod koniec
XII wieku wprowadzono do mszy św. ryt podniesienia, podczas którego kapłan okazywał wiernym hostię
po transsubstancjacji. Postanowienia synodów tego okresu precyzują czynności, jakie ma
wykonywać kapłan podczas przeistoczenia, wiernym zaś nakazują klękanie podczas
podniesienia i tym samym ukierunkowują tychże na oddawanie czci. Adoracja
podczas sprawowania Eucharystii stopniowo zaczynała przysłaniać znaczenie uczty
ofiarnej oraz ofiary Jezusa. Wśród wiernych zaczął ujawniać się pogląd, że sama
obecność i adorowanie przeistoczonej hostii daje takie same skutki jak
przyjmowanie komunii. Nasilał się adoracyjny kierunek pobożności
eucharystycznej. Najświętszy Sakrament był wystawiany podczas liturgii
eucharystycznych, nabożeństw pozaliturgicznych czy odmawiania modlitw
brewiarzowych. Przesadny akcent położony na ryt podniesienia
konsekrowanej hostii powodował, że część wiernych opuszczała kościół po tej
części liturgii eucharystycznej, nie czekając na komunię. Zachowało się kazanie
żyjącego na przełomie XIII/XIV w. kaznodziei Peregryna
z Opola, który w kazaniu o Najświętszym Sakramencie
starał się wyjaśnić wiernym poprawne według niego zasady kultu.
Oczekiwania wiernych wytworzyły podłoże do ustanowienia nowego święta.
Nowożytność
W okresie reformacji protestanccy reformatorzy negowali pogląd o
realnej obecności Chrystusa w Najświętszym Sakramencie i związane z nim
katolickie formy kultu eucharystycznego – procesje, błogosławieństwa i
wystawienia. Sobór trydencki bronił
tego poglądu i form jego wyrażania, wraz z procesjami
teoforycznymi i samym świętem Bożego Ciała. Po soborze
trydenckim – w znacznej mierze pod wpływem arcybiskupa Mediolanu Karola Boromeusza, oraz jezuitów – nastąpiło ożywienie kultu
eucharystycznego. Wówczas udział w procesji zaczął być traktowany jako
publiczne wyznanie wiary. Powstające w XIX wieku bractwa i zgromadzenia zakonne
także podsycały kult Najświętszego Sakramentu.W 1849 (lub 1847) roku
papież Pius IX dekretem Redempti sumus ustanowił
święto Najdroższej Krwi Pana naszego Jezusa Chrystusa (Festum Pretiosissimi
Sanguinis Domini Nostri Jesu Christi), które było obchodzone najpierw w
pierwszą niedzielę lipca, a Pius X przeniósł
święto na dzień 1 lipca. W 1955 Pius XII reformując
liturgię zlikwidował obchody oktawy uroczystości. Reforma
liturgiczna Pawła VI z roku
1969 połączyła oba święta.
Nazwa święta
Święto nie miało
jednolitej nazwy. Pierwotnie było określane jako Festum sanctissimi corporis Domini nostri Iesu Christi. W niewiele zmienionej formie przejął ją mszał z 1570: In festo corporis Christi. W Niemczech używano określenia Heiliger Blutstag (święty dzień krwi) lub Fronleichnam (jako: Herenleib, fron-Herr, lichnam-Leib =
Ciało Pańskie), we Francji festivitas sacramenti, dies eucharistiae albo święto Zbawiciela (la Saint Sauveur) lub święto Boga (Fête-Dieu). Najczęściej stosowano określenie dies Corporis Christi. W Niemczech i we Francji świętowano także w
oktawę, nazywając ten dzień kleines Fronleichnamsfest, petite Fête-Dieu (małe święto Bożego Ciała).
Procesje
Procesje teoforyczne nie były elementem święta od samego jego
początku. Najstarszą wzmianką na temat ich istnienia była informacja o
przeprowadzanych w latach 1265–1275 uroczystych procesjach przed sumami w Kolonii, podczas których niesiony był krzyż i
Najświętszy Sakrament. Taka celebracja stanowiła nawiązanie do dawniejszych
zwyczajów polegających na zabieraniu w podróż Eucharystii, by była ochroną
przed niebezpieczeństwami. Pierwotna forma procesji wyrażała się w prostym,
nie przerywanym przejściem z Najświętszym Sakramentem i błogosławieństwem na
końcu. Na terenie Niemiec wiązała się z procesyjnym przechodzenie przez pola
danej wsi lub otoczenia miasta. Wierni zatrzymywali się przy czterech stacjach,
przy których udzielano błogosławieństwa wiernym, a polom błogosławieństwa
„pogodowego”. Przy poszczególnych stacjach odczytywano początkowe części
czterech Ewangelii, które zyskiwały funkcję formuł błogosławieństwa. Ryt był
uzupełniany błogosławieństwem sakramentalnym, które było udzielane przy
poszczególnych stacjach, a dodatkowo – na końcu procesji. Niemieckie
procesje zawierały element błagalny o ochronę przed nieszczęściami i o
sprzyjającą pogodę. Z takiego powodu włączano do procesji śpiew początkowych
fragmentów Ewangelii przy czterech ołtarzach oraz uroczyste błogosławieństwo.
Do Polski zwyczaj ten dotarł w XV wieku i w 1631 został wprowadzony do Rytuału Piotrkowskiego. Formy były z czasem urozmaicane i rozbudowywane o gry
„Bożociałowe” i przedstawienia sceniczne. Zwyczaj rozpowszechniał się –
w XV w. procesje były odprawiane na terenie Niemiec, Francji, Anglii, Polski i
północnych Włoch. Były przeprowadzane z coraz większym przepychem.
Uroczystości zyskiwały formę uroczystego pochodu, w którym niesiono monstrancję
(nazywaną w Niemczech „tronem”) osłanianą baldachimem w otoczeniu asysty.
Pojawiały się symbole przynależne władcom, a całe obchody podkreślały
królewskość Chrystusa jako zwycięskiego wodza. Procesja rozpoczynała się przy
dźwięku dzwonów. Niesiono krzyż, feretrony, figury, świece, a w orszaku
uczestniczyli wierni ubrani w „szaty anielskie” i odgrywali postaci popularnych
świętych. W procesji uczestniczyły dzieci. Z dzwonkami, w strojach anielskich
lub z kwiatami, których płatki były rzucane przed zbliżający się baldachim.
Istotną cezurę w ugruntowaniu się tradycji procesji stanowił Sobór trydencki (1547–1561), który wobec krytyki ruchów reformacyjnych
wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego przyjął dekret podtrzymujący doktrynę
transsubstancjacji, a także potwierdził potrzebę kontynuowania celebracji w
formie procesji. Rzymskie rytuały zostały oficjalnie podane dopiero w
„Caeremoniale episcoporum” z 1600 i „Rituale romanum” z 1614, jednak
przewidywały wyłącznie uroczyste przejście z Najświętszym Sakramentem bez
zatrzymywania się oraz udzielenie błogosławieństwa eucharystycznego na końcu
liturgii. Kościół niemiecki wprowadził zwyczaj śpiewania perykop
Ewangelii i udzielania błogosławieństwa przy czterech ołtarzach. Do Polski
zwyczaj ten dotarł w XV wieku i w 1631 został wprowadzony do Rytuału Piotrkowskiego. W Rzymie, do 1870, kiedy nastąpił upadek Państwa
Kościelnego, procesje Bożego Ciała organizowano via
Merulana – od bazyliki św. Jana na Lateranie do bazyliki Matki Bożej Większej. Zwyczaj ten przywrócił Jan
Paweł II w pierwszym roku swojego pontyfikatu.
Lato – jedna z czterech podstawowych pór
roku w przyrodzie, w strefie klimatu umiarkowanego. Charakteryzuje się najwyższymi temperaturami powietrza w skali roku. W świecie roślin jest to okres dojrzewania nasion i owoców,
a w świecie zwierząt jest to okres wydawania na świat nowego pokolenia i
przygotowania go do samodzielnego życia. Lato astronomiczne rozpoczyna się w momencie przesilenia letniego i trwa do momentu równonocy jesiennej, co w przybliżeniu oznacza na półkuli północnej okres pomiędzy 21 czerwca a 23 września
(czasami daty te wypadają dzień wcześniej lub dzień później, a w roku
przestępnym mogą być dodatkowo cofnięte o jeden dzień). Podczas
lata astronomicznego dzienna pora dnia jest dłuższa od pory nocnej, jednak z każdą kolejną dobą dnia ubywa, a nocy przybywa – Słońce wschodzi coraz
później i góruje na coraz mniejszych wysokościach ponad
horyzontem. Za lato klimatyczne przyjmuje się okres roku, w którym średnie dobowe temperatury powietrza przekraczają
15 °C. Pomiędzy latem klimatycznym i sąsiednimi klimatycznymi
porami roku nie ma etapów przejściowych, w przeciwieństwie do zimy poprzedzanej przedzimiem i następującym po niej przedwiośniem. Dla półkuli południowej wszystkie opisane daty i zjawiska są przesunięte o pół roku. Za miesiące
letnie na półkuli północnej uznaje się czerwiec, lipiec i sierpień, a na
południowej grudzień, styczeń i luty.
Rośliny
Trwa kwitnienie roślin, a
już pojawiają się nasiona i owoce. Pojawiają się pierwsze letnie owoce, np. poziomki, czereśnie, wiśnie. Późniejszą porą dojrzewają maliny, gruszki, jabłka – pojawienie się jabłek symbolizuje już ostatni okres
lata i zbliżającą się jesień.
Zwierzęta
W świecie zwierząt,
niektóre gatunki wychowują podrośnięte potomstwo, inne jeszcze się rozmnażają.
We wszystkich środowiskach jest duża obfitość pokarmów.
Święta związane z
latem
Święto przesilenia letniego
W czasie najkrótszej nocy w roku (z 21 na 22
czerwca) obchodzone jest święto związane z przesileniem
letnim. W krajach anglosaskich pod nazwą Midsummer, w
germańskich Mittsommerfest. W krajach słowiańskich zaś święto to jest
nazywane Nocą Kupały. W czasie tej nocy rozpalano ogniska, w
których palono zioła. W trakcie zabaw odbywały się różnego rodzaju wróżby i
tańce. Dziewczęta puszczały w nurty rzek wianki z zapalonymi świecami, które
miały być wyławiane przez kawalerów, wieszcząc tym samym szybkie zamążpójście.
Prawdopodobnie pozostałości dawnych wiosennych obrzędów magicznych kończących
zaklinanie „dobrego początku”, nawiązujących do obrzędowości zadusznej i
nadchodzącego urodzaju.Natomiast w Szwecji obchodzone
jest święto Midsommar, podczas którego tańczy się wokół Majowego Słupa
Noc Świętojańska
W Polsce Noc Kupały obchodzona jest w nocy z 23 na 24 czerwca
(w wigilię św. Jana).
Natomiast w innych krajach te święta są rozdzielone. W Brazylii obchodzona jest Festa
Junina (Festa de São João).W czasie Nocy Świętojańskiej również
pali się ogniska
Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny
Latem w katolicyzmie obchodzone
jest święto Wniebowzięcia
Najświętszej Maryi Panny znane w Polsce pod nazwą Święta Matki
Boskiej Zielnej, ponieważ w czasie obrzędów związanych z tym świętem błogosławi
się wiązanki kwiatów. Wierzono, że taki bukiet nabiera cudownych, leczniczych
właściwości. Podczas powrotu z kościoła zostawiano
go wśród upraw, gdzie miał przynieść szczęście w zbiorach, po czym, po kilku
dniach, zabierano go do domu. Był przechowywany bardzo pieczołowicie, okadzano
nim izbę, trzymano w miejscu, które było widoczne i dawało pewność, że moc
bukietu będzie działała.We Włoszech 15 sierpnia obchodzi się Ferragosto, które jest powiązane ze świętem
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
Dożynki
Dożynki to urządzane po żniwach święto rolników, będące
ukoronowaniem ich całorocznego trudu. Dożynki nie kończą jednak cyklu prac na
polu, jednak rozpoczyna krótki czas odpoczynku i radosnego świętowania.Zwyczaje
dożynkowe odnosiły się do pierwszego i ostatniego zebranego z pola snopu zboża.
Rozpoczęcie żniw, nazywane zażynem, miały obrzędową oprawę. Pierwsze kłosy
ścinał gospodarz, rozpoczynając tym samym pracę. Pierwszy snop nazywano szczęściem i
był on zanoszony do domu. Natomiast ostatnie kłosy (zwane przepiórkami)
zostawiano na polu. Zostawiano na niego najładniejsze kłosy i przystrajano
polnymi kwiatami. Ziarno z tego snopa mieszano z ziarnem siewnym. W obrzędach
dożynkowych brały udział przede wszystkim kobiety ze względu na ich dominującą
rolę przy żęciu zbiorów sierpami. Po zakończeniu zbioru żniwiarze tworzyli wieniec
dożynkowy, poświęcali go w kościele i zanosili gospodarzowi, który odwdzięczał
się zaproszeniem ich na poczęstunek
Wakacje
Okres letni to czas
wzmożonej turystyki, której sprzyjają wakacje. W Polsce wakacje w szkole podstawowej i w szkole średniej oprócz ostatniej klasy, rozpoczynają się od
pierwszej soboty po 20 czerwca i trwają do ostatniego dnia sierpnia
Dzień Ojca – święto będące wyrazem szacunku i
wdzięczności ojcom. W Polsce obchodzone jest corocznie 23 czerwca (od roku 1965)
Geneza
Obchody zapoczątkowane
zostały w Stanach Zjednoczonych, gdzie po sukcesie Dnia Matki pojawiły się
głosy, by ustanowić święta również dla pozostałych członków rodziny. Dzień Ojca
wydawał się naturalnym dopełnieniem. Pierwsze obchody święta odbyły się 19
czerwca 1910 roku w miasteczku Spokane w stanie Waszyngton za sprawą Sonory Smart Dodd, córki weterana
wojny secesyjnej Williama Smarta. Sonora Dodd, dowiedziawszy się o ustanowieniu
Dnia Matki (3 lata wcześniej, w 1907) wpadła na pomysł, by analogiczne święto
wprowadzić dla uczczenia trudu opieki nad rodziną i zasług wszystkich ojców – w
szczególności jej własnego, który po śmierci matki samotnie wychowywał ją oraz
pięcioro młodszego rodzeństwa. Wydarzenie miało charakter lokalny, a starania o
wprowadzenie go na skalę krajową nie przyjęły się przez kolejnych kilka dekad.
Dopiero prezydent
Nixon w 1972 roku
oficjalnie ustanowił Dzień Ojca. Choć w Polsce święto to ma już kilkudziesięcioletnią
tradycję, do tej pory nie dorównało popularnością Dniowi Matki.
Obchody
We Włoszech, Hiszpanii i Portugalii jest
to 19 marca (dzień świętego Józefa), na Litwie pierwsza niedziela czerwca, w Austrii druga
niedziela czerwca. W Niemczech Dzień Ojca obchodzi się w dniu Wniebowstąpienia Pańskiego (Christi Himmelfahrt), który przypada na 39.
dzień po niedzieli wielkanocnej (40. dnia, licząc wraz z nią). Z czasem
przerodził się on w Dzień Mężczyzn. W krajach skandynawskich Dzień Ojca obchodzony
jest w drugą niedzielę listopada, ale w Danii 5 czerwca.W Turcji, Francji, Wielkiej Brytanii i na Ukrainie Dzień Ojca świętuje się w 3. niedzielę
czerwca
Narodowy Dzień
Pamięci Powstania Warszawskiego – polskie
święto państwowe, obchodzone
corocznie od 2010 roku w dniu 1 sierpnia.Dzień ten nie jest dniem wolnym od pracy.
Znaczenie daty
Preambuła ustawy głosi, że
święto ustanawia się w hołdzie bohaterom Powstania
Warszawskiego – tym, którzy w obronie bytu państwowego, z
bronią w ręku walczyli o wyzwolenie stolicy, dążyli do odtworzenia instytucji
niepodległego Państwa Polskiego, sprzeciwili się okupacji niemieckiej i widmu
sowieckiej niewoli zagrażającej następnym pokoleniom Polaków. Uzasadnienie
dołączone do projektu ustawy dodawało ponadto, że uhonorowaniem dnia wybuchu
powstania wolna Polska może spłacić swój dług wdzięczności.
Ustanowienie święta
Święto zostało ustanowione
ustawą z dnia 9 października 2009 roku o ustanowieniu Narodowego Dnia
Pamięci Powstania Warszawskiego, uchwalonej z inicjatywy prezydenta
RP Lecha
Kaczyńskiego. Za
uchwaleniem ustawy głosowało 397 posłów, 1 był przeciwko, 6 wstrzymało się od
głosu. Senat przyjął ustawę bez poprawek w dniu 5 listopada 2009 roku. Ustawę
opublikowano w Dzienniku Ustaw w dniu 7 grudnia 2009 roku.
Święto Wojska
Polskiego – święto Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, obchodzone 15 sierpnia na pamiątkę
zwycięskiej Bitwy
Warszawskiej w 1920,
stoczonej w czasie wojny
polsko-bolszewickiej. Wprowadzone
ustawą Sejmu z 30
lipca 1992 r. (Dz.U. z 1992 r. nr 60, poz. 303),
obowiązującą od 13 sierpnia 1992. Święto to przypada w dzień
ustawowo wolny od pracy,
ponieważ 15 sierpnia jest również liturgicznym świętem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, dla którego ustawodawca wprowadził wolne.
Historia
Wojsko Polskie od
uzyskania niepodległości przez państwo polskie w 1918 roku w znakach, nazwach,
ceremoniale i wewnętrznej strukturze podkreślało swój historyczny rodowód i swą
tradycję, rozumianą jako trwanie państwa oraz ciągłość istnienia jego zbrojnego
ramienia. Kultywowanie tradycji oręża polskiego było jednym z istotnych
czynników integrujących armię oraz umacniało jej więzi ze społeczeństwem.
Szczególnym tego przykładem były święta wojskowe, uroczyście obchodzone w
armii II
Rzeczypospolitej. Do tych
tradycji nawiązują obecnie żołnierze Wojska Polskiego. W okresie II Rzeczypospolitej Święto Żołnierza obchodzono
dla upamiętnienia walk w
obronie Ojczyzny toczonych
w 1920 roku. Wybrano dzień 15 sierpnia, gdyż w tym dniu w 1920 roku w godzinach
nocnych pierwsze oddziały 21 Dywizji Górskiej rozpoczęły forsowanie Wieprza pod Kockiem. Rozpoczęto w ten sposób kontrofensywę, w wyniku której rozbito wojska
rosyjskiego Frontu Zachodniego pod dowództwem Michaiła
Tuchaczewskiego. Ustanowienie Święta
Żołnierza sankcjonował rozkaz Ministra
Spraw Wojskowych gen. broni Stanisława
Szeptyckiego nr 126 z
dnia 4 sierpnia 1923 roku. Święto Żołnierza nie zostało nigdy
odwołane równorzędnym lub wyższym aktem. Obchodzono je uroczyście w
okresie II wojny
światowej w Polskich
Siłach Zbrojnych na Zachodzie i w Wojsku Polskim do 1947 roku. W następnych latach
zaniechano jego obchodów i ustanowiono Dzień Wojska Polskiego (12
października) –
upamiętniając w ten sposób chrzest bojowy 1 Dywizji
Piechoty im. Tadeusza Kościuszki pod Lenino. W latach 1990–1992 Święto obchodzono w dniu 3
maja, w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja. Ustawa sejmowa z dnia 30 lipca 1992
przywróciła obchody Święta Wojska Polskiego w dniu 15 sierpnia. Tegoż roku po
raz pierwszy w dniu 15 sierpnia odbyły się centralne uroczystości z okazji
Święta Wojska Polskiego przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie.
Obchody
Corocznie 15 sierpnia
odbywają się we wszystkich kościołach polowych w Polsce uroczyste Msze Święte w intencji poległych na polu chwały. Na cmentarzach
pamięć żołnierzy czci Apel Poległych, natomiast
przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie odprawiana jest z udziałem najwyższych
władz państwowych honorowa zmiana warty. 15 sierpnia 2007, pierwszy raz w
powojennej historii Polski (ostatnia tak duża defilada odbyła się w 1974),
miała miejsce defilada nawiązująca do tradycji II Rzeczypospolitej. Około stu pojazdów i tysiąca żołnierzy (w tym
reprezentacyjny pododdział francuski) przedefilowało Alejami
Ujazdowskimi w Warszawie. Nad
trasą defilady przelatywały samoloty i śmigłowce. Paradzie przyglądały się
tysiące widzów, zapełniających trasę i boczne uliczki. Uroczystości rozpoczęły
się od przeglądu oddziałów, którego dokonał prezydent Lech Kaczyński, jadąc w odkrytym samochodzie terenowym Land Rover
Defender. Prezydent przed Belwederem odbierał również defiladę
Dzień Solidarności i Wolności – polskie święto państwowe,
obchodzone co roku 31 sierpnia w rocznicę porozumień sierpniowych,
ustanowione w celu upamiętnienia historycznego zrywu Polaków do wolności i
niepodległości z 1980, który zapoczątkował proces upadku komunizmu i wyzwolenia narodów Europy Środkowej i Wschodniej. Dzień ten
nie jest dniem wolnym od pracy.
Znaczenie daty
Punktem
kulminacyjnym Sierpnia 1980 było podpisanie porozumień kolejno - w Szczecinie (30 sierpnia), w Gdańsku (31 sierpnia), w Jastrzębiu-Zdroju (3 września) i w Hucie Katowice w
Dąbrowie Górniczej (11 września). Za symboliczną datę przyjmuje się dzień 31
sierpnia - podpisanie porozumienia w Gdańsku.
Ustanowienie święta
Dzień 31 sierpnia został
ustanowiony świętem
państwowym przez Sejm RP w dniu
27 lipca 2005.
Dzieje obchodów
Święto było obchodzone po raz pierwszy w 25. rocznicę porozumień
sierpniowych w dniu
31 sierpnia 2005. Główne uroczystości odbyły się w Gdańsku.
Jesień – jedna z czterech podstawowych pór roku w przyrodzie, w strefie klimatu
umiarkowanego. Charakteryzuje
się umiarkowanymi temperaturami
powietrza z malejącą średnią
dobową, oraz (w przypadku Polski) stosunkowo dużym w skali roku opadem
atmosferycznym. W świecie
roślin i zwierząt jest to okres gromadzenia zapasów przed zimą
Za jesień klimatyczną
przyjmuje się okres roku (następujący po lecie), w
którym średnie dobowe temperatury
powietrza wahają się pomiędzy
15 a 5 °C.
Astronomiczna jesień rozpoczyna się w
momencie równonocy
jesiennej i trwa do
momentu przesilenia
zimowego, co w przybliżeniu
oznacza na półkuli
północnej okres pomiędzy 23 września a 22 grudnia (czasami daty te wypadają dzień wcześniej lub dzień
później, a w roku przestępnym mogą być dodatkowo cofnięte o jeden
dzień). Podczas jesieni astronomicznej dzienna pora dnia jest krótsza od pory nocnej, a ponadto z
każdą kolejną dobą dnia ubywa, a nocy przybywa. Dla półkuli
południowej wszystkie
opisane daty i zjawiska są przesunięte o pół roku. Za miesiące jesienne na
półkuli północnej uznaje się wrzesień, październik i listopad, a na południowej marzec, kwiecień i maj.
Przyroda
Fenologia jesieni
Okres jesieni wyróżniany
na podstawie danych klimatycznych lub astronomicznych nie przekłada się
dokładnie na pory roku wyróżniane na podstawie fenologii. W Europie Środkowej jesień dzielona jest na dwie
fenologiczne pory roku: wczesną jesień (polecie) i pełną jesień(lub po prostu jesień). Wczesna jesień to
pora, w której dojrzewa wiele owoców, przy czym za wskaźnikowe uważane są
owoce kasztanowca
zwyczajnego, derenia świdwy i ligustru pospolitego. W tej porze roku pełnię kwitnienia
osiąga wrzos. Właściwa jesień to okres przechodzenia w spoczynek zimowy drzew,
objawiający się żółknięciem liści. Za kluczowe uważane są tu kasztanowiec
zwyczajny i brzoza
brodawkowata. Jeszcze w
trakcie jesieni liście tej ostatniej osiągają również pełnię opadania.
Fenologiczna jesień kończy się z nadejściem zimy, tj. okresu występowania mrozu. Przedzimie to klimatyczny etap przejściowy
poprzedzający zimę.
Rośliny
Jesienią liście drzew zmieniają kolor, by w końcu opaść przed zimą, a najgrubsze
części zielone roślin ulegają zdrewnieniu. Rośliny wieloletnie gromadzą
substancje zapasowe w korzeniach, a jednoroczne usychają, starając się przedtem
różnymi metodami doprowadzić do rozproszenia nasion.
Zwierzęta
Na przełomie lata i
jesieni część zwierząt przenosi się do cieplejszych stref klimatycznych.
Obserwować można przeloty ptaków, takich jak bociany, żurawie, kaczki.
Dzień Edukacji
Narodowej – polskie święto oświaty i szkolnictwa wyższego ustanowione 27 kwietnia 1972 roku,
określone ustawą – Karta praw i obowiązków nauczyciela jako
Dzień Nauczyciela. Od 1982 roku na mocy ustawy Karta Nauczyciela obchodzone
jako Dzień Edukacji Narodowej.Upamiętnia rocznicę powstania Komisji
Edukacji Narodowej, która
została utworzona z inicjatywy króla Stanisława
II Augusta i zrealizowana
przez Sejm
Rozbiorowy w dniu 14
października 1773 roku. Potocznie dzień ten nadal zwany jest Dniem Nauczyciela.
Rys historyczny
Historia Dnia Nauczyciela
w Polsce ma swoje początki w 1957 roku. Podczas Światowej Konferencji
Nauczycielskiej w Warszawie ustalono, że dzień 20 listopada będzie
Międzynarodowym Dniem Karty Nauczyciela i świętem nauczycieli.
Konferencja została zorganizowana przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Ustawa z dnia 27 kwietnia 1972 roku, zwana Kartą praw i
obowiązków nauczyciela, wprowadziła Dzień Nauczyciela obchodzony w
rocznicę powołania Komisji Edukacji Narodowej. W 1982 roku Kartę praw i
obowiązków nauczyciela zastąpiła Karta Nauczyciela, zmieniając nazwę
święta na Dzień Edukacji Narodowej oraz wprowadzając przepis: Dzień ten
uznaje się za święto wszystkich pracowników oświaty (…)
Obchody święta w
Polsce
Dzień Edukacji Narodowej
jest uroczyście obchodzony w instytucjach związanych z oświatą. Jest okazją do
nagradzania wyróżniających się nauczycieli i pracowników niepedagogicznych. Minister Edukacji
Narodowej wręcza nauczycielom złote, srebrne, brązowe Krzyże Zasługi, medale Komisji Edukacji
Narodowej oraz nagrody Ministra Edukacji Narodowej za
osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze. Odznaczenia i wyróżnienia dla
nauczycieli wręczane są przez kuratorów oświaty, władze samorządowe oraz dyrektorów szkół na
uroczystych galach.
Światowy Dzień
Nauczyciela
Światowy Dzień Nauczyciela (ang. World Teacher’s Day) pod patronatem UNESCO obchodzony jest 5 października. Dzień ten proklamowany został w 1994 r. na pamiątkę podpisania w 1966 r. „Rekomendacji w sprawie statusu nauczyciela”, opracowanej przez UNESCO i Międzynarodową Organizację Pracy. Jest okazją do podkreślenia wiodącej roli nauczycieli w zapewnieniu najwyższej jakości edukacji na wszystkich poziomach nauczania. W Polsce od 1997 roku 5 października również jest obchodzony Światowy Dzień Nauczyciela przez nauczycieli reprezentujących sektor nauki i szkolnictwa wyższego. 5 października Dzień Nauczyciela obchodzony jest w takich państwach: Rosja, Litwa
Uroczystość Wszystkich Świętych (łac. Sollemnitas Omnium Sanctorum) – w Kościele katolickim uroczystość ku czci wszystkich chrześcijan, którzy osiągnęli stan zbawienia i przebywają w niebie, obchodzona corocznie w dniu 1 listopada, treściowo połączona z następującym po niej obchodem liturgicznym Dnia Zadusznego. W doktrynie Kościoła katolickiego jest wyrazem wiary w obcowanie świętych i powszechne powołanie do świętości
Historia
Starożytność
Uważa się, że uroczystość
Wszystkich Świętych wywodzi się ze wspominania w jednym, wybranym dniu,
wszystkich męczenników chrześcijańskich. Obchody takie, w różnych
Kościołach wschodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego, wprowadzano w IV wieku. Ich daty były
zróżnicowane lokalnie, ale najczęściej przypadały w okresie Wielkanocy. Efrem Syryjczyk zanotował, że w połowie IV wieku, w Edessie obchodzono wspomnienie wszystkich
męczenników 13 maja. Według kalendarza z Nikomedii z IV wieku, przypadało ono na pierwszy
piątek po Wielkanocy. Ten termin przyjął w V wieku Kościół perski, zachował się on współcześnie w kalendarzu Kościoła chaldejskiego.
Jan Chryzostom wspomniał na początku V wieku, że w Konstantynopolu obchodzono laudację wszystkich męczenników chrześcijańskich, z
całego świata, w pierwszą niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego. Termin ten potwierdzają bizantyjskie kalendarze liturgiczne.
Średniowiecze
Najstarsze świadectwa
przeniesienia do Rzymu bizantyjskiego zwyczaju wspominania
wszystkich męczenników w pierwszą niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego pochodzą
z końca V wieku. W VI wieku obchody te rozszerzono w Rzymie na wszystkich
zmarłych, którzy osiągnęli stan zbawienia. Jednak pod koniec VI wieku papież Grzegorz Wielki wykreślił to wspomnienie z rzymskiego
kalendarza liturgicznego. Według części świadectw z VII wieku, obchody
ku czci wszystkich świętych przeniesiono na święto ku czci apostołów Piotra i Pawła, 28 czerwca, lub dzień następny po tym święcie.
Inne świadectwa informują, że w VII wieku obchodzono wspomnienie wszystkich
męczenników 13 maja, a dało temu terminowi początek przeniesienie przez papieża Bonifacego IV relikwii najbardziej czczonych męczenników
do panteonu. Świętowanie 1 listopada w Rzymie rozpoczęto
najprawdopodobniej w roku 741. Papież Grzegorz III ufundował wówczas oratorium w Bazylice św. Piotra na
Watykanie in honorem Salvatoris, sanctae Dei genitricis semperque
virginis Mariae dominae nostrae, sanctorumque apostolorum, martyrum quoque et
confessorum Christi, perfectorum iustorum, czyli ku czci Zbawiciela, Maryi, apostołów,
męczenników i wyznawców. W dokumencie fundacyjnym papież polecił odprawiać w
tym oratorium modlitwy do Wszystkich Świętych w dniu 1 listopada. 1
listopada wprowadzono w Rzymie najprawdopodobniej pod wpływem dawnego zwyczaju,
występującego u Anglosasów i Franków. Liczne bowiem świadectwa z IX wieku przekazują,
że w Anglii i państwie Franków obchodzono 1 listopada uroczystość zwaną sollemnitas sanctissima. W związku z tym uważa się, że Wszystkich
Świętych ma genezę przedchrześcijańską. Germanie oraz Celtowie organizowali jesienią uroczystości ku czci
zmarłych zwane Samhain. Niektórzy uczeni wiążą Wszystkich Świętych z
obrzędowością celtycką, ponieważ rok kalendarzowy i obrzędowy Celtów
rozpoczynał się w listopadzie W roku 835 papież Grzegorz IV zwrócił się do cesarza Ludwika Pobożnego, aby ten wprowadził obowiązkowe obchody
uroczystości sollemnitas sanctissima 1 listopada w całym cesarstwie. W roku 935 papież Jan XI wyznaczył na 1 listopada osobną uroczystość
Wszystkich Świętych, które miało obowiązywać w całym Kościele. Wprowadził też wigilię tego święta. W roku 1475 papież Sykstus IV ustanowił w dniu 1 listopada obowiązkową dla
wszystkich wiernych uroczystość i dołączył do niej oktawę obchodów. Wigilia i oktawa zostały zniesione
w roku 1955 przez papieża Piusa XII.
Obchody liturgiczne
Obchody liturgiczne Wszystkich Świętych obejmują oficjum oraz uroczystą mszę.
Sposoby odmawiania oficjum i odprawiania mszy, były w średniowieczu
zróżnicowane lokalnie, bowiem Stolica Apostolska nie
wprowadziła jednolitego formularza dla uroczystości 1 listopada. Wszystkie ryty
opierały teksty liturgiczne na rozdziale siódmym Apokalipsy św. Jana: Potem
ujrzałem: a oto wielki tłum, którego nie mógł nikt policzyć, z każdego narodu i
wszystkich pokoleń, ludów i języków, stojący przed tronem i przed Barankiem.
Odziani są w białe szaty, a w ręku ich palmy. I głosem donośnym tak wołają:
«Zbawienie u Boga naszego, Zasiadającego na tronie i u Baranka». A wszyscy
aniołowie stanęli wokół tronu i Starców, i czworga Zwierząt, i na oblicza swe
padli przed tronem, i pokłon oddali Bogu, mówiąc: «Amen. Błogosławieństwo i
chwała, i mądrość, i dziękczynienie, i cześć, i moc, i potęga Bogu naszemu na
wieki wieków! Amen».Dopiero w XVI wieku jednolity, obowiązujący w Kościele
formularz zatwierdził i polecił stosować na całym świecie sobór trydencki.
Formularz ten został stopniowo upowszechniony w całym Kościele katolickim.Wszystkie
średniowieczne warianty oficjum zawierały psalmy wskazujące
na powszechne powołanie ludzi do świętości. Współcześnie zachowano trzy
najbardziej znane średniowieczne hymny – Christe caelorum habitater
alme w godzinie czytań, Iesu,
salvator saeculi w jutrzni oraz Christe, redemtor omnium,
conserva w nieszporach.Formularz
trydencki zachował, z różnych średniowiecznych rytów, introit Gaudeámus, kolektę Omnípotens sempitérne Deus, czytanie siódmego
rozdziału Apokalipsy, graduał Timéte
Dóminum, offertorium Iustórum
ánimæ, modlitwę
nad darami Múnera tibi, antyfonę na komunię Beáti mundo corde oraz modlitwę po komunii Da,
quǽsumus, Dómine. Po soborze watykańskim II zmieniono
tekst czytania, modlitw nad darami i po komunii, a także wprowadzono
specjalną prefację oraz uroczystą formułę błogosławieństwa.
Zwyczaje w Polsce
W dniu Uroczystości
Wszystkich Świętych, a także następnego dnia (Dzień Zaduszny, 2 listopada) Polacy odwiedzają cmentarze, aby ozdobić groby
swoich bliskich kwiatami i zapalić znicze. (Dzień Zaduszny, zwany też
Zaduszkami, dla katolików łacińskich i wielu innych chrześcijan, to dzień
modlitw za wszystkich wiernych zmarłych.) Dzień ten był dniem wolnym od pracy, również w czasach PRL-u, ale kładziono nacisk na świecki charakter i
nazywano je Świętem Zmarłych, Dniem Zmarłych lub Dniem Zmarłych i Poległych
Święta prawosławne
W Kościele prawosławnym nie
ma tradycji modlitwy za zmarłych w dniu 1 listopada, ale ze względu na wiernych
(szczególnie mieszane rodziny), którzy jak np. w Polsce w tym dniu idą również
do grobów swoich bliskich, w świątyniach wznoszone są modlitwy w intencji
zmarłych. Modlitwy za zmarłych odbywają się w 3, 9 i 40 dniu po pochówku oraz
pierwszą rocznicę od pochówka. Okresem szczególnych modlitw za zmarłych jest
czas od Zmartwychwstania do Pięćdziesiątnicy.
Występują dwie soboty szczególnych modlitw za zmarłych nazywane Powszechnymi
Sobotami Dusz („Sobotami Rodzicielskimi”). Pierwsza to tzw. sobota mięsopustna
przypadająca przed Wielkim Postem,
druga to sobota przed świętem Pięćdziesiątnicy.
Szczególne dni, gdy wierni odwiedzają groby zmarłych to: sobota poprzedzająca
dzień św. Dymitra z Tesaloniki (Dymitriewskaja
Roditielskaja Subbota), Niedziela Przewodnia oraz
święto Radonicy wypadające w dziesiąty dzień po Passze. Druga, trzecia i czwarta sobota Wielkiego
Postu uznawane są jako dni modlitwy za zmarłych, ale nie są równoznaczne
powszechnym sobotom wspominania zmarłych
Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich (Międzynarodowy Dzień Książki, Światowy Dzień Książki) – doroczne święto organizowane przez UNESCO w celu promocji czytelnictwa, edytorstwa i ochrony własności intelektualnej za pomocą praw autorskich. Dzień ten po raz pierwszy obchodzono w 1995 roku.
Geneza święta
Światowy Dzień Książki i
Praw Autorskich obchodzony jest 23 kwietnia. Data ta wybrana została jako symboliczna dla literatury
światowej. W tym dniu w roku 1616 zmarli Miguel de
Cervantes, William Szekspir i historyk peruwiański Inca
Garcilaso de la Vega (przy
czym datę śmierci Szekspira podaje się według kalendarza juliańskiego, a pozostałych dwóch – według gregoriańskiego). Na ten sam dzień przypada również rocznica
urodzin lub śmierci innych wybitnych pisarzy, np. Maurice’a Druona, Halldóra
Laxnessa, Vladimira Nabokova, Josepa Pla i Manuela Mejía Vallejo. W Wielkiej
Brytanii i Irlandii Światowy Dzień Książki wyjątkowo obchodzony jest w pierwszy
czwartek marca, tak aby święto to wypadało w trakcie semestru szkolnego. Pomysł
organizacji święta zrodził się w Katalonii – w 1926 roku wystąpił z nim wydawca z Walencji, Vicente Clavel Andrés. Z początku planowano związać je z datą 7 października, domniemaną datą urodzin Cervantesa, lecz ze
względu na niepewność z nią związaną, ostatecznie ustalono datę 23 kwietnia. W
Hiszpanii Dzień Książki jest świętem oficjalnym od roku 1930, a od 1964 – we
wszystkich krajach hiszpańskojęzycznych. 23 kwietnia jest w Katalonii hucznie
obchodzonym świętem narodowym, jako dzień jej patrona – Świętego Jerzego. Zgodnie z długą tradycją w Katalonii
obdarowywano w ten dzień kobiety czerwonymi różami,
mającymi symbolizować krew smoka pokonanego przez św. Jerzego. Później kobiety
zaczęły odwzajemniać się mężczyznom podarunkami z książek. UNESCO postanowiło stworzyć tytuł Światowej
Stolicy Książki, który jako
pierwsze miasto otrzymał Madryt. Tytuł Światowej Stolicy Książki przyznawany
jest co roku przez UNESCO jako wyróżnienie dla najlepszego przygotowanego przez
dane miasto programu promującego książki i czytelnictwo
Międzynarodowy
Dzień Strażaka, ang. International Firefighters' Day
(skrót IFFD) – międzynarodowe święto strażaków obchodzone 4 maja, w dniu wspomnienia w Kościele katolickim Świętego
Floriana. W Polsce od 2003 roku Dzień Strażaka obchodzony jest jako święto
zawodowe, ustanowione przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Dzień ten nie jest dniem
wolnym od pracy.
Historia
Święto zainicjował australijski strażak J.J. Edmondson z Melbourne na pamiątkę tragicznie zmarłych pięciu
kolegów-strażaków (Matta, Stuarta, Jasona, Garry'ego i Chrisa) 2 grudnia 1998
roku w Linton. Próbowali
ratować czyjeś życie i mienie w czasie pożaru, jak robią to strażacy na całym świecie. Jako wyraz szacunku dla
poległych strażaków i wsparcie dla ich rodzin, Country Fire Authority [CFA] (Straż Pożarna w stanie Viktoria, Melbourne, w Australii, składająca się w głównej mierze z
wolontariuszy) i Victorian community (Wspólnota, społeczność
st. Wiktoria) przyjęła sobie za symbol czerwono-niebieską wstążką. Kiedy po raz
pierwszy informacja ta trafiła do społeczności internetowej odzew był
natychmiastowy od załóg strażackich z USA, które przyjęły noszenie symbolu nie tylko w tym dniu. Taki odzew zza
oceanu oraz listy napływające z różnych stron świata po tragedii, skłoniły
właśnie JJ Edmondsona, aby z nadejściem 1999 roku
CFA, organizacja uznana na arenie międzynarodowej, stała się symbolem poparcia
i szacunku dla wszystkich strażaków świata i dniem, w którym można byłoby
wspólnie promować i koordynować obchody. Po konsultacji, poprzez Wspólnotę z
krajowymi i międzynarodowymi strażakami, ustalono termin na dzień wspominania
św. Floriana w Kościele
katolickim, patrona wszystkich strażaków.
Obchody
W większości krajów europejskich, tradycyjnie od ponad 150 lat w Dzień św.
Floriana, obchodzony jest: Dzień Straży Pożarnej i Dzień
Strażaka. Oficjalnie
święto zostało ustanowione w 2002 roku, przez Sejm RP, przy
nowelizacji ustawy o Państwowej
Straży Pożarnej (PSP) z
1991 roku. Dodany artykuł (art. 30a) formalnie ustanawia Dzień Strażaka.
W Polsce świętuje w tym dniu zarówno Państwowa, jak i Ochotnicza
Straż Pożarna.
Uroczystości związane z obchodami są m.in. okazją do:
·
nominacji na wyższe stopnie oficerskie i aspiranckie,
·
wręczenia cywilnych odznaczeń dla
wyróżniających się w służbie strażaków:
o "Za Zasługi dla Pożarnictwa",
o "Zasłużony dla Ochrony Przeciwpożarowej",
również dla osób, które w sposób szczególny wspierały działalność ochrony
przeciwpożarowej,
·
zaprezentowania sprzętu straży pożarnej i umiejętności strażaków.
Nierzadkim elementem oficjalnych uroczystości jest wręczenie
wojskowego medalu "Za Zasługi dla Obronności Kraju",
nadawanego przez Ministra Obrony Narodowej.
Po oficjalnych uroczystościach następuje część artystyczna,
podczas której odbywają się konkursy lub zawody np. pomiędzy jednostkami
pożarniczymi z różnych miast, w których biorą udział zarówno strażacy z Państwowej,
jak i Ochotniczej Straży Pożarnej. Częstym akcentem jest udział młodzieży czy
zespołów muzycznych.
Dzień Europy – święto europejskich państw, które
obchodzone jest 5 lub 9 maja. W krajach, które są członkami Rady Europy, a nie są
członkami Unii Europejskiej, preferowane jest obchodzenie Dnia Europy 5 maja, natomiast
w państwach Unii Europejskiej obchodzi się go oficjalnie 9 maja.
Dzień Europy (5 maja)
Dzień 5 maja jest związany z ustanowieniem Rady Europy, które miało miejsce 5 maja
1949. Od 1964 Rada Europy celebruje ten dzień jako Dzień Europy. 5 maja jest
celebrowany w Radzie Europy jako „Dzień Tolerancji, Praw Człowieka i Integracji
Europejskiej”. W jego trakcie w siedzibie Rady Europy nie odbywają się obrady, a
zamiast tego odbywa się koncert, zaczynający się zawsze odegraniem hymnu
Europy.
„Dzień Unii
Europejskiej” (9 maja)
Dzień 9 maja jest oficjalnym symbolem Unii Europejskiej. Został ustanowiony
w rocznicę przedstawienia planu utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i
Stali, znanego jako Plan
Schumana, przez Roberta
Schumana 9 maja 1950. Dzień ten czasami, dla odróżnienia od Dnia
Rady Europy, nazywany jest Dniem Unii Europejskiej. Nie jest to jednak poprawna
nazwa, gdyż według uchwały Parlamentu Europejskiego dzień ten jest nazywany
Dniem Europy i taka jego nazwa figuruje we wszystkich oficjalnych dokumentach i
materiałach Unii Europejskiej.
Narodowy Dzień Zwycięstwa jest świętem państwowym obchodzony w Polsce 8 maja W
Polsce był on wcześniej obchodzony 9 maja od 1945 do 2015 jako Narodowe
Święto Zwycięstwa i Wolności– święto państwowe obchodzone 9 maja w byłym bloku wschodnim oraz 8 maja m.in. w Czechach, Francji i Polsce upamiętniające zakończenie II wojny światowej w Europie.
Historia
Obchodzone dawniej w ZSRR i krajach bloku
socjalistycznego, obecnie w niektórych państwach obszaru postradzieckiego. Jedno z głównych świąt państwowych w Federacji
Rosyjskiej i Republice Białorusi.
8 maja w Polsce
8 maja 1945 odbyło się posiedzenie Rady Ministrów
z udziałem prezydenta Krajowej Rady Narodowej. Oprócz daty 9 maja proponowano
ustanowienie święta na dzień 8 maja (propozycja marszałka Michała Roli-Żymierskiego) oraz 10 maja (propozycja rządu). Ostatecznie w Polsce Narodowe Święto
Zwycięstwa i Wolności zostało ustanowione dekretem z 8 maja 1945
zatwierdzonym przez Krajową Radę Narodową, której przewodził Bolesław Bierut. Art. 1 tegoż dekretu głosił. W Polsce
Ludowej święto obchodzone było
uroczyście w latach 1946–1989, a w okresie 1945–1950 był to dzień wolny od
pracy. Został zniesiony z wykazu dni wolnych ustawą z 15 stycznia 1951. Główne
obchody przeprowadzano na Placu Zwycięstwa lub Placu Defilad w Warszawie.Po
1990 r. nie organizowano oficjalnych uroczystości, jednak w wielu miastach
jednostki wojskowe wspólnie z samorządami organizowały własne obchody święta.
Oprócz tego nieregularnie żołnierze polscy brali udział w paradzie w Moskwie. Pomimo zmian ustrojowych w Polsce, obchodzone 9 maja
Narodowe Święto Zwycięstwa i Wolności pozostało oficjalnym świętem państwowym.
W 2014 r. zwrócił na to uwagę dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN Andrzej Zawistowski. W końcu marca 2015 r. z powodu nadchodzącej 70. rocznicy
zakończenia II wojny światowej w Europie, Prezes IPN Łukasz Kamiński skierował na ręce Marszałka Sejmu RP pismo z prośbą o
zniesienie Narodowego Święta Zwycięstwa i Wolności obchodzonego 9 maja.. 24
kwietnia 2015 Sejm RP przyjął ustawę o Narodowym Dniu Zwycięstwa obchodzonym 8
maja, jednocześnie znosząc Narodowe Święto Zwycięstwa i Wolności obchodzone 9
maja. Początkowo planowano dla święta 8 maja nazwę Narodowe Święto
Zwycięstwa albo nawet całkowite zniesienie tego święta, tj. bez
ustanawiania innego święta związanego z zakończeniem II wojny światowej.
Później planowano, by nazwa święta 8 maja brzmiała Dzień Zwycięstwa,
tj. bez przymiotnika narodowy.
9 maja w Rosji
W okresie istnienia Związku Radzieckiego, Dzień Zwycięstwa (9
maja) był obchodzony we wszystkich krajach bloku wschodniego.W 1985 roku w
defiladzie w Moskwie maszerowali weterani Wojska Polskiego 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza
Kościuszki. Polacy maszerowali za radzieckimi weteranami uczestnikami
parady zwycięstwa w Moskwie w 1945 roku. Oprócz Polaków zagranicznymi uczestnikami
parady byli weterani z Czechosłowacji, którzy maszerowali za Polakami.W latach
90. XX wieku obchody Dnia Zwycięstwa były znacznie skromniejsze. Zmieniło się
to, gdy Władimir Putin doszedł do władzy.
Obchody 60. rocznicy w 2005 stały się największym świętem narodowym i ludowym.W
obchodach 65. rocznicy w 2010 roku wzięły udział wojska z następujących krajów
(wg kolejności marszu): Azerbejdżan, Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan,
Mołdawia, Tadżykistan, Ukraina, Polska, Zjednoczone Królestwo, Stany
Zjednoczone, Francja, Turkmenistan. Zaproszenia do udziału nie przyjął
Uzbekistan. Nie zaproszono Gruzji, uzasadniając to wystąpieniem Gruzji ze
Wspólnoty Niepodległych Państw. Polacy maszerowali zaraz za krajami byłego
Związku Radzieckiego, a przed aliantami zachodnimi. Spiker zaznaczył udział
Polaków w walkach o Berlin oraz udział w defiladzie zwycięstwa w Moskwie w 1945
roku.Obchody 70. rocznicy w 2015 były okazją do budowania dumy narodowej w
obliczu problemów gospodarczych i geopolitycznych. W paradzie w Moskwie wzięło
udział 16 000 rosyjskich żołnierzy, 1300 żołnierzy z 10 krajów, około 200
pojazdów opancerzonych, 150 samolotów i śmigłowców. W defiladzie wzięły udział
wojska z państw (wg kolejności marszu): Azerbejdżan, Armenia, Białoruś,
Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Indie, Mongolia, Serbia, Chiny. Pomimo
zaproszenia w paradzie nie wzięła udziału Polska. Na paradzie zaprezentowano
publicznie najnowsze konstrukcje rosyjskiego przemysłu wojskowego takie jak
czołg T-14 Armata.Obchody 75. rocznicy w 2020 były ograniczone lub opóźnione z
powodu epidemii koronawirusa. 9 maja 2020 parada składała
się wyłącznie z części powietrznej, a zasadniczą Paradę Zwycięstwa
zorganizowano z opóźnieniem, 24 czerwca 2020 – w 75. rocznicę pierwszej Parady
Zwycięstwa. W Paradzie wzięło udział ponad 15 000 żołnierzy, z czego
przemaszerowało ponad 13 000 żołnierzy, przejechało 234 pojazdów, przeleciało
80 śmigłowców i samolotów. Wzięły udział wojska z następujących krajów (wg
kolejności marszu): Azerbejdżan, Armenia, Białoruś, Indie, Kazachstan,
Kirgistan, Chiny, Mołdawia, Mongolia, Serbia, Tadżykistan, Turkmenistan i
Uzbekistan. Pomimo zaproszenia w paradzie nie wzięła udziału Polska.
Noc Muzeów – Europejska Noc Muzeów (niem. Lange
Nacht der Museen, ang. Long
Night of Museums) – impreza kulturalna, polegająca na udostępnianiu muzeów, galerii i instytucji kultury, w wybranym
dniu, w godzinach nocnych.Organizatorzy przygotowują także specjalne atrakcje
np. zwiedzanie obiektów zazwyczaj niedostępnych, koncerty, poczęstunki,
warsztaty, scenki rodzajowe itp. Zwiedzanie umożliwiane jest za symboliczną
kwotę płaconą przy pierwszym wejściu lub za darmo.
Historia imprezy
Pierwsza Noc Muzeów (Lange Nacht der Museen) miała miejsce w styczniu 1997 w Berlinie. Z powodu jej dużego powodzenia zaczęły powstawać
podobne imprezy w innych miastach, m.in. pod nazwą Nuit Blanche w Paryżu i museums-n8 w Amsterdamie. Obecnie organizuje je ponad 120 miast Europy. W Polsce pierwszą Noc Muzeów zorganizowano w 2003 w poznańskim Muzeum Narodowym.
W Krakowie pierwsza Noc Muzeów odbyła się w
maju 2004. O północy zabrzmiała wtedy "Oda do
radości", a w niebo poleciały ognie sztuczne.
"Biletem wstępu" do obiektów uczestniczących w akcji jest pamiątkowa
moneta w symbolicznej cenie 1 złoty. Okazjonalną monetę można zakupić w muzeach
uczestniczących w akcji, a także w zabytkowym tramwaju kursującym wraz z
przewodnikiem podczas imprezy. "Złotówka" jest wielokrotnym biletem
wstępu do różnych obiektów muzealnych, a także "biletem"
upoważniającym do jazdy specjalnymi tramwajami. W Krakowie jako w jedynym polskim
mieście Noc muzeów odbywa się z piątku na sobotę, a obiekty można zwiedzać od
18 do 3 w nocy. W Warszawie pierwsza Noc Muzeów odbyła się w 2004 roku i
co roku od tamtego czasu wydarzenie jest koordynowane przez Miasto Stołeczne
Warszawa. W czasie pierwszej edycji do Nocy zgłosiło się 11 placówek (same
muzea) – zwiedziło je wówczas 16 tysięcy osób. Między placówkami jeździły dwa
autobusy – ogórki, które w kolejnych latach zagościły jako stały punkt programu.
W 2012 roku na liście było już 206 placówek i ponad 200 tys. zwiedzających w
czasie jednej nocy. W roku 2017 zgłosiły się 233 instytucje (nie tylko
muzea, ale też ambasady, Hala Koszyki, kina, Tramwaje Warszawskie, ministerstwa
i Komenda Główna Policji), zapowiadając ponad 300 wydarzeń
Święto Policji – polskie święto obchodzone 24
lipca przez Policję,
ustanowione przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej 21
lipca 1995, przy nowelizacji ustawy
o Policji.Dzień ten nie jest dniem wolnym od pracy.
Historia
Święto Policji przypada w
rocznicę powołania w 1919 polskiej
Policji Państwowej (PP).
Kalendarium
·
24 lipca 1919 - powołanie Policji Państwowej (istniejącej do 15
sierpnia 1944)
·
7 października 1944 - powołanie Milicji Obywatelskiej (MO); Święto
Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa obchodzono 7
października do 1989 roku
·
6 kwietnia 1990 - ponowne powołanie Policji,
·
21 lipca 1995 - ustanowienie Święta Policji (24 lipca).
Obchody
Z reguły w przeddzień
święta w Komendzie
Stołecznej Policji odbywa
się uroczystość wręczenia odznaczeń i aktów mianowania na wyższe stopnie
policyjne i wyższe stanowiska
służbowe. Wręczane są odznaczenia i wyróżnienia, oprócz odznaczeń państwowych
mogą to być m.in.: Krzyże
Zasługi za Dzielność, Medale za
Długoletnią Służbę, Medale za
Zasługi dla Policji oraz Odznaki „Zasłużonego
Policjanta”. Święto
Policji jest również okazją do złożenia wieńców i wiązanek przed tablicami i
pomnikami poświęconymi pamięci poległych na służbie. 23 lipca 2010 w Warszawie
nastąpiło odsłonięcie pomnika ku czci funkcjonariuszy Policji Państwowej
pełniących służbę na terenie powiatu
pruszkowskiego,
pomordowanych w Katyniu w 1940
roku. Wcześniej, bo
14 maja 2010, w Poznaniu odsłonięto Pomnik Pamięci Pomordowanych Policjantów, upamiętniający 395 policjantów zamordowanych
przez NKWD i Niemców w 1940 roku. Pomnik powstał z inicjatywy
nadinsp. Zenona
Smolarka - byłego Komendanta
Głównego Policji
To święto wymyślone przez Juliusa Sterlinga Mortona, sekretarza rolnictwa
Stanów Zjednoczonych, prywatnie miłośnika przyrody. Zaapelował on do rodaków,
by 10 kwietnia 1872 r. posadzili drzewa. Dziś Arbor Day to akcja znana na całym
świecie, w Polsce oficjalnie obecna od 2002 roku i corocznie obchodzona 10
października.
Dzień Drzewa (ang. Arbor Day) – międzynarodowa akcja sadzenia drzew
odbywająca się w coraz większej liczbie krajów na świecie. Jej celem jest
wzrost świadomości ekologicznej społeczeństw.Inicjatorem Dnia
Drzewa był Amerykanin Julius Sterling Morton, sekretarz rolnictwa Stanów
Zjednoczonych, gubernator stanu Nebraska, znawca i miłośnik przyrody. W 1872
r., mieszkając w Nebraska
City, zwrócił się z apelem do rodaków by 10 kwietnia kto może
posadził drzewo. Argumentował, iż „inne święta służą jedynie przypomnieniu,
dzień drzewa wskazuje zaś na przyszłość”. Idea jego spotkała się z szerokim
odzewem i tego dnia w USA zasadzono ponad milion drzew. I tak, od tamtej pory,
co roku, w drugą niedzielę kwietnia w USA świętowany jest Arbor Day.Do Europy
idea Mortona trafiła w 1951 roku. Organizacja
Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa postanowiła,
że we wszystkich krajach członkowskich obchodzony będzie każdego roku Światowy
Dzień Drzewa.W Polsce Dzień Drzewa odbywa się od około 2002 r w dniu 10
października. Jest organizowany przez stowarzyszenia ekologiczne, szkoły i
nadleśnictwa. W ramach tego święta prowadzona jest akcja sadzenia drzew, oraz
towarzyszy jej program edukacji ekologicznej
Halloween – zwyczaj związany z maskaradą, obchodzony w
wielu krajach w wieczór 31
października. Odniesienia
do Halloween są często widoczne w kulturze popularnej, głównie amerykańskiej. Halloween najhuczniej jest obchodzony w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Irlandii i Wielkiej Brytanii. Mimo że dzień nie jest świętem urzędowym,
cieszy się po święcie Bożego
Narodzenia największą
popularnością. Święto Halloween w Polsce pojawiło się w latach 90. XX w. Głównym symbolem święta jest wydrążona i
podświetlona od środka dynia z wyszczerbionymi zębami. Inne popularne motywy to duchy, demony, zombie, wampiry, czarownice, trupie czaszki, nietoperze, czarne koty,pająki/pajęczyny itp.
Historia
Dokładna geneza Halloween nie jest znana. Może
nią być rzymskie święto
na cześć bóstwa owoców i nasion (Pomony) albo celtyckie święto na
powitanie zimy. Według tej drugiej teorii Halloween wywodzi się z obchodzonego
w Europie północnej święta z okazji końca jesieni a początku zimy, znanego na
terenach irlandzkich jako Samhain („koniec lata”),
walijskich jako Nos Galan
Gaeaf („wieczór zimowy”), anglosaskich
jako Blodmonath („krwawy miesiąc”), nordyckich jako „zimowe noce”. Z
jednej strony był to czas radowania się minionymi zbiorami oraz powrotem
bliskich do domów, z drugiej strony pojawiało się widmo zimy – czasu zmagań z
głodem, chłodem i niedostatkiem światła słonecznego – w północnej Europie to
zimą i wczesną wiosną umierało najwięcej ludzi. W powszechnej świadomości
Halloween kojarzone jest ze świętem zmarłych – w rzeczywistości zarówno
poganie, jak i wcześni chrześcijanie upamiętniali zmarłych wiosną – między
marcem a majem. Druidzi (kapłani
celtyccy) wierzyli, iż w dzień Samhain zacierała się granica między zaświatami a
światem ludzi żyjących, zaś duchom, zarówno złym, jak i dobrym, łatwiej było
się przedostać do świata żywych. Wierzono, że bóg śmierci Samhain sprowadzał wtedy na ziemię dusze osób zmarłych w
minionym roku, aby odpokutowały swoje występki. Ważnym elementem obchodów
Samhain było palenie ognisk, które miały
przyciągnąć duchy dobre, a odegnać duchy złe. Paleniska te były również wyrazem
czci i wsparcia dla boga słońca i światła Luga, nad którym w tym czasie
Samhain zaczynał zdobywać przewagę. Próbowano przebłagać Samhaina składając mu
ofiary – także z ludzi. Sądzi się, iż właśnie z potrzeby odstraszania złych duchów
wywodzi się zwyczaj przebierania się w ów dzień w dziwaczne stroje i zakładania masek. Symbolem święta Halloween były noszone
przez druidów czarne stroje oraz duże rzepy, ponacinane na podobieństwo demonów. Po 835 roku pod wpływem
chrześcijaństwa zwyczaj zaczął zanikać, gdy uroczystość Wszystkich Świętych została
przeniesiona z maja na 1 listopada. W 998 roku zaś św. Odylon,
francuski benedyktyn i przełożony opactwa w Cluny, ustanowił 2 listopada Dniem Zadusznym.
W XIV wieku wspomnienie
Wszystkich Wiernych Zmarłych zostało wprowadzone do liturgii rzymskiej i
upowszechnione w całym Kościele. Za sprawą protestantyzmu, tj.
reformacji w Anglii, która zniosła zarówno doktrynę czyśćca i kult świętych, oba
święta (Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny) zniknęły z większości terenów
brytyjskich, a samo Halloween przetrwało tam jedynie w formie luźnych skojarzeń.
31 października kościoły protestanckie obchodzą Święto Reformacji. Tymczasem w Irlandii przetrwały zarówno święto katolickie
jak i pierwotne święto sezonowe. Irlandzcy imigranci sprowadzili tradycję
do Ameryki Północnej w latach 40. XIX wieku. 31 października 1920
roku w mieście Anoka w stanie Minnesota odbyła się pierwsza
w Stanach Zjednoczonych parada z okazji Halloween. Uczestnikami parady byli
mieszkańcy przebrani w kolorowe stroje popularnych postaci. W kolejnych
latach pochód organizowano corocznie 31 października. W roku 1937 Anokę
ogłoszono światową stolicą Halloween. W drugiej połowie XX wieku święto trafiło
do zachodniej Europy, a po upadku żelaznej kurtyny pod koniec XX wieku to święto trafiło do środkowej i wschodniej Europy.
Pochodzenie nazwy
Nazwa Halloween jest najprawdopodobniej skróconym All Hallows' E’en, czyli wcześniejszym „All Hallows' Eve” – wigilia Wszystkich Świętych
Zwyczaje
Scary farm
Młodzież i dzieci oprócz organizowania domowych imprez często
odwiedza tzw. straszne farmy (ang. scary farm), czyli zaadaptowane na ten cel duże
przestrzenie, gdzie tworzone są specjalne scenerie, wyglądające niczym wystrój
planu filmów grozy, takich jak Nosferatu, Drakula, Frankenstein czy Mumia.
Cukierek albo psikus
Do zabaw w Halloween
zalicza się także zabawa cukierek albo psikus (ang. trick or treat). Dzieci chodzą z pojemnikami na cukierki po
okolicy i odwiedzają mieszkańców. Gdy ktoś nie chce dać cukierka otrzymuje od
dzieci w zamian psikusa.
Inne zabawy
Halloweenowe zabawy to również przeskakiwanie przez świeczki,
które są rozstawione w kole na ziemi. Świeczki, które nie zgasną, to szczęśliwe
miesiące w przyszłym roku. Kolejna gra to wrzucanie orzecha do ogniska. Jeżeli
orzech pęknie z trzaskiem, oznacza to odwzajemnioną miłość. Inną popularną
zabawą jest zjadanie bez pomocy rąk wiszących na nitkach ciastek i owoców. W
ten dzień również istnieją różne formy wróżbiarstwa, np. wróżenie ze spodków, wróżenie z obierek
jabłek.W Halloween dzieci i dorośli przebierają się za potwory, takie
jak wampiry, duchy czy czarownice. Kostiumy są również oparte na postaciach z
telewizji. Pierwsze kostiumy na Halloween pojawiły się w 1930 roku, wtedy
zwyczaj cukierek albo psikus (trick
or treat) stał się popularny w Stanach Zjednoczonych. Dorośli urządzają
pochody przez ulice miast.
Symbole
W Irlandii obowiązuje zasada, że po 1 listopada nie zbiera się
dzikich owoców, bo mogą być zatrute. W regionach Szkocji, Anglii, Walii i
Irlandii sprząta się mieszkanie, gasi ogień pod kuchnią, a gospodynie wykładają
jedzenie i napoje, po czym wszyscy idą spać.Kolorami święta Halloween są czarny
i pomarańczowy.
Kontrowersje
W związku z pogańską genezą
tego święta Halloween spotyka się z krytyką ze strony Kościoła rzymskokatolickiego, prawosławnego, episkopalnego i luterańskiego oraz
innych kościołów protestanckich, a także Świadków Jehowy. Od kilku lat w Polsce
katolicy z różnych miast organizują tego dnia przemarsze o nazwie „Korowód
Świętych”, zwane też gdzieniegdzie „Holy Wins”(w Bielsku-Białej już
od 2007). Od obchodzenia Halloween w Polsce odcinają się również
słowiańskie rodzimowiercze związki wyznaniowe –
opowiadające się za kultywowaniem rodzimych zwyczajów, związanych z
tradycją Dziadów. Noc z
31 października na 1 listopada jest także ważnym świętem w Kościele Szatana.
Niektórzy przedstawiciele Kościoła rzymskokatolickiego potępiają Halloween i
utożsamiają je z kultem Szatana.
Znaczenie daty
Odzyskiwanie przez Polskę
niepodległości było procesem stopniowym. Wybór 11 listopada uzasadnić można
zbiegiem wydarzeń w Polsce z zakończeniem I wojny światowej dzięki zawarciu rozejmu w Compiègne 11 listopada 1918, pieczętującego ostateczną
klęskę Niemiec. Dzień wcześniej przybył do Warszawy Józef Piłsudski. W tych dwóch dniach, 10 i 11 listopada 1918,
naród polski uświadomił sobie w pełni odzyskanie niepodległości, a nastrój
głębokiego wzruszenia i entuzjazmu ogarnął kraj. Jędrzej Moraczewski opisał to słowami:
„Niepodobna oddać tego
upojenia, tego szału radości, jaki ludność polską w tym momencie ogarnął. Po
120 latach prysły kordony. Nie ma „ich”. Wolność! Niepodległość! Zjednoczenie!
Własne państwo! Na zawsze! Chaos? To nic. Będzie dobrze. Wszystko będzie, bo jesteśmy
wolni od pijawek, złodziei, rabusiów, od czapki z bączkiem, będziemy sami sobą
rządzili. (...) Cztery pokolenia nadaremno na tę chwilę czekały, piąte
doczekało”
Dzieje obchodów
W latach 1919–1936 rocznice odzyskania
niepodległości świętowano w Warszawie jako uroczystości o charakterze wojskowym.
Organizowano je zazwyczaj w pierwszą niedzielę po 11 listopada. W 1919 roku nie
było sprzyjającej sytuacji by uczcić rocznicę odzyskania niepodległości,
ponieważ trwały jeszcze wojny o granice Rzeczypospolitej. Pierwszy raz w pełni
uroczyście upamiętniono odzyskanie niepodległości 14 listopada 1920. Tego dnia
uhonorowano Józefa Piłsudskiego jako zwycięskiego Wodza Naczelnego w wojnie
polsko-bolszewickiej wręczając mu buławę marszałkowską. Po przewrocie
majowym w 1926 obchody kolejnych rocznic były
uroczystościami ściśle wojskowymi. W tym samym roku 8 listopada Józef Piłsudski
jako prezes
ministrów wydał okólnik ustanawiający ten dzień wolnym
od pracy dla urzędników państwowych. Odtąd w tym dniu na placu Saskim w
Warszawie Piłsudski dokonywał przeglądu pododdziałów, a następnie odbierał
defiladę (po raz ostatni w 1934 roku). W 1928 roku plac Saski w stolicy nazwano placem
marszałka Józefa Piłsudskiego, a cztery lata później Minister Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego ustanowił ten dzień wolnym od . nauki.
Rozporządzeniem Prezydenta
Rzeczypospolitej z dn. 29 października 1930 ustanowiono odznaczenie
państwowe Krzyż
i Medal Niepodległości dla osób czynnie zasłużonych dla
niepodległości Polski. 11 listopada 1932 odsłonięto Pomnik
Lotnika w Warszawie. Rangę święta państwowego nadano Świętu
Niepodległości dopiero ustawą z dn. 23 kwietnia 1937. Miało ono łączyć
odzyskanie suwerenności państwowej z zakończeniem I wojny światowej
oraz upamiętniać Józefa Piłsudskiego. Do czasu wybuchu II wojny światowej
obchody państwowe odbyły się dwa razy: w 1937 i 1938; w 1937 uświetniono je
odsłonięciem pomnika gen.
Józefa Sowińskiego. Podczas okupacji
niemieckiej w latach 1939–1945 jawne świętowanie polskich świąt państwowych było
niemożliwe. Organizatorzy przygotowywanych konspiracyjnie obchodów rocznicy 11
listopada, głównie w ramach małego sabotażu, byli narażeni na dotkliwe represje. Jednak mimo
to pamięć o Święcie Niepodległości starano się podtrzymywać. W dniach
poprzedzających 11 listopada na murach, ogrodzeniach, płytach chodnikowych
pojawiały się afisze, ulotki i napisy „Polska żyje”, „Polska zwycięży”, „Polska
walczy”, „Jeszcze Polska nie zginęła”, „11.XI.1918” itp., a od 1942 roku także znak
Polski Walczącej. Częstokroć pomniki przystrajano biało-czerwonymi
kwiatami i proporczykami, a w miejscach o trwałej symbolice narodowej mocowano
flagę narodową. Również w prasie konspiracyjnej, głównie w „Biuletynie
Informacyjnym” podziemnej Armii Krajowej, zamieszczano artykuły przypominające o Święcie
Niepodległości. W latach 80. delegacja władz państwowych w dniu Święta
Niepodległości składała wieniec przed Grobem Nieznanego Żołnierza. Niezależnie
od władz środowiska opozycyjne w kolejnych latach organizowały własne obchody.
Święto Niepodległości obchodzone 11 listopada zostało
przywrócone przez Sejm PRL ustawą z
15 lutego 1989 pod nazwą „Narodowe Święto Niepodległości. 11 listopada 1997
Sejm podjął uchwałę głoszącą m.in. Ta uroczysta rocznica skłania także
do refleksji nad półwieczem, w którym wolnościowe i demokratyczne aspiracje
Polaków były dławione przez hitlerowskich i sowieckich okupantów, a następnie –
obcą naszej tradycji – podporządkowaną Związkowi Radzieckiemu komunistyczną
władzę.Współcześnie, obchody Święta Niepodległości z udziałem najwyższych
władz państwowych odbywają się na placu
marsz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie, przed Grobem
Nieznanego Żołnierza. Inne formy obchodów to: Bieg Niepodległości
organizowany od 1989 w Warszawie, Koncert
Niepodległości organizowany od 2009 roku w Muzeum
Powstania Warszawskiego, wykłady i inscenizacje historyczne,
koncerty patriotyczne czy parady ulicami miast, np. Marsz Niepodległości w
Warszawie, Marsz Patriotów i Radosna
Parada Niepodległości we Wrocławiu, Parada Niepodległości w
Gdańsku.
W 2018 zorganizowano obchody 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę.
Andrzejki – wieczór wróżb odprawianych w nocy z 29 na 30 listopada, w wigilię świętego Andrzeja, patrona Szkocji, Grecji i Rosji. Pierwsza polska wzmianka literacka o nim pojawiła się w 1557 za sprawą Marcina Bielskiego. Dzień ten przypada na końcu lub na początku roku liturgicznego. Andrzejki są specjalną okazją do zorganizowania ostatnich hucznych zabaw przed rozpoczynającym się adwentem. W Szkocji obchodzony 30 listopada dzień świętego Andrzeja jest świętem narodowym
Historia
Niegdyś wróżby andrzejkowe miały charakter wyłącznie
matrymonialny i przeznaczone były tylko dla niezamężnych dziewcząt (męskim
odpowiednikiem andrzejek były katarzynki). Początkowo andrzejki traktowano bardzo
poważnie, a wróżby odprawiano tylko indywidualnie, w odosobnieniu; w czasach
późniejszych przybrały formę zbiorową, organizowaną w grupach rówieśniczych
panien na wydaniu, zaś współcześnie przekształciły się w niezobowiązującą
zabawę gromadzącą młodzież obojga płci. Pochodzenie andrzejkowych wróżb
matrymonialnych nie jest do końca znane – niektórzy autorzy wskazują na
starożytną Grecję, podkreślając podobieństwo źródłosłowu imienia Andrzej (Andreas) i greckich słów aner, andros oznaczających męża, mężczyznę; inni odwołują
się do kultu starogermańskiego boga Frejra, dawcy bogactw, bóstwa miłości i płodności.
Niektóre andrzejkowe
wróżby i zabiegi magiczne
Indywidualne
·
Dziewczyny wysiewały w garnkach lub na skrawku pola ziarna lnu i konopi,
które zagrabiano męskimi spodniami, w nadziei, że sprowadzi to do domu
kandydata na męża (Kresy Wschodnie).
·
Jeśli dziewczyna pościła przez cały dzień i modliła się
do świętego Andrzeja, to we śnie mógł ukazać się jej przyszły ukochany
(powszechne).
·
Jeśli ucięta przez pannę w dniu świętego Andrzeja gałązka wiśni lub czereśni zakwitła
w wigilię Bożego Narodzenia, dziewczyna mogła liczyć na
rychłe pójście za mąż (powszechne).
Zbiorowe
·
Losowanie przedmiotów
o symbolicznym znaczeniu, np. listek oznaczał staropanieństwo, obrączka
lub wstążka z czepka –
bliski ślub, różaniec – stan
zakonny.
·
Wylewanie wosku na zimną wodę (często przez ucho od klucza) i wróżenie z kształtu zastygłej masy
lub rzucanego przez nią cienia sylwetki przyszłego wielbiciela, akcesoriów
związanych z jego zawodem itp. (zob. też ceromancja).
·
Ustawianie od ściany do progu jeden za drugim butów zgromadzonych
panien: ta, której but pierwszy dotarł do progu, miała jako pierwsza wyjść za
mąż.
·
Strona, od której zaszczekał pies, miała być tą, z której nadejdzie
przyszły oblubieniec.
·
Dziewczyny dawały psu pieczone pierożki lub kulki z ciasta oznaczające
jedną z nich i obserwowały, którą pies zje jako pierwszą.
·
Panny ustawiały się w koło i wpuszczały do środka gąsiora z zawiązanymi oczami; dziewczyna,
do której gąsior najpierw podszedł (albo skubnął) – jako pierwsza miała wyjść
za mąż (wróżba znana na Kujawach i w Małopolsce).
·
Dziewczyny kładły na ławie placki posmarowane tłuszczem i
sprowadzały psa; ta dziewczyna, której placek został najpierw zjedzony, jako
pierwsza miała wyjść za mąż (wróżba znana na Mazowszu)
·
Uczestnicy zabawy pisali imiona na dwóch kartkach: imiona
dziewczyn na jednej, a chłopców na drugiej. Potem dziewczyna przekłuwała z
czystej strony kartkę z imionami chłopców tak, by ich nie widzieć. Dziewczyna
miała potem wyjść za mąż za chłopca o imieniu, które przekłuła. Chłopcy
natomiast przekłuwali kartkę z imionami dziewczyn (wróżba nowoczesna, znana w
całej Polsce) .
·
Wróżenie ze skórki jabłka – panna obiera
jabłko tak, by skórka była jak najdłuższa; następnie rzuca ją za plecy przez
lewe ramię. Litera, w jaką ułoży się skórka będzie pierwszą literą imienia jej
narzeczonego
Karczmy piwne
W dniach poprzedzających
to święto organizowane są tzw. karczmy piwne, w których biorą udział górnicy oraz osoby
związane z górnictwem (emeryci, pracownicy firm kooperujących z kopalniami,
naukowcy z wydziałów górniczych wyższych uczelni oraz osoby tam studiujące). Karczmy piwne przeznaczone dla dozoru górniczego
organizowane są przez Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa (SITG). Odpowiednikiem karczmy piwnej są organizowane dla kobiet tzw. combry babskie. Karczmy piwne, wbrew powszechnej opinii,
nie mają długiej tradycji – pojawiły się na stałe w latach 80. XX wieku
(wcześniej, w poprzedniej dekadzie, odbywały się tzw. spotkania gwarków przy piwie). Do tego okresu Barbórka była
uroczystością religijno-rodzinną, bez zakrapianych imprez tylko dla górników.
Według dr Beaty Piechy-von Schagen władze Polski Ludowej, organizując świeckie
imprezy, chciały zmniejszyć ich religijny charakter. Również combry babskie w dzisiejszej formie to tradycja świeża, z
lat 90. XX wieku, niemająca nic wspólnego z oryginałem – imprezą zapustną.
Karczma piwna odbywa się według pewnego stałego, rytuału.
Uczestnicy zasiadają przy dwóch długich stołach, starsi (stare strzechy) oraz
młodsi (młode strzechy), dzielą się na tzw. tablice lewą i prawą,
współzawodniczą ze sobą na punkty, władzę nad tablicami sprawują tzw.
Kontrapunkty powoływani przez Wysokie Prezydium w sprawach piwnych i nie tylko piwnych,
nigdy nieomylne. Karczma oficjalnie rozpoczyna się odśpiewaniem
hymnu górniczego. Podczas biesiady śpiewane są pieśni i piosenki górnicze,
opowiada się dowcipy, zasłużonych nagradza się szpadami górniczymi, wręczane są
również prezenty nawiązujące w jakiś sposób do śmiesznych wydarzeń mających
miejsce od ostatniej biesiady. Górnicy podczas karczmy piwnej są obowiązkowo ubrani w mundur górniczy. Za nieprawidłowo skompletowany mundur, np. za
źle dobrane skarpetki, Górnicze wysokie prezydium karze zakuciem w dyby lub wypiciem piwa z solą. Nowi adepci przyjmowani są uroczyście do
braci górniczej zwyczajem wywodzącym się ze średniowiecza, najpierw
odbywa się ślubowanie, następnie ma miejsce symboliczny skok przez skórę, którą trzyma dwóch seniorów stanu górniczego
oraz uderzenie szpadą po ramieniu adepta przez Lisa major, który następnie przypasowuje górnikowi skórę i w
tej chwili jest przyjęty do stanu górniczego. Ta tradycja wywodzi się z uczelni
górniczej w Leoben, skąd polscy studenci przywieźli ją do Galicji. Najpierw pojawiła się w Krakowie, a po II wojnie
światowej na Śląsku.
Mikołajki – zeświecczona nazwa dnia Świętego Mikołaja
obchodzonego 6 grudnia w katolicyzmie i prawosławiu, ku czci świętego
Mikołaja, biskupa Miry. Do XIX wieku był to na ziemiach polskich dzień wolny od
pracy. W 1969 roku w Kościele katolickim zniesiono święto, jest to już tylko
tzw. wspomnienie dowolne. Od średniowiecza w wigilię tego dnia święty Mikołaj (a właściwie osoba
przebrana za niego) przynosił dzieciom prezenty. Współcześnie w Polsce nocą
podkłada się dzieciom drobne upominki, małe zabawki, a przede wszystkim
słodycze. W XIX i XX wieku obdarzający dzieci podarkami w swoje święto Mikołaj
został przekształcony w baśniową postać rozdającą prezenty w Boże Narodzenie,
wykorzystywaną w kulturze masowej
Historia
Od IX wieku Mikołaj był
wielbiony w chrześcijaństwie wschodnim i zachodnim jako święty i cudotwórca.
Spisany w Bizancjum Żywot Mikołaja pióra archimandryty Michała z IX wieku przekazuje, że już w tym
czasie 6 grudnia obchodzono w Konstantynopolu święto Mikołaja, które traktowano jako godne przygotowanie do Bożego Narodzenia. Liczne, poświadczone przez
Kościół cuda sprawiły, że na Zachodzie jego wspomnieniu nadano również rangę
święta. Najstarszy o tym przekaz pochodzi z akt synodów w Neapolu z lat 821 i
842. Na synodzie w Oksfordzie z 1222 roku podniesiono rangę tego święta w
kalendarzu do najwyższej. Już w X wieku w Mikołajki wystawiano
dramaty liturgiczne dla dzieci, opowiadające historię świętego, które w późnym
średniowieczu stały się niezwykle popularne w całej Europie. Część
badaczy sądzi, że zwyczaj wręczania prezentów związany był początkowo z tymi
przedstawieniami. Inni wskazują na XII-wieczne przekazy ze środkowej Francji,
które informują, że w wigilię święta Mikołaja zakonnice roznosiły prezenty dla
dzieci z biednych rodzin i zostawiały je wieczorem pod drzwiami. W paczkach
znajdowały się pomarańcze i orzechy. Kult świętego był tak popularny, że
od XVI wieku w kalendarzach protestanckich zachowano przy 6 grudnia zapis o
wspominaniu tego dnia Mikołaja. Nazwę święto zastąpiono w nich Dniem Mikołaja. W XVII-wiecznych niemieckich pismach protestanckich
wyrażano zaniepokojenie zwyczajem wręczania dzieciom prezentów przez świętego
biskupa. Niektórzy duchowni luterańscy uważali to za przejaw odrzucanego przez
protestantów kultu świętych i proponowali, aby upominki przynosiło Dzieciątko
Jezus w Boże Narodzenie. To najstarszy ślad próby przeniesienia zwyczaju
wręczania dzieciom prezentów z wigilii 6 grudnia na wigilię Bożego Narodzenia.
Sobór Watykański II zarządził rewizję kultu świętych w Kościele
katolickim[6]. Powołano komisję złożoną z teologów i
historyków, która miała zaproponować usunięcie świąt tych postaci, których
istnienia nie sposób było udowodnić. Zakwestionowała ona historyczność
Mikołaja, co wywołało ożywioną dyskusję, w której znaczna część hierarchii i
wiernych stanęła w obronie kultu świętego. Papież Paweł
VI zdecydował się na rozwiązanie
kompromisowe. W opublikowanym w 1969 roku Calendarium Romanum zniósł święto 6 grudnia i postanowił, że tego dnia
będzie obchodzone tzw. wspomnienie dowolne. Z kalendarza usunięto również średniowieczne
teksty hagiograficzne poświęcone Mikołajowi, pozostawiając krótką notatkę
opartą na Stratelatis z VI wieku. W motu prioprio Mysterii Paschalis Paweł VI uzasadnił: aby wprowadzić w życie postanowienia Soboru Powszechnego, usunięto z
kalendarza ogólnego imiona niektórych świętych; zezwolono, aby wspomnienia
pewnych świętych obchodzono według uznania i aby przywrócono ich kult,
ograniczony do ich własnych krajów.
Legendy
Zwyczaj wręczania prezentów w Mikołajki wywodził się ze
średniowiecznych legend o życiu świętego Mikołaja, które stały się bardzo
popularne dzięki przedstawieniom wystawianym od X wieku 6 grudnia. Najbardziej
znana była, spisana w pierwszej połowie IX wieku w Konstantynopolu przez
archimandrytę Michała, opowieść o trzech córkach.Zgodnie z nią młody Mikołaj,
jeszcze przed wyborem na biskupa, miał chciwego i bogatego sąsiada, który drwił
z pobożności świętego. Bóg ukarał sąsiada i sprawił, że stracił majątek oraz
popadł w skrajną biedę. Gdy nie miał już z czego utrzymać rodziny, postanowił
sprzedać swoje trzy córki, ponieważ nikt nie chciał ich poślubić bez otrzymania
stosownego posagu. Mikołaj, po długich rozważaniach tekstów Pisma Świętego i
modlitwie, postanowił uratować cnotę dziewcząt. Trzykrotnie, pod osłoną nocy,
wrzucał przez okno pieniądze przeznaczone na posag dla każdej kolejnej siostry.
Gdy sąsiad wyprawił już dwa wesela, postanowił dowiedzieć się, skąd biorą się
tajemnicze pieniądze. Czuwał całą noc i ze zdumieniem odkrył, że to
pogardzany przez niego Mikołaj wrzuca po raz trzeci pieniądze przez okno.
Podziękował mu zawstydzony i postanowił zmienić swoje życie na zgodne z
przykazaniami.
Zwyczaje
W średniowiecznej Europie zachodniej uważano świętego Mikołaja
za patrona dzieci. W niektórych miastach odnotowano w źródłach zwyczaj
wybierania w Mikołajki dziecięcego biskupa, który symbolicznie przejmował
władzę. W XVI wieku na wyspach brytyjskich pojawił się rytuał wynoszenia
tego dnia dyrektora ze szkoły i przejmowania władzy przez uczniów. Przetrwał on
w niektórych regionach kilka stuleci.Zbliżone do współczesnych zwyczaje
mikołajkowe są udokumentowane od XV wieku w źródłach polskich, czeskich,
austriackich, holenderskich, belgijskich i niemieckich. Święty Mikołaj pełnił w
nich rolę osoby przynoszącej prezenty z okazji własnego święta. Jego atrybutami
były siwa broda, pastorał, mitra oraz
długa, czerwona szata biskupia. Wieczorem 5 grudnia obdarowywał owocami,
orzechami, ciastkami czy cukierkami dobrze zachowujące się dzieci.
Niegrzeczne uderzał pastorałem. Gdy nie pojawiał się osobiście,
dzieci starały się przekazać, że czekają na prezenty, na różne sposoby. Z
Holandii zachowały się zapisy o wystawianiu butów przy kominku. W Czechach
dzieci wieszały skarpety na ramach okiennych, a w Austrii kładły buty na
parapecie.Współcześnie w Polsce, nocą z 5 na 6 grudnia, podkłada się dzieciom
prezenty pod poduszką, w buciku lub umieszcza się je w dużej skarpecie. W wielu
szkołach wymieniania się drobnymi prezentami z wcześniejszym losowaniem
„swojego mikołajka” czy „swojej mikołajki” (czyli osoby, którą się obdaruje)
Machu Picchu (keczua Machu Pikchu, stary szczyt) – najlepiej zachowane miasto Inków, w odległości 112 km od Cuzco. Położone jest na wysokości 2090–2400 m n.p.m., na
przełęczy między Huayna Picchu a Machu Picchu w peruwiańskich Andach. Poniżej płynie rzeka Urubamba. Miasto zbudowano w II połowie XV wieku
podczas panowania jednego z najwybitniejszych władców Pachacuti Inca
Yupanqui (1438–1471). Pełniło wówczas funkcję głównego centrum
ceremonialnego, ale także gospodarczego i obronnego. Zamieszkiwali je kapłani,
przedstawiciele inkaskiej arystokracji, żołnierze oraz opiekunowie tamtejszych
świątyń. Miasto składało się z dwóch części. W górnej, zwanej hanman,
znajdowały się: świątynia słońca, grobowiec królewski, pałac królewski
oraz Intihuatana, największa inkaska świętość. W dolnej mieściły
się domy mieszkalne kryte strzechą oraz warsztaty produkcyjne. Na stromych
zboczach otaczających miasto były tarasy uprawne o szerokości od 2 do 4 m,
z pionowymi ścianami między nimi wzniesionymi z kamieniMiasto opuszczono ok.
1537 roku. Współczesna nazwa miasta jest połączeniem machu (stary)
w języku keczua i zapożyczonego z hiszpańskiego
słowa pico (‘szczyt’). Oryginalnie miasto nazywało się
Patallaqta, od keczuańskich słów pata (‘stopień, schodek’)
i llaqta (‘miasto’).
Codzienne życie w
królewskiej posiadłości Machu Picchu
W czasie, gdy Machu Picchu funkcjonowało jako
posiadłość królewska, mieszkało tam do 750 osób. Większość z nich to byli
służący (tzw. yanakuna). Wypełniali oni wiele różnych zadań dla
Inków, inkaskiej królowej i kapłanów. Mogli oni mieć swoje nieruchomości, a
czasem nawet własne farmy i gospodarstwa. Nie byli oni niewolnikami, nie
przymuszano ich do pracy. Najczęściej zajmowali się rzemieślnictwem, wypełniali
drobne obowiązki dla inkaskiej szlachty, takie jak opieka nad trzodą lub
zajmowanie się domem. Chociaż posiadłość należała do władcy, mieszkali tam też
duchowni i mayocs, czyli tymczasowi pracownicy. Jednak w cięższych
czasach panowania Pachacuteca personel Machu Picchu liczył zaledwie 100
służących i kilku ekspertów, którzy głównie zajmowali się jedynie
przechowywaniem żywności Badania prowadzone na ludzkich szczątkach
pokazały, że dużą część społeczności żyjącej w Machu Picchu stanowili imigranci
z rozmaitych środowisk. W ich szczątkach nie znaleziono znaczników chemicznych
ani osteologicznych, które posiadaliby, gdyby mieszkali w Machu Picchu od
urodzenia; zamiast tego znaleziono uszkodzenia kości spowodowane przez różne
gatunki pasożytów rodzimych dla innych terenów Peru. Występowały również różne stresory osteologiczne i różne
gęstości kości, które sugerują odmienne długoterminowe diety charakterystyczne
dla pewnych rejonów państwa Inków, często oddalonych od siebie o setki
kilometrów. Diety te były złożone w różnym stopniu z kukurydzy,
ziemniaków, zbóż, roślin strączkowych i ryb. Najnowsze pożywienie tych ludzi
różniło się przede wszystkim większą zawartością kukurydzy i mniejszą ryb.
Niektórzy mieszkańcy pochodzili z rejonów nabrzeżnych, gdzie głównym
pożywieniem były ryby, a przeprowadzka do Machu Picchu spowodowała, że
podstawowym elementem diety stała się kukurydza. Szczątki znalezione w
Machu Picchu wyróżniają się stosunkowo niewielkimi uszkodzeniami kości
powstałymi przez wykonywanie obciążających fizycznie zajęć. Większość osób
znalezionych tutaj miała zdrowsze kości od mieszkańców innych rejonów państwa
Inków. Artretyzm i złamania kości występowały jedynie u osób, które
wykonywały ciężkie prace lub służyły w wojsku
Odkrycie i
eksploracja miasta
Mimo tego, że Machu Picchu znajdowało się
jedynie 80 km od stolicy Inków, Cusco, Hiszpanie nigdy nie odnaleźli miasta.
Konkwistadorzy mieli notatki o istnieniu miejsca zwanego „Piccho”, ale nigdy go
nie znaleźli. Święte skały, które w innych regionach Peru zostały
zbezczeszczone przez konkwistadorów, były w Machu Picchu nietknięte.
Hiram Bingham III
Odkrycie Machu Picchu przypisywane jest amerykańskiemu uczonemu,
profesorowi Uniwersytetu Yale’a, Hiramowi Binghamowi. Bingham trafił tam 24
lipca 1911 z władającym językiem keczua przewodnikiem Melchorem
Arteaga. Wracał na miejsce odkrycia kilkukrotnie. W 1912 prowadził tam
wykopaliska archeologiczne finansowane przez Uniwersytet Yale’a oraz National Geographic
Society. Kolejne, szersze wykopaliska prowadził w 1915 roku. Później
Machu Picchu było także badane przez peruwiańskich archeologów: w 1934 przez
Luisa E. Valcarcela, zaś w latach 1940–1941 przez Paula Fejosa. Cywilizowane
eksploracje prowadzone od pierwszej wyprawy Binghama pozwoliły na odkrycie
tysięcy zabytkowych przedmiotów, w tym mumii,
srebrnych posążków, złotych spinek i naczyń ceramicznych. Łącznie Hiram Bingham
wywiózł legalnie do Stanów Zjednoczonych 4000 zabytkowych przedmiotów, które
trafiły na Uniwersytet Yale’a. Rząd peruwiański domaga się jednak ich zwrotu.
Część kolekcji powróciła do Peru po zawartym w 2007 roku porozumieniu między
peruwiańskimi władzami a Uniwersytetem Yale.
Augusto Berns
Jak wskazują kwerendy przeprowadzone przez
amerykańskiego badacza Paolo Greera w peruwiańskich i amerykańskich archiwach,
Machu Picchu było eksplorowane w dziki sposób znacznie wcześniej przed
badaniami Binghama. Jak twierdzi Greer odnalezione listy oraz mapy
niemieckiego przedsiębiorcy Augusto Bernsa dowodzą, że w 1867 u podnóża góry,
na której znajduje się miasto, zbudował on tartak i prawdopodobnie w tym roku
odnalazł Machu Picchu. Jak wskazuje Greer opisy z listów Bernsa
doskonale pasują do wyglądu Machu Picchu, a na jednej z map pochodzących z 1874
miasto jest wręcz zaznaczone. Berns założył spółkę, która poza produkcją
tartaczną zajmowała się przemysłową eksploracją i handlowała zawartością
grobowców oraz innymi zabytkowymi przedmiotami. W tym procederze korzystał ze
wsparcia rządu Peru, któremu na podstawie bardzo intratnej umowy oddawał
jedynie 10 procent zysku, część otrzymywał prawdopodobnie też prezydent Peru Andreas Avelino Caceres. Jak twierdzi Greer wspólnikami Bernsa byli dyrektor
biblioteki narodowej oraz profesor uniwersytetu w Limie (prywatnie kolekcjoner
zabytków). Berns prowadził rabunkową eksplorację miasta przez wiele lat,
a znaleziska trafiały w znacznej mierze do Europy. Naukowcy wzbraniają
się przed nadawaniem Bernsowi miana odkrywcy, jak zaczęły o nim pisać media.
Pozostałe informacje
·
Dziesiątki uprawnych tarasów skalnych pozwalało wyżywić całą
okoliczną ludność.
·
Wykuty w kamieniu ponad 749-metrowy kanał, który służył jako
system nawadniający pola oraz dostarczający wodę działa do dziś.
·
Długoletni spór między rządami Peru a USA o odnalezione przez
Binghama artefakty z tego miejsca zakończył się dopiero w 2011 roku.
·
Istnieje teoria, że Machu Picchu było swego rodzaju
astronomicznym obserwatorium. Dowodem ma być kamień Intihuatana. Kamienny słup znajduje się na
13°09′48″ szerokości
geograficznej południowej; w związku z tym nie rzuca cienia w
południe 30 stycznia i 11 listopada.
Petra (Jordania) – ruiny miasta Nabatejczyków, którego rozkwit miał miejsce w czasach antycznych, III w. p.n.e. do I w. n.e. Petra była wtedy stolicą królestwa Nabatejczyków. Znajduje się w południowo-zachodniej Jordanii. Położona jest w skalnej dolinie, do której prowadzi jedna wąska droga wśród skał – wąwóz As-Sik. Petra słynie z licznych budowli wykutych w skałach. Sami Nabatejczycy zwali Petrę Rqm (Rakmu), co oznacza „wielobarwna”.
Położenie
Petra leży w południowo-zachodniej części
obecnej Jordanii. Położona jest na terenie wyżynnym, półpustynnym, wśród skał
ciągnących się na odległość ok. 1,6 km ze wschodu na zachód i z północy na
południe, będących zachodnią częścią masywu Dżabal asz-Szara. Dolinę Petry
przecina koryto rzeki okresowej – Wadi Musa, której dopływy okalają
płaskowyże, na których rozrosło się antyczne miasto Nabatejczyków. Okoliczne
całoroczne strumienie wody zapewniały przeżycie tylko niewielkiemu osiedlu.
Znaczny przyrost mieszkańców w czasie największego rozkwitu Petry spowodował,
że Nabatejczycy musieli rozbudować system wodociągów i cystern skalnych, by
magazynować wodę dla wciąż rosnącej populacji.
Dzieje
Zanim w Petrze osiedlili się Nabatejczycy,
miejsce to już od wczesnego paleolitu zamieszkiwały różne
grupy myśliwych, zbieraczy i później koczowników. Ślady archeologiczne wskazują
także na bardziej stałe osiedla w tym miejscu z okresu neolitycznego (ok. 9000 p.n.e.). Aż
do podboju arabskiego dolina Petry regularnie zasiedlana była przez różne
grupy nomadów. Pierwsze znane wzmianki
o zamieszkujących Petrę Nabatejczykach pochodzą z IV w. p.n.e., ale z
pewnością byli oni tam już wcześniej – najprawdopodobniej od VI w. p.n.e., kiedy to
wyparli stamtąd Edomitów. Od III w. p.n.e. rola
miasta znacznie wzrosła, gdyż dzięki lokalizacji na skrzyżowaniu szlaków
handlowych – z Indii do Egiptu oraz z
południowej Arabii do Syrii – stało
się ważnym węzłem komunikacyjnym i handlowym w tym regionie. Nabatejczycy z
Petry czerpali zyski zarówno z zaopatrywania karawan w wodę i inne niezbędne
środki w trakcie podróży, jak również z nakładanych na kupców różnych opłat i
handlu towarami (np. srebrem, kadzidłem, mirrą, żelazem, miedzią, złotem, kością słoniową). Bezpieczne
położenie miasta wśród skał to kolejny czynnik, który wpłynął na wzrost znaczenia
Nabatejczyków i rozkwit Petry. W okresie hellenistycznym, który dla Petry rozpoczął się odparciem wojsk Antygona Jednookiego w 321 r. p.n.e., Nabatejczycy
zamieszkujący Petrę wiedli dość spokojne życie, skutecznie odpierając
zakusy Ptolemeuszy i Seleucydów na swoją
niezależność. Niewiele wiemy o tym okresie rozwoju skalnego miasta, jednakże to
właśnie wtedy Petra stopniowo stawała się stałym osiedlem o charakterze
miejskim. Coraz większa słabość imperiów hellenistycznych, sprzyjała rozwojowi
Petry, która stała się ośrodkiem prężnej monarchii Nabatejczyków, stale
rozszerzającej swe władanie kosztem upadających mocarstw – głównie
seleucydzkiego. Nie wiadomo czy Aleksander Janneusz, który w r. 90 p.n.e. zajął Edom i Moab,
przejął kontrolę nad Petrą, być może tak, ale tylko nominalną, gdyż samo miasto
było bardzo trudno podporządkować. Gdy w 64 p.n.e. na Bliskim Wschodzie zjawił się rzymski
wódz Pompejusz Wielki, zaprowadzając nowe porządki
polityczne w tym regionie, nie udało mu się narzucić panowania Nabatejczykom
nie mówiąc już o zdobyciu Petry. W 62 p.n.e. przeciwko Petrze wyprawił
się kwestor Pompejusza Marek
Emiliusz Skaurus, lecz wycofał się podobno po otrzymaniu łapówki
300 talentów. Nie
udało się zdobyć Petry później ani królowi Judei, Herodowi Wielkiemu, próbującemu zdobyć Petrę
razem z egipską królową Kleopatrą, ani też
cesarzowi Oktawianowi Augustowi.
Niemniej, chociaż militarnie nie zdobyta, ani nie będąca tworem rzymskim, Petra
czuła respekt przed Rzymem i swoimi siłami wspierała imperium (np. podczas tzw.
wojny aleksandryjskiej w 47 r. p.n.e.). Dawało
to władcom skalnego państwa status państwa klienckiego, cieszącego się jako
sojusznik imperium znaczną dozą niezależności. Właśnie na ten okres przypada
apogeum znaczenia i rozkwitu miasta, szczególnie za czasów panowania
króla Aretasa IV (9 p.n.e. – 40
r. n.e.). Szacuje się, że liczba mieszkańców miasta wahała się
wówczas w granicach 30-40 tys.
Stan formalnego sojuszu i względnej niezależności Petry, trwał
aż do czasów cesarza Trajana, który zajął miasto
w 106 r., w rok po śmierci ostatniego jej
władcy Rabela II i ustanowił w nim stolicę nowej prowincji rzymskiej – Arabii.
W zasadzie aneksja Petry przez Rzym przeszła bez komplikacji i oporu ze strony
miejscowej ludności. Był to jednak kres niezależnego królestwa Nabatejczyków. W
dalszym ciągu jednak Petra była ważnym centrum handlowym w regionie, a
podniesienie przez Trajana jej statusu z grodu – osiedla tubylczego do rangi
miasta rzymskiego, w dużym stopniu przyczyniło się do jej rozwoju. W roku 130 zawitał
tam cesarz Hadrian w ramach inspekcji wschodnich
prowincji państwa, a także w celach turystycznych. Cesarz ten, lubiący
odwiedzać ciekawe miejsca i skądinąd znany jako architekt z zamiłowania,
przyczynił się do pewnej rozbudowy centrum miasta. W ramach Pax Romana Petra
za czasów Antoninów i Sewerów przeżywała swój ekonomiczny i
kulturowy renesans. Po soborze nicejskim w 325 r.
w mieście zaczęło dominować chrześcijaństwo i tak było aż do najazdu
arabskiego w VII w. W średniowieczu, w okresie wypraw krzyżowych, Petra była zajęta przez
krzyżowców, którzy zbudowali tutaj dwie cytadele. Miasto zdobyte następnie
przez Saladyna, zostało w znacznym stopniu
zniszczone i popadło w ruinę, z której się już nie podniosło. W upadku Petry
miały też swój udział klęski żywiołowe, a konkretnie trzęsienia ziemi z
lat 110, 303, 363, 505 i 551.
Szczególnie trzęsienie z 363 r. spowodowało wiele zniszczeń i przyczyniło się
do znacznego wyludnienia miasta.Od 1965 roku
prowadzone są w mieście intensywne prace archeologiczne.7 lipca 2007 obiekt
został ogłoszony jednym z siedmiu nowych
cudów świata.
Architektura
Petra nie od razu była miastem wykutym w skale.
Pierwsi Nabatejczycy, którzy przybyli do tego miejsca mieszkali zazwyczaj w
namiotach, które tworzyły dość luźne obozowisko wśród skał, oraz w naturalnych
jaskiniach, których w dolinie Petry nigdy nie brakowało. Stopniowo, wraz ze
zmianą trybu życia nowych mieszkańców z koczowniczego na osiadły, zaczęły
wyłaniać się płaskie, białe budynki, jakich i dziś można wiele zobaczyć na
terenie Jordanii. W okresie największego rozkwitu miasto przecinała jedna
główna ulica (cardo maximus), wyłożona białym kamieniem i wiele jej
bocznych odnóg. Na tarasach umiejscowione były trzy duże rynki otoczone
sklepami i wreszcie, co jest najbardziej charakterystyczne w tym mieście,
liczne budowle wykute w skałach – począwszy od świątyń i pałaców, a skończywszy
na okazałych grobowcach. Nie brakło w Petrze również dużego teatru – jednej z
najbardziej spektakularnych budowli tego miasta, świadczącej o rozwoju
kulturalnym miasta. Petra w dużym stopniu była osiedlem wykutym w skale, co już
jest cechą oryginalną w stosunku do innych miast, ale jednocześnie pod wieloma
względami przypominała inne miasta swojej epoki, takie jak np. Efez czy Cezarea Nadmorska. Sami
Nabatejczycy, będąc do niedawna ludem koczowniczym, nie mieli tradycji
budowniczych, co wymuszało na nich sięgnięcie po wzorce innych kultur. Dlatego
charakterystyczną cechą architektury Petry jest skrzyżowanie stylów
architektonicznych egipskich, syryjskich, greckich (przede wszystkim
hellenistycznych) i rzymskich, a do tego należałoby dodać rozwiązania rodzime,
zwłaszcza w zakresie zdobnictwa, co w efekcie doprowadziło do wypracowania
przez Nabatejczyków ich własnego, oryginalnego stylu.
Zasadniczo w rozwoju architektury Petry wyróżnia się trzy okresy:
·
nabatejski – III-II w. p.n.e.;
·
hellenistyczny – I w. p.n.e. – I w. n.e.;
·
rzymski – II-III w.
Znacznej rozbudowy miasta dokonał, wspomniany już, Aretas IV w
pierwszej poł. I w. n.e., nawiązując
stylem głównie do architektury rzymskiej. Czasy panowania tego władcy w Petrze
określa się mianem złotego wieku budownictwa monumentalnego. Wzniesiono wtedy
świątynię – tzw. Kasr Bint Firaun (Pałac
Córki Faraona), teatr, rozbudowano istniejący system wodociągów.
W budownictwie monumentalnym dominują wpływy grecko-rzymskie,
głównie z tego powodu, że powstały w okresie rzymskiej dominacji politycznej i
greckiej przewagi w kulturze i sztuce, narzuconej przecież również Rzymowi.
Jednakże architektura Petry nie jest tylko ślepym naśladownictwem klasycznych
wzorów. Jej wyróżniającą się cechą jest stosowanie licznych pilastrów z ciężkimi, bogato
zdobionymi kapitelami (mającymi nawet swoją odrębną
nazwę: kapitele nabatejskie), różniącymi się od ich gładkich hellenistycznych
odpowiedników. Różnica tkwiła zresztą nie tylko w zdobieniu, ale także w
wyraźnym ignorowaniu tzw. proporcji złotego podziału pomiędzy poszczególnymi
elementami budowli, która była ściśle zachowywana w architekturze
grecko-rzymskiej. Groby, w swej najpospolitszej
formie, były wykuwane w skałach jako jaskinie grobowe z bogato zdobionymi
wejściami w kształcie trójkąta. Spotkać można je także w kształcie piramid –
tzw. nefesz – co wskazuje na silne wpływy egipskie.
Petra w Piśmie Świętym
Na kartach Pisma Świętego Starego Testamentu
miejsce to występuje pod nazwą „Sela”, (wyrażenie pochodzące od nieużywanego
„być wyniosłym”, oznaczające skałę) w Sdz 1:36; 2Krl 14:7
oraz Iz 16:1.
Być może użyta w innych miejscach Biblii nazwa „Bosra”, odnosi się także do
Petry (szczegóły patrz link Bosra).
Petra w kulturze
Wykuta w skale piętrowa budowla Al-Chazna – zwana „Skarbcem Faraona” – posłużyła w filmie Indiana Jones i ostatnia krucjata jako świątynia chroniąca Świętego Graala. To właśnie m.in. ruiny starożytnej Petry stanowią tło wydarzeń w jednym z kryminałów Agathy Christie, Rendez-vous ze śmiercią. .O mieście powstała także piosenka zatytułowana Nosa’at Le-Petra, którą zaśpiewała Dana International. Utwór powstał w związku z podpisaniem w październiku 1994 roku traktatu pokojowego pomiędzy Izraelem a Jordanią
Tadź Mahal (hindi ताज महल, urdu تاج محل)
– indyjskie mauzoleum wzniesione
przez Szahdżahana z
dynastii Wielkich Mogołów, na pamiątkę przedwcześnie zmarłej, ukochanej żony Mumtaz Mahal. Obiekt bywa
nazywany świątynią miłości
Położenie
Tadź Mahal został wzniesiony w Agrze,
mieście nad rzeką Jamuna, w indyjskim stanie Uttar Pradesh. Agra leży w odległości około
200 kilometrów od Delhi – dawnej stolicy
Indii. Jest to jeden z głównych punktów wielu wycieczek zagranicznych.Kompleks
budowlany Tadź Mahal składa się z głównego mauzoleum z wielką kopułą, w
kształcie cebuli, charakterystyczną dla sztuki islamu,
i olbrzymią bramą, symbolizującą wrota do Raju. Jest ona osadzona na plincie, w której rogach stoją cztery minarety – wieże, z których muezin
nawołuje wiernych do modlitwy. Po bokach stoją dwa identyczne meczety z
czerwonego kamienia. Uzupełnieniem kompleksu są standardowe elementy tego typu
budowli: kanały wodne oraz
podzielony na cztery części ogród krajobrazowy. Konstrukcja ogrodu perskiego
przed mauzoleum imituje muzułmańskie wyobrażenie raju, które cechuje duże
podobieństwo do jego chrześcijańskiego odpowiednika
Budowa i historia
W 1631 roku Mumtaz Mahal, żona panującego wówczas
indyjskiego cesarza z dynastii Wielkich Mogołów, Szahdżahana, zmarła przy porodzie jego
czternastego dziecka. Miała 38 lat, z których w stanie małżeńskim przeżyła
18.Według legendy przed śmiercią zobowiązała męża do spełnienia trzech
obietnic: nigdy się nie ożenić, zaopiekować się dziećmi oraz postawić na jej
cześć budynek, który będzie ją upamiętniał po śmierci. Zrozpaczony małżonek
spełnił wszystkie prośby (brak oficjalnej żony jednak nie przeszkodził mu w posiadaniu
konkubin). Postanowił zbudować na cześć zmarłej żony grobowiec-mauzoleum, który
byłby jej godzien – budowlę niemającą porównywalnego odpowiednika w świecie.
Według popularnego podania, pogrążony w smutku monarcha osiwiał w ciągu jednej
nocy. Po ukończeniu budowy miał rzekomo wydać rozkaz obcięcia kciuków wszystkim
robotnikom, by nigdy nie byli już w stanie stworzyć podobnego dzieła. Tak
naprawdę żadne źródła nie potwierdzają tego faktu – do dzisiaj potomkowie tych
rzemieślników są zaangażowani w renowację budowli.
Budowa Tadź Mahal trwała dwadzieścia dwa lata (1632–1654) i pracowało przy
niej, według różnych podań, od 20 do 25 tysięcy robotników. W budowie mogli
mieć swój udział dwaj Europejczycy: Włoch pochodzący z Wenecji (Geronimo Veroneo)
oraz Francuz. Wzmianka o tym pochodzi
od hiszpańskiego księdza, który ok. 1640 roku odwiedził Agrę. Brak jest jednak
pewniejszych historycznych źródeł, by potwierdzić ten przekaz. Oficjalne
kroniki dworskie nie podają imienia architekta, sugerując, że projekt był
dziełem samego władcy i poprzestają na osobach Makramat-chana i Mir Abd
al-Karima, którzy byli odpowiedzialni za prowadzenie robót. Z odnalezionych
dokumentów wynika jednak, że właściwym architektem był Ustaz Ahmad Lahori,
który m.in. zaprojektował niektóre komnaty w Czerwonym Forcie. Tadź Mahal zbudowano z
marmuru, przywiezionego z kamieniołomu odległego o prawie 350 km.
Wbrew wielu fotografiom nie jest on biały. Z powodu zanieczyszczenia środowiska
marmur staje się coraz ciemniejszy (z tego powodu wydano też zakaz
lokalizowania obiektów przemysłowych w promieniu 50 km od zespołu budowli).
Marmurowe powierzchnie pokryte są tysiącem kamieni szlachetnych,
półszlachetnych i dekoracji kaligraficznych z czarnego marmuru.W latach
trzydziestych XIX wieku mający dwieście lat Tadź Mahal był zaniedbany i
zarośnięty, niemalże popadł w ruinę. Lord William
Bentinck, generalny gubernator Bengalu, wysunął propozycję rozebrania tego
wyjątkowego monumentu, przesłania marmuru statkiem do Londynu i tam sprzedania go. Zamiar ten
nie doszedł do skutku tylko dlatego, że marmur zerwany z Czerwonego Fortu nie
znalazł nabywców. W roku 1900 kolejny wicekról Indii, lord George Curzon, nakazał odrestaurować podupadłe
mauzoleum.Według legendy cesarz planował wznieść duplikat po przeciwległej
stronie rzeki Jamuny, wykonany w całości z czarnego marmuru. Czarny Tadź Mahal
był jednak tylko wymysłem francuskiego podróżnika Jean-Baptiste
Taverniera. Po drugiej stronie widać pewne pozostałości, które można
było uznać za fundamenty pod drugi Tadź Mahal – są to jednak pozostałości po
dalszych ogrodach oryginalnego Tadź Mahal, które zostały zrujnowane na skutek
powodzi. Inne pogłoski mówią, jakoby Czarny Tadź Mahal miał być tak naprawdę
tylko odbiciem Tadź Mahalu w basenie w przeciwległych ogrodach.Tadź Mahal jest
przykładem szczytowych osiągnięć architektonicznych Indii w epoce Wielkich Mogołów.
W 2004 roku świętowano 350 rocznicę ukończenia jego budowy, zaś niedługo potem,
7 lipca 2007, obiekt został ogłoszony jednym z siedmiu nowych
cudów świata.
Ochrona przyrody w Polsce – system prawny, formy ochrony oraz działania z zakresu ochrony przyrody realizowane na terenie Polski.
Historia ochrony przyrody w Polsce
Pierwsze ograniczenia prawne, dziś interpretowane jako
przepisy chroniące przyrodę, pojawiły się już na początku istnienia państwa
polskiego. Początkowo miały one jednak głównie znaczenie praktyczne –
umożliwiały zachowanie na potrzeby królów i innych możnowładców cennych zasobów
środowiska przyrodniczego, w tym przede wszystkim grubej zwierzyny łownej. Na
przestrzeni wieków następowała ewolucja w kierunku prowadzenia ochrony z
pobudek konserwatorskich, estetycznych, historycznych i naukowych. W XI
wieku Bolesław I Chrobry ograniczył polowania na bobry.
Najstarszym polskim dokumentem dotyczącym ograniczenia niekontrolowanego
wykorzystania zasobów naturalnych jest Statut wiślicki (1347) wprowadzający kary za wyrąb dębów oraz drzew owocowych w cudzych lasach. Za panowania Władysława Jagiełły wprowadzono też ograniczenia w wyrębie i eksporcie
drewna cisowego oraz ustanowiono okres ochronny dla zwierzyny
łownej trwający od 23 kwietnia do końca żniw. W 1523 roku Zygmunt Stary
unormował prawnie ochronę tura, żubra, bobra, sokoła wędrownego i łabędzi, a
Stefan Batory w 1578 roku wydał dekret wprowadzający podczas tarła okresy
ochronne dla ryb oraz zakazujący stosowania do ich połowu pewnych typów narzędzi,
w tym sieci o zbyt drobnych oczkach. W Polsce działania mające na celu ochronę przyrody mają długą,
wywodzącą się ze średniowiecza tradycję, jednak przemyślane i planowe działania
oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w XX wieku. Po zakończeniu I wojny światowej, w 1919 roku została powołana Państwowa Tymczasowa Komisja
Ochrony Przyrody przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego. Organ ten, w 1926 roku został przekształcony w Państwową Radę Ochrony Przyrody. Na stanowisko przedstawiciela ministra Wyznań Religijnych i
Oświecenia Publicznego ds. ochrony przyrody został wybrany profesor Władysław Szafer. W 1928 roku powstała, z
inicjatywy Państwowej Rady Ochrony Przyrody – Liga Ochrony Przyrody.
Po zakończeniu I wojny światowej w Polsce było 39 rezerwatów przyrody (1469 ha
powierzchni). W wyniku działań Państwowej Rady Ochrony Przyrody oraz jej
współpracowników w okresie międzywojennym uchwalono pierwsza w Polsce ustawę o
ochronie przyrody (1934), utworzono 4500 pomników przyrody i 180 rezerwatów. Do
1939 roku powołano też sześć obszarów chronionych nazywanych parkami narodowymi
– Białowieski (1932), Pieniński (1932), Wielkopolski, Babiogórski i Tatrzański
oraz Park Narodowy w Czarnohorze w Karpatach Wschodnich. Jednak ze względu na
małą powierzchnię i brak odpowiedniej administracji, nie odpowiadały
dzisiejszej definicji parku narodowego. W
okresie PRL-u problemy ochrony przyrody wyszły poza gabinety
specjalistów i dotarły do wszystkich obywateli. Wielki w tym udział miała Liga
Ochrony Przyrody wraz ze swym miesięcznikiem „Przyroda Polska”. Wielkim sprzymierzeńcem stały się Lasy Państwowe. Powołano łącznie 23 parki narodowe, ponad 100 parków
krajobrazowych oraz znacznie zwiększono liczbę rezerwatów i pomników przyrody
Cele
Zgodnie
z obowiązującą aktualnie Ustawą z
dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody celem ochrony
przyrody w Polsce jest:
·
utrzymanie stabilności ekosystemów i trwałości procesów
ekologicznych
·
zachowanie różnorodności
biologicznej, w tym zapewnienie ciągłości istnienia wszystkich
gatunków roślin, zwierząt i grzybów wraz z ich siedliskami
·
ochrona walorów krajobrazowych, zadrzewień oraz zieleni w
miastach i wsiach
·
utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony
siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników
przyrody
·
zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego
·
kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody poprzez
działalność edukacyjną, informacyjną i promocyjną
Do
najważniejszych powodów, dla których stosuje się ochronę przyrody, należą
·
natury estetycznej (rekreacyjne) – aby podziwiać i móc odpocząć,
·
gospodarcze – aby pozyskiwać surowce i rozwijać gospodarkę,
·
przyrodniczo-naukowe – aby badać gatunki dla młodszych pokoleń;
aby tworzyć leki,
·
społeczne – aby odpoczywać,
·
historyczno-naukowe – dla pokoleń.
Formy
ochrony przyrody w Polsce
Parki narodowe
Rezerwaty przyrody
Parki
krajobrazowe
Obszary chronionego
krajobrazu
Obszary Natura
2000
Użytki ekologiczne
Zespoły przyrodniczo
– ekologiczne
Stanowiska
dokumentacyjne
Pomniki przyrody
Turnicki Park Narodowy – planowany park narodowy mający powstać na terenie województwa podkarpackiego.
Historia starań o Turnicki Park Narodowy
Pierwsze propozycje utworzenia parku narodowego na
terenie Pogórza Przemyskiego pojawiły się już przed II wojną światową. Park narodowy miał powstać na bazie
lasów należących do Polskiej Akademii Umiejętności, zapisanych Akademii
testamentem Pawła Tyszkowskiego i Piotra Kwiatkowskiego.
Po wojnie propozycja utworzenia parku narodowego
pojawiła się w maju 1982 roku, na II zjeździe Ligi Ochrony Przyrody w Przemyślu, dzięki
staraniom profesorów Janusza Kotlarczyka i Jerzego Pióreckiego. Padła wówczas propozycja nazwy –
"Park Narodowy Doliny Środkowego Wiaru". Proponowano również nazwy:
"Park Narodowy Brzeżnych Karpat", "Lędziański Park
Narodowy", "Wschodniokarpacki Park Narodowy", oraz najbardziej
popularny projekt nazwy "Turnicki Park Narodowy". Nazwa ta wywodzi
się od centralnie położonego dzikiego masywu górskiego Turnica (563 m n.p.m.) oraz wypływającej zeń rzeki o tej samej nazwie.
Znajduje się tam Rezerwat przyrody Turnica.Później, w 1992 utworzenie
Parku proponował ówczesny minister ochrony środowiska – Stefan Kozłowski, który wystąpił z takim wnioskiem do
wojewody przemyskiego.W 1994 propozycja utworzenia Parku została pozytywnie zaopiniowana
przez Państwową Radę Ochrony Przyrody. W 1995 Rada
Ekologiczna przy Prezydencie RP domaga się jak najszybszego
utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. Jednak ówczesny minister Stanisław Żelichowski uznał, iż nie widzi
możliwości powołania nowego parku. Poparła go Regionalna Dyrekcja Lasów
Państwowych w Krośnie, która wcześniej wobec projektu miała stanowisko
pozytywne. Również samorządy gmin Bircza i Fredropol stanowczo
sprzeciwiły się projektowi utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. 15 lutego
1996 roku powołano społeczną radę Turnickiego Parku Narodowego, w skład której
weszli autorzy projektu, profesorowie Stefan Kozłowski i Roman Andrzejewski, przyrodnicy oraz przedstawiciele Pracowni na rzecz Wszystkich Istot. Przewodniczącym
rady został ornitolog Przemysław Kunysz. Od początku
prowadzenia kampanii na rzecz utworzenia Turnickiego Parku Narodowego
stowarzyszeniu Pracownia na rzecz Wszystkich Istot udało się uzyskać poparcie
dla tej idei w mediach lokalnych i ogólnopolskich, stowarzyszenie zebrało około
50 tysięcy podpisów pod petycjami na
rzecz parku. W 1997 roku trafiły one do Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów
Naturalnych i Leśnictwa. W 1998 propozycja była omawiana w Senacie RP. W 1999
roku Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne wspólnie z Pracownią na rzecz Wszystkich
Istot wystosowało do Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i
Leśnictwa list, w którym proponowały wprowadzenie „Moratorium dla Lasów
Arłamowskich”, które powstrzymałoby niekorzystne zmiany w środowisku leśnym na
terenie przyszłego TPN do momentu jego utworzenia. Park nie powstał do dziś,
obecnie pozyskuje się na tym terenie ok. 126 000 m³ drewna. W marcu 2008
zawiązało się Stowarzyszenie na rzecz Utworzenia Turnickiego
Parku Narodowego. Celem Stowarzyszenia jest m.in. promocja tej
inicjatywy oraz przekazywanie rzetelnych informacji o funkcjonowaniu parku,
edukowanie w kwestiach świadomości ekologicznej, podejmowanie działań prawnych,
reagowanie na inwestycje stojące w jasnej sprzeczności z prawem ochrony
przyrody i dyrektywami – siedliskową i ptasią. Za utworzeniem parku opowiadają
sie organizacje ekologiczne, naukowcy, turyści, oraz zwykli miłośnicy przyrody.
Rezerwat
przyrody – obszarowa
forma ochrony
przyrody o różnym statusie
ochrony i zasadach wyznaczania w różnych krajach świata.
Rezerwaty przyrody na
świecie
Formy ochrony przyrody
zwane rezerwatami istnieją w wielu państwach świata. Z reguły są to chronione
przepisami prawnymi i wyłączone z użytkowania obszary przeznaczone na cele
ochrony przyrody oraz prowadzenia badań naukowych, a dostęp do nich osób postronnych
jest mniej lub bardziej ograniczony. Zazwyczaj są one mniejsze od parków narodowych. Brak jest jednak jednorodnej, międzynarodowej
definicji rezerwatów oraz jednorodnych kryteriów ich wyznaczania, a obiekty
tego typu w różnych krajach mogą być inaczej zarządzane i chronione.
Rezerwaty przyrody w
Polsce
Liczba rezerwatów w Polsce
stopniowo rośnie, w 2000 r. było ich 1307, w 2005 r. – 1395, w 2010 r. – 1463,
a w 2013 r. – 1480. Według danych z 2016 roku liczba obiektów tego typu
osiągnęła 1493, a ich całkowita powierzchnia wynosiła 168 335,6 ha, co
stanowi 0,54% powierzchni kraju. Stosunkowo najwięcej rezerwatów znajdowało się
w województwie mazowieckim (189), najmniej w województwie opolskim (36). Średnia w skali kraju wielkość obiektów
wynosiła 112,8 hektarów, najmniejsza była w województwie opolskim (26,1 ha), największa w
województwie warmińsko-mazurskim (296,4
ha). W ostatnich latach wzrasta odsetek powierzchni rezerwatów objętej ochroną
ścisłą (5,5% w roku 2016)
Zasady funkcjonowania
Przedmiotem ochrony w rezerwacie może być
całość przyrody lub szczególne jej składniki, w tym fauna, flora, biota grzybów oraz twory przyrody
nieożywionej. Cały obszar rezerwatu albo jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, ochronie czynnej lub ochronie krajobrazowej.
Ochrona ścisła polega na nieingerencji w naturalne procesy, ochrona czynna
dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających
stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona krajobrazowa polega na
prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej w sposób uwzględniający
potrzeby przedmiotu ochrony.Rezerwat ustanawiany jest na mocy zarządzenia
regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Likwidacja lub zmniejszenie
rezerwatu jest możliwe wyłącznie w przypadku bezpowrotnej utraty jego wartości
przyrodniczych. Dla rezerwatu sporządza się na okres 20 lat tzw. plan ochrony –
dokument określający cele ochrony, zadania ochronne do wykonania oraz reguły
udostępnienia rezerwatu. Plan taki zatwierdza regionalny dyrektor ochrony
środowiska.
Rodzaje rezerwatów
przyrody w Polsce
Od początku istnienia w Polsce zdefiniowanej prawnie ochrony
rezerwatowej wyróżnia się dziewięć rodzajów rezerwatów. W zależności od
głównego przedmiotu ochrony są to:
leśny – rodzaj rezerwatu przyrody, w którym przedmiotem ochrony są pozostałości
i fragmenty dawnych puszcz o charakterze pierwotnym, typy zbiorowisk leśnych, a także
stanowiska drzew na granicach zasięguW 2015 roku istniało w Polsce 737
rezerwatów leśnych o łącznej powierzchni 66 773 ha. Stanowiły one niemal
połowę wszystkich polskich rezerwatów.
Rezerwat florystyczny (symbol Fl) –
rodzaj rezerwatu przyrody, w
którym przedmiotem ochrony są populacje i siedliska gatunków lub grup
gatunków roślin zarodnikowych i kwiatowych oraz grzybów kapeluszowych i porostów.W
2015 roku istniały w Polsce 164 rezerwaty florystyczne o łącznej powierzchni
4722 ha
Rezerwat torfowiskowy (symbol T) –
rodzaj rezerwatu przyrody, w
którym przedmiotem ochrony są zbiorowiska i gatunki torfowisk niskich, przejściowych i wysokich.W 2015 roku istniało w Polsce 185
rezerwatów torfowiskowych o łącznej powierzchni 19 517 ha
Rezerwat faunistyczny (symbol Fn) –
rodzaj rezerwatu przyrody,
którego celem jest ochrona populacji i siedlisk ssaków, ptaków, gadów, płazów, ryb i bezkręgowców (czyli fauny).
W 2015 roku było w Polsce 139 rezerwatów faunistycznych o
łącznej powierzchni 43 037 ha. Przykładami rezerwatów faunistycznych w Polsce
są:
·
rezerwat przyrody Ostoja bobrów na
rzece Pasłęce (ochrona bobra, zimorodka, wydry)
·
rezerwat przyrody Jezioro Orłowo Małe (ochrona żółwia błotnego)
·
rezerwat przyrody Jezioro Pogubie Wielkie (ochrona żurawia i łabędzia niemego).
Rezerwat krajobrazowy – rezerwat przyrody w
którym przedmiotem ochrony są charakterystyczne, przewodnie krajobrazy poszczególnych
regionów o cechach naturalnych, często z zabytkami historycznymi i kultury materialnej. Jest
chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz
walory krajobrazowe.W 2015 roku istniało w Polsce 107 rezerwatów krajobrazowych
o łącznej powierzchni 25 296 ha
Rezerwat przyrody nieożywionej – rodzaj rezerwatu przyrody,
którego obszar obejmuje odkrywki geologiczne,
miejsca występowania zjawisk krasowych,
charakterystyczne profile glebowe,
przykłady erozji lub
ślady dawnego kopalnictwa.
Nadrzędnym celem tworzenia rezerwatów przyrody nieożywionej jest zachowanie
form i śladów świadczących o dziejach i budowie skorupy ziemskiej.W 2015
roku istniało w Polsce 75 rezerwatów przyrody nieożywionej o łącznej
powierzchni 1955 ha.
Rezerwat wodny (symbol W) –
rodzaj rezerwatu przyrody, w
którym przedmiotem ochrony są wody jezior, rzek, potoków i morza wraz ze
zbiorowiskami roślin i gatunkami zwierząt.W 2015 roku istniało w Polsce 45
rezerwatów wodnych o łącznej powierzchni 5046 ha
Rezerwat słonoroślowy (halofilny) –
forma rezerwatu przyrody w Polsce,
którego celem jest ochrona halofitów (słonorośli). W
Polsce to najrzadszy typ rezerwatu, obejmujący do 2013 zaledwie 4 rezerwaty o
łącznej powierzchni ochrony częściowej 51 ha. Po likwidacji rezerwatu
Błonie, pozostały trzy rezerwaty słonoroślowe o łącznej powierzchni 30
ha. Są to:
·
rezerwat
przyrody Ciechocinek
Ochrona gatunkowa – w Polsce jedna z form ochrony przyrody. Zgodnie z
brzmieniem ustawa o ochronie przyrody z 2004 roku na celu ma zapewnienie przetrwania i właściwego
stanu ochrony dziko występujących roślin, grzybów i zwierząt oraz ich siedlisk, a
także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ochrona ta dotyczy gatunków
rzadko występujących, endemicznych, podatnych na
zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz
objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych. Może być ochroną ścisłą
lub częściową. Podstawy prawne ochrony gatunkowej ustala ustawa o ochronie
przyrody, a szczegółowe jej zasady oraz wykazy gatunków chronionych
określa minister właściwy do spraw środowiska w drodze rozporządzenia publikowanego
w Dzienniku Ustaw (dodatkowe gatunki mogą być objęte.W
stosunku do gatunków objętych ochroną gatunkową obowiązują określone zakazy
(zabijania, zbierania, przetrzymywania, niszczenia ich siedlisk, handlowania,
wywożenia za granicę, płoszenia itp.). Na odstępstwa od zakazów zezwolenie
wydaje Generalny Dyrektor Ochrony
Środowiska lub regionalny dyrektor ochrony środowiska.Dla wybranych
gatunków ustanawia się strefy ochrony wokół
siedlisk ochroną w danym województwie
przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska). W Polsce pod ochroną gatunkową znajduje się około 400
gatunków zwierząt, 213 gatunków roślin oraz 265 gatunków grzybów i porostów
(stan na koniec 2002 roku).
Pomnik przyrody – prawnie chroniony twór przyrody, szczególnie cenny ze
względów naukowych, zabytkowych, kulturowych i innych.
Historia
Termin został wprowadzony przez Aleksandra von Humboldta na przełomie XVIII i XIX wieku, co dało początek
kierunkowi konserwatorskiemu w ochronie przyrody. Znaczącym
propagatorem objęcia ochroną starych drzew był Hugo Conwentz. Pod postacią
pomnika przyrody proponował objąć także rzadkie gatunki roślin i zwierząt
Polska
W końcu I wojny światowej,
jesienią 1918 roku ukazał się dekret Rady Regencyjnej o
opiece nad zabytkami sztuki i kultury zaś w rok później
rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i
Oświecenia Publicznego o ochronie niektórych zabytków
przyrody z 15 września 1919 roku. Później wydano rozporządzenie Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej o opiece nad zabytkami z 6 marca 1928 roku, gdzie po
raz pierwszy padły słowa o ochronie alei przydrożnych.Następnymi aktami
prawnymi regulującymi ochronę pojedynczych wartości przyrodniczych były ustawy o
ochronie przyrody z 1934, 1949, 1991 i 2004 roku.
Pomniki przyrody w
Polsce
W aktualnym brzmieniu Ustawy o ochronie
przyrody z 2004 roku: Według danych z 2015 roku liczba pomników
przyrody w Polsce wynosiła 36 510. Najwięcej pomników przyrody występuje w
województwie mazowieckim (4274),
a najmniej w województwie opolskim (683).
Tą formą ochrony objęte są głównie ożywione twory przyrody, w tym przede
wszystkim pojedyncze drzewa i ich grupy, które stanowiły w 2015 r. 92%
wszystkich pomników przyrody. Znacznie rzadziej pomnikami przyrody zostają
krzewy i aleje drzew, oraz twory przyrody nieożywionej: źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.
Liczba pomników przyrody w Polsce w 2015 r. w
podziale na województwa i charakter pomnika
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Kryteria
W latach 1996–2017 kryteria uznania za pomnik
przyrody nie były regulowane prawnie.Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r.
zawierała fakultatywną delegację dla ministra do spraw środowiska określenia w
drodze rozporządzenia kryteriów uznania tworów przyrody ożywionej lub
nieożywionej za pomniki przyrody, co jednak nie nastąpiło przez 13 lat od uchwalenia
tej ustawy. W tym czasie, jak również przed 2004 r., funkcjonowało wiele
nieoficjalnych wytycznych dotyczących minimalnej pierśnicy drzew pomnikowych
poszczególnych gatunków. Dnia 17 grudnia 2017 r. w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska określone zostały kryteria uznania za pomnik przyrody. Mają one charakter ilościowy i jakościowy, przy czym
wzajemnie się one nie wykluczają i nie muszą występować łącznie. Drzewa
spełniające kryteria ilościowe (wielkość pierśnicy) nie podlegają
automatycznie ochronie jako pomniki przyrody, jednak ww. gminy mogą zgłosić
sprzeciw wobec zamierzonej wycinki drzewa przekraczającego te wymiary.
Kryteria uznania obiektu za pomnik
przyrody
Drzewa: bez koralowy, cis pospolity, jałowiec pospolity, kruszyna pospolita, rokitnik zwyczajny, szakłak pospolity, trzmielina
Twory przyrody nieożywionej: źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy
narzutowe, jaskinie.
Tworzenie pomnika przyrody
Od 2009 r. pomnik przyrody ustanawia Rada Gminy
lub Miasta (wcześniej robił to również wojewoda, a w okresie PRL – wojewódzka rada narodowa).
Oznakowanie
Pomniki przyrody oznaczane są zielonymi
tabliczkami, których wzór określa rozporządzenie Ministra Środowiska. Poza tym
na wniosek właściwego terytorialnie Konserwatora Przyrody zarządca drogi
publicznej może umieścić przy niej znak E-11 „drogowskaz do zabytku przyrody”.
Znak może zawierać symbol drzewa dla pomników ożywionych i groty lub skały dla
pomników nieożywionych oraz informuje o odległości i kierunku w jakim znajduje
się pomnik przyrody.
Natura 2000 –
program sieci obszarów objętych ochroną przyrody na
terytorium Unii Europejskiej. Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które
uważane są za cenne i zagrożone w skali całej Europy. Wspólne działanie na
rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy w oparciu o jednolite prawo
ma na celu optymalizację kosztów i spotęgowanie korzystnych dla środowiska
efektów. Podstawą programu Natura 2000 są dwie unijne dyrektywy – dyrektywa ptasia, przyjęta w
1979, a następnie zastąpiona dyrektywą z 2009 oraz dyrektywa siedliskowa (habitatowa) z 1992. Cała sieć Natura 2000 liczy ponad
26400 obszarów zajmujących ponad 318 tys. km² powierzchni morskiej i ponad 788
tys. km² powierzchni lądowej, co stanowi 18% powierzchni krajów Unii
Europejskiej.
Zasady wyznaczania
W ramach programu wyznaczone zostają tzw. obszary
specjalnej ochrony ptaków (OSO, z ang. Special
Protection Areas, SPA) oraz specjalne
obszary ochrony siedlisk (SOO, z
ang. Special Areas of Conservation, SAC), na których
obowiązują ochronne regulacje prawne. Obszary są wyznaczane niezależnie od
siebie, mogą więc ze sobą sąsiadować oraz przenikać. Obszary specjalnej ochrony
ptaków są wyznaczane samodzielnie przez każde państwo. W celu dodania terenu
jako obszar specjalnej ochrony ptaków, udowodnione być musi występowanie
gatunków ptaków zawartych w tzw. dyrektywie ptasiej w
załączniku 1. bądź wykorzystanie go jako miejsce zimowiska lub postoju podczas
wędrówek. Komisja Europejska kontroluje zgodność wyznaczonych obszarów z siecią
tzw. IBA. W praktyce
każdy obszar spełniający naukowe kryteria IBA musi być wyznaczony jako obszar
specjalnej ochrony ptaków. W zakresie specjalnych obszarów ochrony siedlisk,
każde państwo członkowskie musi opracować i przedstawić Komisji Europejskiej listę leżących na jego terytorium obszarów
najcenniejszych pod względem przyrodniczym, odpowiadających gatunkowo i
siedliskowo wymogom zawartym w dyrektywie siedliskowej. Po przedłożeniu listy, następuje proces ewaluacji i
selekcji obszarów na poziomie europejskim. Kluczowym elementem tej procedury
jest Seminarium Biogeograficzne na którym ocenia się kompletność sieci dla każdego z
gatunków i siedlisk będących przedmiotami ochrony, a występujących w danym
państwie. Następnie Komisja Europejska zatwierdza w trybie decyzji obszary pod
nazwą obszar mający
znaczenie dla Wspólnoty (Site of
Community Importance, SCI) i od tej chwili obowiązują wszystkie
przepisy ochronne. Państwo członkowskie ma następnie obowiązek w ciągu 6 lat
wyznaczyć obszary krajowym aktem prawnym, co do listy, granic i przedmiotów
ochrony obszarów akt ten musi być tożsamy z decyzją Komisji.
Obowiązek oceny
Każdy plan lub przedsięwzięcie, które potencjalnie mogłoby wpływać na obszar Natura 2000, musi być – przed zezwoleniem na nie – ocenione pod kątem tego wpływu. Nie można zezwolić na realizację przedsięwzięcia, którego wpływ na obszar Natura 2000 byłby znacząco negatywny. Obowiązuje przy tym zasada ostrożności – wszystkie racjonalne wątpliwości muszą być interpretowane na korzyść ochrony obszaru, a przeciwko przedsięwzięciu, tj. do zezwolenia na przedsięwzięcie konieczne jest uzyskanie pewności, że znaczący negatywny wpływ jest wykluczony. Wyjątkowo, mimo znaczącego negatywnego wpływu przedsięwzięcia na obszar, można na nie zezwolić jeśli jego realizacja wynika z koniecznych przyczyn nadrzędnego interesu publicznego, nie ma możliwości zastosowania rozwiązań alternatywnych oraz zostanie zagwarantowana kompensacja przyrodnicza. Konieczne jest także poinformowanie Komisji Europejskiej o wydaniu zgody (w przypadku oddziaływania na siedliska lub gatunki priorytetowe może być wymagana uprzednia opinia Komisji). Powyższe kwestie reguluje art. 6 ust. 3 i 4 dyrektywy siedliskowej
Natura 2000 w Polsce
Polska zobowiązała się do wyznaczenia na swoim
terytorium sieci Natura 2000 w Traktacie ateńskim z 16 kwietnia 2003, stanowiącym podstawę prawną
przystąpienia Polski i dziewięciu innych krajów europejskich do Unii
Europejskiej. Przepisy unijne stanowiące podstawę dla tworzenia sieci Natura
2000 zostały wprowadzone do polskiego prawa wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 16 kwietnia
2004 r. o ochronie przyrody. Przygotowania
do wprowadzenia sieci Natura 2000 w Polsce rozpoczęły się już w końcu lat 90.
Sporządzone zostały wówczas wstępne analizy zasobów siedlisk i gatunków
wymagających ochrony w sieci. Prowadzone były także negocjacje na temat
uzupełnienia przepisów unijnych o siedliska i gatunki wymagające ochrony w
Polsce, a nieobecne w krajach starej UE i w konsekwencji też nie objęte ochroną
ówczesnego prawa unijnego. W działaniach tych uczestniczyli przede wszystkim
naukowcy z Instytutu Ochrony Przyrody PAN
z Krakowa i urzędnicy Ministerstwa Środowiska. Eksperci z Centrum Informacji o Środowisku UNEP/GRID i Instytutu Ochrony
Przyrody w Krakowie opracowali w 2001 r. „Koncepcję sieci Natura 2000 w Polsce”. Dokument ten
zawierał wstępną identyfikację i opisy obszarów, wykazy siedlisk i gatunków
oraz form ochrony na obszarach proponowanych do sieci, także mapy przedstawiające
umiejscowienie tych obszarów. W propozycji tej ostoje zajmowały 13,5%
powierzchni kraju.
Zielone Płuca Polski (ZPP) – unikatowe przyrodniczo tereny znajdujące się w
północno-wschodniej części Polski. Obszar ZPP graniczy od
północy z obwodem kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, od wschodu z Litwą i Białorusią, południowa
granica przebiega przez województwo mazowieckie nieco na północ od Warszawy, Siedlec i Płocka, a zachodnia przez województwo
kujawsko-pomorskie, obejmując m.in. Toruń oraz przez województwo pomorskie, obejmując część powiatu malborskiego i nowodworskiego.
Położenie
Obszar funkcjonalny znajduje się w
północno-wschodniej części kraju, a jego powierzchnia wynosi 63 234 km², co
stanowi 20,2% powierzchni Polski. Na tym terenie mieszka około 4 mln ludzi, co
stanowi około 10% ludności kraju. Administracyjnie obszar ZPP położony jest na
terenie pięciu województw: warmińsko-mazurskiego (115 gmin), podlaskiego (118
gmin), północno-wschodniej części mazowieckiego (114 gmin) oraz części
pomorskiego (6 gmin) i kujawsko-pomorskiego (33 gmin). Ogółem teren Zielonych
Płuc Polski obejmuje 386 gmin oraz 57 powiatów. Podstawą delimitacji obszaru
były jedne z najcenniejszych w kraju i Europie systemy ekologiczne. Ze względu
na pragmatykę realizacji wspólnych przedsięwzięć umowną granicę zewnętrzną stanowią
granice administracyjne gmin.Zielone Płuca Polski są unikatowym obszarem, który
może stać się polskim swoistym „towarem” eksportowym. Cechy wyróżniające ten
obszar stanowią szczególny, złożony produkt. Tworzą go:
·
niska gęstość zaludnienia i dostosowana do warunków naturalnych;
·
zrównoważona sieć osadnicza;
·
spokój i czyste powietrze;
·
dobra jakość środowiska przyrodniczego;
·
unikatowa różnorodność systemu przyrodniczego;
·
atrakcyjne kompleksy lasów, jezior i użytków zielonych;
·
możliwość obcowania z przyrodą niezmienioną przez cywilizację;
·
bogactwo oraz różnorodność kultur i obyczajów;
·
dobra tradycyjna kuchnia;
·
rozwijająca się infrastruktura usługowa;
·
potencjał akademicki;
·
dobre warunki do produkcji zdrowej żywności i lokalizacji „czystego
przemysłu”.
Idea Zielonych Płuc
Polski
Idea sformułowana w 1983 r. przez Krzysztofa
Wolframa. Zakładała ona integrację ochrony środowiska z rozwojem
gospodarczym i postępem cywilizacyjnym na terenie północno-wschodniej Polski.
W Białowieży 13 maja 1988 r.
zostało podpisane porozumienie pięciu byłych województw: białostockiego, łomżyńskiego, olsztyńskiego, ostrołęckiego i suwalskiego w sprawie kompleksowej ochrony i
ekorozwoju regionów. Od 21 grudnia 1990 r. do porozumienia przystąpiła Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 15
czerwca 1991 r. – Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i
Leśnictwa, a 3 czerwca 1992 r. – Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i
Gospodarki Wodnej. Sejm RP 14
września 1994 r. przyjął Deklarację w sprawie obszaru ZPP, w której
stwierdza się, że Sejm RP uznaje obszar ZPP za region, w którym należy
konsekwentnie przestrzegać idei ekorozwoju.
Fundacja
"Zielone Płuca Polski"
28 września 2005 roku
w siedzibie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego podpisany
został akt notarialny o ustanowieniu Fundacji
Zielone Płuca Polski oraz został przyjęty Statut Fundacji.
Sygnatariuszami Fundacji są przedstawiciele czterech samorządów wojewódzkich: podlaskiego,
warmińsko-mazurskiego, kujawsko-pomorskiego i pomorskiego, Narodowej Fundacji
Ochrony Środowiska, reprezentanci kilku stowarzyszeń i organizacji społecznych
oraz przedsiębiorcy.Fundacja Zielone Płuca Polski została zarejestrowana w
dniu 17 października 2005 r.
i wydzielona jako oddzielna jednostka z Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska z
Biura Porozumienia Zielone Płuca Polski. Siedzibą Fundacji Zielone Płuca Polski
jest miasto Białystok (ul. Dojlidy Fabryczne 23). Fundacja
ZPP przejmuje dotychczasowy dorobek intelektualny i materialny Biura
Porozumienia Zielone Płuca Polski podległego pod Zarząd Narodowej Fundacji
Ochrony Środowiska, przy której funkcjonowało od 1990 roku.
Znak Promocyjny
"Zielone Płuca Polski"
W 1996 r. rozpoczęło promocję produktów, usług
oraz inicjatyw wychodzących naprzeciw głównym założeniom ZPP. W tym celu
powołana została do życia Kapituła Znaku Promocyjnego, która przyznaje to
prestiżowe wyróżnienie. Porozumienie ZPP zostało zawarte 20 grudnia 2004 r. w Ministerstwie Środowiska w Warszawie. Do Porozumienia ZPP nie przystąpiło
województwo mazowieckie. O jego nadanie mogą ubiegać się przedsiębiorstwa,
instytucje i osoby prawne, które swoją działalność prowadzą na terenie
Zielonych Płuc Polski w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Posiadanie
Znaku Promocyjnego Zielone Płuca Polski wyróżnia jednostki spośród konkurentów
działających na terenie północno-wschodniej Polski. Znak Promocyjny ZPP jest
znakiem towarowym zarejestrowanym w Urzędzie Patentowym pod
Nr 143863. Jest to wynik dbałości o stałe umocnienie rangi i wizerunku Znaku
Promocyjnego ZPP jako symbolu usług i produktów o najwyższej jakości,
wykonanych w połączeniu z wyjątkową dbałością o środowisko naturalne
regionu.Formuła wypracowana przez Kapitułę Znaku Promocyjnego ZPP jest unikalną
metodą efektywnie wspomagającą działania prowadzone przez odznaczone jednostki
w zakresie marketingu i public relations.
Dąb Bartek –
jeden z najstarszych w Polsce dębów, od 1954 roku
chroniony prawem jako pomnik przyrody, rosnący
na terenie leśnictwa Bartków (nadleśnictwo Zagnańsk),
przy drodze wojewódzkiej nr 750 z Zagnańska do Samsonowa, w województwie
świętokrzyskim.
Wiek i rozmiary
W okresie międzywojennym wiek dębu oceniano nawet na 1200 lat.
Cezary Pacyniak w publikacji z 1992 roku Najstarsze drzewa w Polsce podał
wyniki swoich badań, według których wiek Bartka wynosił wówczas 654
lata.Zgodnie z pomiarami wykonanymi w 2013 roku drzewo ma 28,5 metra
wysokości – wcześniejsze źródła podawały 30 metrów. Według danych z
nadleśnictwa Zagnańsk obwód pnia na wysokości 1,30 m wynosi 9,85 m, a przy
ziemi 13,4 m, rozpiętość korony 20 × 40 m, okap korony 720 m³,
średnica 3,14 m. Miąższość całego drzewa wynosi 72 m³, miąższość grubizny 65
m³, w tym pień główny 46 m³.
Historia
W 1829 roku dąb miał czternaście konarów głównych i szesnaście
bocznych, a w 2008 osiem konarów głównych..W roku
1906 dąb ucierpiał od pożaru pobliskich zabudowań.
W 1920 pień drzewa zacementowano; plombę tę w 1978 usunięto, a ubytek
wypełniono plombą z żywicy i zamaskowano płatami kory. W końcu sierpnia
1933 roku, podczas zlotu z okazji 25-lecia Związku Walki Czynnej i Związku
Strzeleckiego w Samsonowie, obok dębu odsłonięto pamiątkowy kamień z
napisem: W 25-lecie ZWC i Związku Strzeleckiego 1908-1933 — Obywatele.
Kamień ten przeleżał ponad 30 lat przewrócony napisem do ziemi (do 1984);
obecnie znajduje się po wschodniej stronie Bartka.W 1934 sąd konkursowy pod
przewodnictwem profesora Władysława Szafera uznał Bartka za
„najokazalsze drzewo w Polsce”. Dąb uznano za pomnik przyrody orzeczeniem
Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej z 28.10.1954. Drzewo zostało wpisane do
rejestru pomników przyrody Rozporządzeniem nr 35/2007 Wojewody Świętokrzyskiego
z dnia 12 grudnia 2007 w sprawie uznania za pomniki przyrody.3 czerwca 1991
uszkodzeniu w wyniku uderzenia pioruna uległ jeden z konarów oraz część pnia –
powstała tak zwana listwa piorunowa. Uszkodzenie zostało zakonserwowane. W
późniejszym okresie założono na drzewie piorunochron. W 1997 roku zamontowano w
miejsce drewnianych podpory teleskopowe podtrzymujące konary.
Stan
Próchnienie pnia
stało się poważnym problemem: grubość zdrowej tkanki nie przekracza 20 cm,
a w wielu miejscach wynosi zaledwie 5 cm. Dąb zaczął się niebezpiecznie
przechylać pod ciężarem jednego z konarów. W 2011 roku podjęto próby ratowania
powoli obumierającego drzewa. Najnowsza koncepcja ratunku dotyczy wykonania łuku,
do którego dąb mógłby zostać podwieszony – ma to pozwolić uniknąć ewentualnego
złamania lub wywrócenia się drzewa. Koszt realizacji łuku to 2 miliony złotych.
Ministerstwo Środowiska zgodziło się przeznaczyć pieniądze na ten cel, lecz
najpierw niezbędne będzie wykonanie dokumentacji i opracowania, co wyniesie
około 100 tysięcy złotych. Wiele fundacji, mediów i osób prywatnych rozpoczęło
zbiórkę funduszy przy jednoczesnym nagłaśnianiu problemu.
Legendy
Według jednej z legend Jan III Sobieski i Marysieńka ukryli w Bartku skarby.
Turystyka
W pobliżu dębu przechodzi zielony
szlak turystyczny z Bliżyna do Zagnańska.
Krzywy Las – pomnik
przyrody o powierzchni ok. 1,7 ha,
znajdujący się w okolicach nowego osiedla wsi Nowe
Czarnowo i Elektrowni Dolna Odra, w powiecie gryfińskim (województwo zachodniopomorskie). Przez
ten teren prowadzi czerwony szlak
turystyczny ze Szczecina
Klucz do Mieszkowic.
Obszar ten został tak nazwany ze względu na rosnące w tym miejscu ok. 100
zdeformowanych sosen
zwyczajnych. Drzewa te są wygięte pod kątem ok. 90° od ok. 20 cm nad
ziemią, a krzywizna u niektórych dochodzi do wysokości 3
m. Ich wysokość całkowita sięga ok. 11–12 m. Zostały zasadzone w latach 30. XX
wieku (prawdopodobnie w 1934 roku).Najbardziej znaną teorią jest, że drzewa
zostały tak ukształtowane w wyniku celowej działalności ludzi, którzy uprawiali
je specjalnie na tzw. krzywulce do
celów stolarskich lub szkutniczych,
takich jak budowa mebli, łodzi, sań itp. Według programu Galileo
zdaniem profesora Kremera powodem niespotykanego wykrzywienia pni było ścięcie
drzewek w wieku od 6 do 10 lat z przeznaczeniem ich na bożonarodzeniowe
drzewka. Ponieważ drzewkom celowo zostawiono ostatnią dolną gałąź rosła ona
dalej dążąc do pionu i z czasem przybrała charakterystyczny wykrzywiony
kształt.
Diabelskie kamienie – głazy narzutowe przywleczone przez lądolód ze Skandynawii głównie do północnej części Polski.
Niekiedy nazwa ta używana jest również w odniesieniu do osobliwych wystąpień
skalnych (wychodni, skałek) pochodzenia innego niż lodowcowe (zobacz: Diabelski
kamień).
Występowanie
Głazy i formacje skalne, nazywane diabelskimi kamieniami lub
podobnie, występują na obszarze praktycznie całego kraju, głównie na Warmii i Mazurach oraz na Kaszubach.Inne
kaszubskie duże kamienie diabelskie znajdują się w okolicach Domatowa, Owśnic, Nowej Huty, Brodnicy Dolnej i Studzienic,
koło Świecina (nieopodal
„Bożej Stopki”), koło Brodnicy Górnej (nad jeziorem Ostrzyckim). Wszystkie
powiązane są z lokalnymi legendami i regionalnym zabobonem.
Diabelski kamień
Na całych Kaszubach spotyka się wielkie głazy narzutowe, przywleczone tu przez lody ze Skandynawii. Niektórym
gadki ludowe nadały imiona własne np. „Bożastopka” lub „Adam i Ewa”. Większość
to jednak po prostu: kamienie diabelskie, rzucone celowo lub opuszczone przez
tego czy innego diabła. Największy kamień diabelski, o obwodzie 20 m, wysokości
3,5 m i długości 7 m, znajduje się w pobliżu Odargowa w powiecie puckim. Żeby nie było wątpliwości co do jego
pochodzenia, diabeł pozostawił na nim pięć wyżłobień: ślady swoich pazurów.
Drugim co do wielkości jest głaz nad Jeziorem Kamiennym w powiecie kartuskim.
Który ma 17 m obwodu, 5 m długości, 4,5m szerokości i 9 m wysokości. Szczelina
widoczna na nim jest śladem łańcucha, którym przewiązywał go diabeł rzucając ze
złości w jezioro. Gniew diabła spowodowany był nieudaną transakcją. Miał on
wysuszyć jezioro, a w zamian otrzymać od kontrahenta duszę. Diabeł jednak nie
zdołał wykonać zadania.
Kolejne kamienie diabelskie znajdują się:
·
koło Świecina (nieopodal „Bożejstopki”)
·
koło Brodnicy Górnej (nad jeziorem Ostrzyckim)
·
koło Owśnicy.
Na owśnickim głazie znajduje się krzyż.
Służył on do płoszenia czarownic, które wyprawiały w tym miejscu harce.
Kamienne pomniki przyrody – „Diabelskie kamienie”
Wśród osadów lodowcowych występujących na Kaszubach najczęściej
w postaci piasków, żwirów i glin morenowych znaczne są też ilości kamieni. Są
to odłamy różnych skał, najczęściej gnejsów lub granitów, pochodzących z
dalekiej Skandynawii, przywleczone stamtąd przez olbrzymie masy lodu
nasuwającego się na obszar naszych pojezierzy. Wielkie głazy narzutowe stają
się obiektem zainteresowania, gdyż pobudzają wyobraźnię i pozwalają wyciągnąć
wnioski o sile lądolodu, który je transportował. Mieszkańcy Kaszub ogrom wielu
głazów wiązali najczęściej z działaniem mocy nieczystych. One to bowiem jedynie
mogły podołać tak olbrzymiemu ciężarowi i porozrzucać poszczególne okazy w
rozmaite miejsca. Wielu starych Kaszubów opowiada chętnie legendy o diabelskich
kamieniach. Największy na Kaszubach jest Wielki lub Diabelski Kamień położony
nad Jeziorem Kamiennym w pobliżu Mirachowa. Ma 17m obwodu, 5m długości, 4,75m
szerokości i ponad 3m wysokości, a znajdująca się nad nim szczelina ma być
śladem łańcucha, za pomocą którego diabeł jakoby go niósł i następnie rzucił ze
złości do jeziora. Przyczyna gniewu miał być, jak zwykle w legendach bywa,
nieudany zabieg o ludzką duszę.
Inne głazy zwane diabelskimi:
·
niedaleko Lipusza w okolicy Płocizna,
·
wielki Kamień zwany też Diabelskim koło wsi Owśnica, w pobliżu Kościerzyny,
·
w okolicach Nowego Dworu Wejherowskiego,
·
w okolicach wsi Starzyno,
·
w obrębie zachodnich Kaszub pod Studzienicami.
Głazy te są zarejestrowane i chronione
prawem jako pomniki przyrody. Nie wolno ich uszkadzać ani przemieszczać.
Jezioro Kamienne – jezioro w woj. podlaskim, w powiecie
suwalskim, w gminie Filipów, leżące na terenie Pojezierza Litewskiego. Przepływa przez nie
rzeka Rospuda.Długie i wąskie jezioro
rynnowe, stanowi południowe przedłużenie jeziora Rospuda i jest połączone z nim przesmykiem.
Ma kształt lekko wygiętego łuku, od północnego zachodu na południe.Brzegi
wysokie na prawie 15 m, wznoszące się łagodnie, zbudowane z piasków i żwirów
wodnolodowcowych (osadzonych przez wody płynące pod lądolodem skandynawskim
w okresie zlodowacenia bałtyckiego). Na dnie jeziora i w jego otoczeniu
występują liczne głazy, od których wzięło ono swoją nazwę. Są dowodem na to, że
niegdyś w tym miejscu zalegał martwy
lód, który później powoli się wytapiał. Mniej więcej pośrodku
zbiornika wyłania się z wody spora zalesiona wyspa kemowa. Na zachodnim brzegu
leży, oddzielone morenowym wałem, bardzo wąskie Jezioro
Wysokie, którego tafla wznosi się 7 m powyżej powierzchni jeziora
Rospuda.
Turystyka
·
Na południowym krańcu jeziora leży wieś (dawniej miasto) Filipów.
·
Przez jezioro prowadzi szlak kajakowy Rospudy. Na
północnym krańcu jeziora znajduje się miejsce biwakowe.
Dane morfometryczne
Powierzchnia zwierciadła wody według różnych źródeł wynosi od
38,5 ha do
44,1 ha. Zwierciadło wody położone jest na wysokości 173,0 m n.p.m. Średnia
głębokość jeziora wynosi 6,4 m, natomiast głębokość maksymalna 20,0 m.W oparciu
o badania przeprowadzone w 1990 roku wody jeziora zaliczono do II klasy
czystości
Walentynki (ang. Valentine’s Day) – coroczne święto zakochanych przypadające
14 lutego. Nazwa pochodzi od św. Walentego, którego wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest również
tego dnia.Zwyczajem w tym dniu jest wysyłanie listów zawierających wyznania
miłosne (często pisane wierszem). Na
Zachodzie, zwłaszcza w Wielkiej
Brytanii i Stanach
Zjednoczonych, czczono św. Walentego jako patrona zakochanych. Dzień 14
lutego stał się więc okazją do obdarowywania się drobnymi upominkami.
Historia walentynek
Walentynki są obchodzone w południowej i
zachodniej Europie od średniowiecza. Europa północna i wschodnia
dołączyła do walentynkowego grona znacznie później.Pomimo katolickiego patrona tego święta, czasem wiązane jest ono ze zbieżnym terminowo
zwyczajem pochodzącym z Cesarstwa Rzymskiego, polegającym głównie na poszukiwaniu wybranki serca, np. przez
losowanie jej imienia ze specjalnej urny. Współczesny dzień zakochanych nie ma
jednak bezpośredniego związku z jednym konkretnym świętem starożytnego Rzymu, choć jest kojarzony z takimi postaciami z mitologii jak Kupidyn, Eros, Pan czy Juno Februata.Możliwe, że zwyczaje
związane z tym dniem nawiązują do starożytnego święta rzymskiego, zwanego Luperkaliami, obchodzonego 14–15
lutego ku czci Junony, rzymskiej bogini kobiet i
małżeństwa, oraz Pana, boga przyrody.Z kolei Brytyjczycy uważają to święto za
własne z uwagi na fakt, że rozsławił je na cały świat sir Walter Scott (1771-1832)
Walentynki w Polsce
Do Polski obchody walentynkowe
trafiły wraz z kultem świętego Walentego z Bawarii i Tyrolu. Popularność uzyskały
jednak dopiero w latach 90. XX wieku. Jedyne i największe w Polsce odbywają się
corocznie od 14 lutego 2002 roku w Chełmnie (województwo
kujawsko-pomorskie) pod nazwą „Walentynki Chełmińskie”. Za sprawą
przechowywanej, prawdopodobnie od średniowiecza, w chełmińskim kościele farnym pw. Wniebowzięcia NMP (1280–1320) relikwii św. Walentego, połączono tu
lokalny kult św. Walentego z tradycją anglosaską.
Zwyczaje
Najważniejszym miejscem kultu św. Walentego jest bazylika jego imienia w Terni, na
srebrnym relikwiarzu ze szczątkami patrona umieszczono inskrypcję „Święty
Walenty patron miłości”. Co roku w niedzielę poprzedzającą dzień 14 lutego
przybywają do bazyliki pary narzeczonych z całych Włoch i świata, w celu
złożenia przyrzeczenia miłości. Gromadzą się tu również małżonkowie świętujący
25 lub 50 rocznicę zawarcia sakramentu małżeństwa. W Terni w tym dniu wręczana
jest również nagroda „Rok Miłości”. W roku 1997 list do par narzeczonych
przesłał również Jan
Paweł II, a jego przesłanie wyryto na marmurowej tablicy przy grobie
świętego Walentego.Kilka miast w Polsce przyznaje się do posiadania relikwii
św. Walentego, w tym Lublin, Kraków i Chełmno. W każdym z nich 14 lutego
organizowane są obchody ku czci patrona zakochanych. Stałym niemalże elementem
walentynek jest wzajemnie wręczanie sobie walentynkowych ozdobnych karteczek.
Czerwone, najczęściej w kształcie serca, opatrzone walentynkowym wierszykiem, a
często i miłosnym wyznaniem.
Krytyka walentynek
Część polskiego społeczeństwa krytykuje walentynki jako
przejaw amerykanizacji, obcy polskiej kulturze i
wypierający rodzime tradycje. Walentynki są też krytykowane za ich komercyjne
i konsumpcjonistyczne nastawienie. Są one
wykorzystywane przez biznes i media do przełamania stagnacji handlowej pomiędzy
Bożym Narodzeniem a Wielkanocą.Dla osób niepozostających w związkach,
tzw. singli (szczególnie określających się jako quirkyalone) walentynki mają charakter opresywny,
związany z „tyranią bycia w związku” i piętnujący osoby żyjące w pojedynkę. Z
tego powodu 14 lutego został uznany przez społeczność quirkyalone za International
Quirkyalone Day, mający być w zamierzeniu antywalentynkami.Z powodu pogańskiego pochodzenia
obchodzenie walentynek odrzucają Świadkowie Jehowy.W takich krajach jak Pakistan czy Indie zwyczaje
walentynkowe, również wysyłanie kartek, są potępiane jako niezgodne z
duchem islamu.
Ostatki, zapusty (lud. mięsopust, śląs. kozelek, odpowiednik prawosławnej maslenicy) – słowo to oznacza ostatnie dni karnawału zaczynające się w tłusty czwartek, a kończące się zawsze we wtorek, zwany w Polsce „śledzikiem” (w Wielkopolsce jest to tzw. „podkoziołek”). Następny dzień – Środa Popielcowa – oznacza początek wielkiego postu i oczekiwania na Wielkanoc. Obydwa święta są świętami ruchomymi. W ostatki urządza się ostatnie huczne zabawy, bale przed nadchodzącym okresem wstrzemięźliwości.Największym balem karnawałowym jest karnawał w Rio de Janeiro rozpoczynający się w ostatni piątek przed Środą Popielcową i trwający przez pięć dni aż do środy nad ranem.
Popielec, Środa Popielcowa (staropolska Wstępna Środa) − w kalendarzu katolickim pierwszy dzień wielkiego postu. Jest to dzień pokuty przypadający na 46 dni kalendarzowych
(40-dniowy okres postu, bez wliczania niedziel) przed Wielkanocą. Środa Popielcowa wypada między 4 lutego a 10
marca. W tym dniu wierni nie są zobowiązani do uczestniczenia we mszy świętej.
Rys historyczny
W pierwszych wiekach chrześcijaństwa poszczono
przez okres 40 godzin – w Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Post trwający przez 40 dni poprzedzających
święto Paschy chrześcijańskiej, najprawdopodobniej rozpowszechnił się w
pierwszej połowie IV w. Zgodnie z kanonem 5 soboru
nicejskiego I (325) rozpoczynał się on w szóstą niedzielę
przed Wielkanocą, a kończył się w Wielki Czwartek. Takie terminy potwierdzał Euzebiusz z Cezarei
(„De sollemnitate paschali” 4,5), św. Atanazy (Listy świąteczne) oraz Egeria w „Itirierarium Aetheriae”. Listy św.
Atanazego oraz zachowane mowy papieża św. Leona
I Wielkiego wspominały o okresie wielkiego postu, jako
czasie czterdziestodniowych ćwiczeń duchowych. Panował więc
obyczaj poszczenia od pierwszej niedzieli wielkiego postu (czyli 6 tygodni
przed Niedzielą Palmową), a Wielkim Czwartkiem. Odliczając niedziele,
podczas których nie poszczono, oraz dodając dni między Niedzielą Palmową, a
Wielkim Czwartkiem, okres wielkiego postu trwał 40 dni. Od początku V w.
silniej akcentowano święto Zmartwychwstania Pańskiego, a tym samym do wielkiego
postu włączono Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Wielki post trwał więc 6 tygodni,
czyli licząc bez niedziel – 36 dni. Cztery, brakujące do liczby 40, dni, dodano
do wielkiego postu pod koniec pontyfikatu papieża Grzegorza
Wielkiego, czyli przełomie VI i VII wieku.
Rozpoczęcie wielkiego postu zostało przesunięte na środę poprzedzającą pierwszą
niedzielę postu Sakramentarz
gelazjański z V wieku nawiązuje do Środy Popielcowej
nazywając ją caput quadragesimae (dosł. „głowa czterdziestnicy”).
Późniejsza nazwa „Środa Popielcowa” wywodzi się
z rytów sakramentu pokuty. Począwszy od połowy V wieku, w poniedziałek
następujący po pierwszej niedzieli wielkiego postu wypełniano obrzęd wypędzania
publicznych pokutników, na których ciążyły duże przewinienia. Pokutnicy
przystępowali do tajnej spowiedzi przed biskupem (albo wyznaczonym przez niego
delegatem), po czym, o wyznaczonej godzinie stawiali się przed wejściem do
kościoła. Byli wprowadzani do środka, a biskup i prezbiterzy posypywali im
głowy popiołem. Wypowiadano przy tym formułę pochodzącą z biblijnego wersetu:
„Pamiętaj człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz; czyń pokutę,
abyś miał życie wieczne” (Rdz 3,19). Następnie biskup kropił wodą święconą ich,
a następnie przeznaczone dla nich ubrania pokutne. Po Litanii do Wszystkich
Świętych (podczas jej odmawiania leżeli na posadzce kościoła) byli wypędzani na
zewnątrz. Od początku VII wieku obrzęd ten był sprawowany już w środę, przed
pierwszą niedzielą wielkiego postu. W wieku X do obrzędu, obok publicznych
pokutników, stawali także zebrani wyznawcy. Synod
w Benewencie (1091) zalecał wiernym udział takim
obrzędzie, jako znak rozpoczęcia postu. Kolejnym aktem utwierdzenia rytuału,
była akceptacja papieża Urbana II, który zalecał stosowanie go przez biskupów i
prezbiterów. Mszał Rzymski z 1474 wymienia Środę Popielcową pod nazwą Feria Quarta Cinerum. Później obrzęd został powielony w
średniowiecznych pontyfikałach (szczególnie w Pontyfikale
Durandusa i dalej – bez zmian – do Pontyfikału
Rzymskiego.
Liturgia katolicka
Według obrzędów katolickich tego dnia kapłan posypuje głowy wiernych popiołem. Obrzęd ten ma miejsce w czasie liturgii słowa po homilii i zastępuje akt pokuty. Kapłan ze złożonymi rękami zachęca najpierw
wiernych, by zjednoczyli się z nim w modlitwie błagalnej o poświęcenie popiołu. Mszał Rzymski określa dwie formuły modlitewne. W obu jest
mowa o czterdziestodniowym okresie pokuty i błaganiu o oczyszczenie z grzechów,
przez który ma przygotować wiernych do uczestnictwa w Misterium Paschalnym
Chrystusa. Następnie następuje właściwy obrzęd posypania. Wierni zbierają się
przy stopniu komunijnym, a kapłan posypując ich głowy mówi: Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię lub prochem jesteś i w proch się obrócisz. Zaleca się śpiew następujących
antyfon, zaczerpniętych z Pisma
Świętego (Jl 2,13; Jl 2,17; Est 13,17; Ps 51,3) lub pieśni pokutnych, np. Bądź mi litościw, Boże nieskończony. Jeśli obrzęd ma miejsce w czasie mszy
św., następuje po nim modlitwa
powszechna i liturgia
eucharystyczna.
Normy kanoniczne
W Środę Popielcową katolików obowiązuje
wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych (od 14. roku życia) i post
ścisły (między 18. a 60. rokiem życia), czyli
ograniczenie liczby posiłków do dwóch lekkich i jednego do syta w ciągu dnia.
Popielec nie jest dniem wolnym od pracy.
Daty Środy Popielcowej w kolejnych latach:
Popielec w malarstwie
·
1908: Witold Wojtkiewicz –
„Medytacje. Popielec”, tempera na płótnie, Muzeum Narodowe, Kraków
·
1881: Julian Fałat – „Popiele”, akwarela,
kolekcja prywatna
·
1857: Carl Spitzweg –
„Środa Popielcowa”, olej na płótnie, Galeria Państwowa, Stuttgart
Światowy Dzień Kota (ang. World
Cat Day, National Cat-Day, International Cat Day, wł. Giornata mondiale
del gatto) – święto obchodzone
corocznie 17 lutego we Włoszech (od
1990) i Polsce (od
2006) mające podkreślić znaczenie kotów w
życiu człowieka, niesienie pomocy wolno żyjącym i bezdomnym zwierzętom, które
miały kiedyś dom, ale go straciły, a także uwrażliwienie ludzi na często trudny
koci los.
Obchody
W Polsce
W Polsce obchodzony po raz pierwszy 19 lutego 2006 z
inicjatywy Miesięczników „Kot” i Cat Club Łódź.
Wojciech Albert Kurkowski, pomysłodawca obchodów tego święta, propaguje akcje
pomocy bezdomnym kotom pod hasłem „Rasowce – dachowcom”, podczas której kluby
felinologiczne zrzeszone w Felis Polonia zbierają dary na rzecz pomocy
bezdomnym zwierzętom. W 2010 roku Fundacja Viva! oraz
program ”Mój Pies i inne zwierzęta” w TVP Warszawa przyjęły
patronat Światowego Dnia Kota. W Centrum Targowo-Kongresowym MT
Polska Stowarzyszenie Miłośników Kotów Rasowych Jedynka zorganizowano
wystawę kotów rasowych. Towarzyszyła jej akcja pomocy dla kotów bezdomnych i
wolno żyjących, dla których zima jest trudnym okresem do przetrwania. Do
obchodów Dnia Kota włączyło się również wydawnictwo MULTICO. W akcji biorą
również udział schroniska dla bezdomnych zwierząt oraz organizacje pro
zwierzęce. W akcji biorą również udział schroniska dla bezdomnych zwierząt oraz
organizacje pro zwierzęce.
Taniec sztuka wywodząca się z języka ruchu, drugiego oprócz języka mowy
podstawowego środka porozumiewania się ludzi; środkiem wypowiedzi są
odpowiednio zestawione ruchy ciała, wykonywane w określonym rytmie i zgodne z
towarzyszącą im muzyką; są one transformacją ruchów naturalnych, mogą powstawać
pod wpływem bodźców emocjonalnych lub wyrażać w konwencjonalny sposób
pewne emocje (taniec artystyczny) lub znaczenia (taniec indyjski); wykształciły
się różne rodzaje tańca o różnorodnych funkcjach (estetycznej, rekreacyjno-rozrywkowej,
religijnej), rozmaitym pochodzeniu, zasięgu i znaczeniu społecznym, np.:
taniec ludowy (czeska
polka, hiszpańskie bolero, polski kujawiak i oberek, węgierski czardasz, włoska
tarantela), często podnoszony do rangi tańca narodowego (w
Polsce — polonez, mazur, krakowiak), dawniej do rangi tańca dworskiego (tańce
historyczne: gawot, menuet, pawana, sarabanda); taniec towarzyski,
uprawiany współcześnie, oryginalny bądź pochodzenia ludowego (boogie-woogie,
boston, charleston, fokstrot, rock and roll, tango, twist, walc); poszczególne
tańce różnią się charakterystycznymi schematami ruchowymi (tzw. figury
choreotechniczne) i muzycznymi, głównie rytmicznymi i metrycznymi
(np. trójmiarowy walc, dwumiarowa polka), także tempem (powolna sarabanda,
szybki galop). Odrębnym rodzajem tańca jest zbliżony do baletu i pantomimy
taniec artystyczny,
sceniczny, na ogół starannie komponowany w warstwie ruchowej;
w historii europejskiego tańca artystycznego wyróżnia się kilka typów
tańca, wyznaczających kolejne epoki: taniec klasyczny (akademicki),
skrystalizował się 1760–1820, opierając się na kanonach klasycznej sztuki
starożytnej; zgodnie z zasadami skodyfikowanymi przez C. Blasisa (Traité
élémentaire, théorique et pratique de l’art de la danse 1820), taniec klasyczny
jest systemem dokładnie opracowanych ruchów ciała, oznaczanych terminologią
francuską; jego styl polega na harmonijnej koordynacji ruchów, linearnym
pięknie form i lekkości; forma teatralna baletu klasycznego, ukształtowana
w XIX w., polega na uszeregowaniu stałych schematów, wykonywanych
techniką klasyczną; taniec wyrazisty (ekspresjonistyczny),
powstał 1920–30 w Niemczech; jego twórcy (R. Laban, M. Wigman, K. Joos),
odrzucając zasady tańca klasycznego, oparli się na analizie swobodnego ruchu
jako wyrazu przeżyć wewnętrznych; tzw. taniec wyzwolony propagowała
na początku XX w. I. Duncan; odrzuciła ona technikę tanca klasycznego,
zastępując ją ruchami naturalnymi, wzorowanymi na zabytkach plastycznych sztuki
starożytnej; taniec nowoczesny (angielskie modern dance) jest
dalszym rozwinięciem zasad tańca wyrazistego, ujętym w reguły specyficznej
techniki; krystalizował się 1930–50 w Stanach Zjednoczonych (M. Graham),
wykorzystując elementy folkloru murzyńskiego i indiańskiego; taniec charakterystyczny,
uformowany w ciągu XIX w., polegał na powierzchownej stylizacji
tańców ludowych, obecnie jest także wzorowany na charakterystycznych cechach
ruchowych postaci, przedstawicieli różnych zawodów, środowisk itp. Tańcem
nazywamy również utwór muzyczny, najczęściej instrumentalny, rzadziej wokalny
(przyśpiewka taneczna), towarzyszący wykonaniu tańca lub samodzielny, będący
jego stylizacją; instrumentalne stylizacje tańca w muzyce europejskiej są
znane od przełomu średniowiecza i renesansu; w epoce baroku łączono
różne tance w cykle (suita, partita).
Początki
Archeologiczne dowody na początki tańca
pochodzą z 3300 r. p.n.e. i są to malowidła nagrobne przedstawiające
figury taneczne. Przed wynalezieniem pisma taniec był ważnym czynnikiem międzypokoleniowego
przekazu historycznego. Wykorzystanie tańca w ekstatycznych stanach transowych
i uzdrawiających rytuałach (jak zauważono w wielu współczesnych kulturach
prymitywnych, np. z brazylijskich lasów deszczowych, z pustyni Kalahari) również było ważnym czynnikiem jego historycznego rozwoju.
Tańczono dla sprowadzenia deszczu podczas suszy (tzw. taniec
deszczu) lub dla spowodowania zwiększenia urodzaju i
zapewnienia pomyślności łowów. Wojownicy tańczyli dla wzbudzenia w sobie odwagi przed walką.
Odniesienia do tańca można znaleźć w bardzo wcześnie spisanej historii; o tańcu
greckim pisali Platon, Arystoteles, Plutarch, Ksenofont, Atenajos i Lukian. Do licznych związanych z tańcem zdarzeń odnosi się Biblia oraz Talmud. Z neolitu zachowały się naczynia chińskiej ceramiki, na których
wyobrażono trzymających się za ręce tancerzy. W starożytnych Chinach taniec
związany był z magią i szamańskimi rytuałami, i właśnie w tamtejszym języku
jako pierwszym zapisano słowo „taniec”. W pierwszym tysiącleciu p.n.e.
w Indiach powstało wiele tekstów będących próbą usystematyzowania aspektów
życia codziennego: Bharata Muniego Natyashastra (dosłownie
„tekst dramaturgii”) jest jednym z wcześniejszych i świadczy o tym, że taniec odgrywał
ważną rolę w kulturze indyjskiej. Omówiono w nim różne gesty (mudry) i
sklasyfikowano ruchy różnych kończyn. Tak silna dotąd tradycja tańca przetrwała
w Indiach, gdzie nadal odgrywa ważną rolę w kulturze (rytuały), a w
szczególności w rozrywce (Bollywood).
Wiele innych form tańca współczesnego pochodzi od tańców etnicznych.W kulturze
europejskiej najwcześniejsze wiadomości na ten temat pochodzą od Homera,
który w Iliadzie opisał grecką choreę. Inny opis tańca zachowany do naszych
czasów pochodzi ze Starego Testamentu i
odnosi się do króla Dawida tańczącego
przed Arką Przymierza.
Funkcje tańca
Odkąd socjologia podzieliła
czynności ludzkie na przyrodzone i kulturalne, taniec zaliczono do czynności
kulturalnych. Najprostszy podział, jakiego można dokonać, to wyodrębnienie
trzech odmiennych sfer działalności ludzkiej, w których się rozwinął: religia, rozrywka i sztuka. W każdej z nich pełni inne funkcje.
Nie jest to podział ani precyzyjny, ani wyczerpujący. Taniec może być także
formą terapii (choreoterapia),
zaś dla niektórych ludzi jest po prostu pracą. Elementy tańca występują w
niektórych dyscyplinach sportu jak: łyżwiarstwo figurowe, pływanie
synchroniczne i gimnastyka
artystyczna. Taniec jest zaliczany do ćwiczeń rekreacyjnych mających
bardzo korzystny wpływ na zdrowie psychofizyczne. W wyniku ruchu ciała w tempie zgodnym z muzyką można wyrazić
swoje uczucia, a z samego ruchu czerpać dużą
przyjemność.Jeśli pierwotnie taniec służył autoekspresji pozwalającej na
wyrażenie poczucia cykliczności życia, to później stał się elementem kultury i
pozwalał na wyrażanie treści kulturowych trudnych do werbalizacji. Wykonywany
zazwyczaj jest w sytuacjach związanych z obrzędami przejścia towarzyszącymi
zmianie statusu społecznego (zawarcie małżeństwa stanowiącego początek nowej
rodziny; wejście w dorosłość, czemu towarzyszy polonez tańczony podczas
studniówki), podczas ważnych dla społeczności wydarzeń, a także do nawiązywania
relacji społecznych. Ruch prowokuje tancerza do kreowania obrazu zjawisk we
własnym umyśle, do których symbolicznie te ruchy mogą nawiązywać (przemijanie
pór roku, odgrywanie ról społecznych). Taniec w początkowym okresie kultury był
także medium, dzięki któremu przekazywana mogła być pamięć grupy.
Kodyfikacja tańca
Próby notacji tanecznej
datowane są na czasy renesansu. Notacja tworzona była za pomocą prostych
rysunków, map kroków, później rozwinęła się w skomplikowany system dokładnie
opisujący układy choreograficzne. Na początku XX wieku utworzony został
system Rudolfa Labana, labanotacja, który pozwalał na zapis subtelnych ruchów, co nie było potrzebne w
tańcach ludowych, których figury taneczne były łatwe do zapamiętania. System
ten wykorzystywany jest dla dokumentacji tańca w sztukach scenicznych, jednak
nie jest on odczytywany przez samych tancerzy, a także nie jest przez nich
tworzony
Rodzaje
Taniec w różnych okresach historycznych
Taniec jako forma obrzędowa
o
kureci
o
Dionizos
o
Dionizje
o
menady
o
saliowie
Taniec jako forma spektaklu
·
butō
·
balet
·
musical
o
mudra
o
natia
o
bajadera
o
dewadasi
·
kabaret
o
kankan
Rodzaje tańca scenicznego
Taniec jako rozrywka
Taniec uliczny (subkultury hip-hop)
·
Locking
·
Popping
Taniec a sprawność
mózgu
Porównania sprawności mózgu tancerzy
sportowych i 12 osób grupy kontrolnej wykonano z użyciem skali BIS (Behavioural
Inhibition System, inteligencja ciała, zob. cielesno-kinestetyczna) oraz metodą obrazowania MRI mózgu.
Lepsze wyniki uzyskano w grupie tancerzy. Metodą skanowania MRI wykazano
również, że taniec zaskakująco szybko hamuje proces starzenia się. W wyniku badań grupy osób
w wieku śr. 68 lat stwierdzono, że korzystne zmiany były widoczne już po
tygodniowym kursie choreografii. Interdyscyplinarny zespół badawczy z Magdeburga adaptuje
spostrzeżenia neurobiologów, tworząc programy fitness,
zawierające procedury taneczne
Co jest najważniejsze w tańcu
Oprócz oczywiście
poczucia rytmu i dobrego słuchu muzycznego, jest kilka istotnych kwestii, które
należy poznać, zanim zaczniemy trening. Ważne są przede wszystkim wspomniane
wcześniej izolacje.Dobry tancerz potrafi wprawiać w ruch tylko wybrane
partie ciała tak, aby reszta jego postawy pozostała nieruchoma. Jest to popularna
praktyka przede wszystkim w tańcu współczesnym (w poppingu, lockingu, etc.),
jednak zdolność izolowania jest istotna w każdym gatunku.W tańcu ważny jest
także odpowiedni strój. Musi być nam przede wszystkim wygodnie. Nie musimy
inwestować w specjalne kostiumy baletowe, wystarczą przylegające legginsy
(świetnie sprawdzają się te z wycięciem na pięcie) lub rajstopy i koszulka,
która nie będzie utrudniać nam ruchów.Na filmach często obserwuje się tancerzy,
którzy trenują w szerokich dresach i mocno wyciętych, często za dużych
koszulkach. To dobry strój podczas stylizowanych występów, jednak na treningu
lepiej postawić na pełen komfort. Przylegające ubrania są lepsze, ponieważ
pozwalają na bieżąco kontrolować postawę ciała i korygować ewentualne błędy.Istotne
jest także obuwie, szczególnie w przypadku kobiet. Aby ułatwić ruchy bioder,
panie nie powinny tańczyć boso ani w płaskich butach. Taka praktyka sprawdza
się w lirycznych stylach, a także podczas ćwiczeń podstaw baletu i jazzu. W
pozostałych sytuacjach lepiej jest zakładać specjalne buty do tańca. Są to
najczęściej sandałki o bardzo miękkiej, plastycznej podeszwie ułatwiającej
wyginanie stóp. Dodatkowo mają niewielki obcas (od 7 do 10 cm), który wspiera
prawidłową postawę ciała i ułatwia wykonywanie pozycji tanecznych
Nazwy tańców i opisy
Walc angielski
Walc angielski wywodzi się z Anglii. Po raz pierwszy został
wykonany na początku XX wieku. Jest to taniec swingowy i wirowy. Pełen jest prostych i rytmicznych ruchów, a także
obrotów. Jego tempo jest wolne – około 30 taktów na minutę. Na
turniejach wykonywany jest jako pierwszy. Tańczony w kontakcie między
partnerami, istotny jest również sposób trzymania, czyli tzw. rama. Ich ciała
powinny tworzyć idealne linie, a prawidłowa postawa powinna zostać zachowana
przez cały czas trwania tańca.
Tango
Taniec,
który przez jakiś czas zaliczany był do tańców latynoamerykańskich. Tango
pochodzi z Argentyny, a dokładniej z Buenos Aires. Wyróżnia się jednak jego
kilka odmian, które utrzymane w podobnym klimacie różnią się między sobą
figurami i charakterem. Wyróżnia się między innymi tango argentyńskie, tango amerykańskie czy
tango fińskie. Na
turniejach tańca towarzyskiego tańczy się go zaraz po walcu angielskim.
Walc wiedeński
Można
powiedzieć, że walc wiedeński to szybka wersja walca angielskiego. Jego tempo
to około 60 taktów na minutę. Po raz pierwszy wykonany został w Wiedniu, na
początku XIX wieku podczas kongresu wiedeńskiego. Charakteryzuje się przede
wszystkim szybkimi wirowymi obrotami. Pomimo szybkiego
tempa jest elegancki i płynny. Tańczony jest płasko – zupełnie inaczej niż w
przypadku walca angielskiego, gdzie istotne jest rytmiczne wznoszenie się i
opadanie. Na turniejach tańczony jako trzeci.
Fokstrot
Kolejnym z
tańców standardowych jest foxtrot. Taniec towarzyski pochodzący z Ameryki.
Uznawany za jeden z najtrudniejszych, ze względu na charakterystyczne kroki
kłusujące przypominające skradającego się lisa. Składa się zarówno z kroków
wolnych, jak i szybkich. Przez wielu nazywany jest „najtrudniejszym spacerem świata”.
Quickstep
Taniec
ten, podobnie jak fokstrot, pochodzi z Ameryki. Jest szybszą jego odmianą –
około 48 taktów na minutę. Jest to najszybszy taniec towarzyskich, który charakteryzuje się licznymi
podskokami, a także kickami (wykopy nóg). Tańczony jest zazwyczaj jako czwarty bądź piąty w zależności
od klasy tanecznej.
Taniec
towarzyski – tańce latynoamerykańskie
Tańce latynoamerykańskie są bardzo energiczne,
dynamiczne, a przy tym bardzo efektowne. Tancerze ubrani są zazwyczaj w mieniące się, kolorowe i
bogato zdobione stroje. U panów jest to najczęściej jednoczęściowy, obcisły
kostium, który wykonany jest z lśniących materiałów. Stroje kobiece pełne są
natomiast błyszczących cekinów, kamieni czy też frędzli, które doskonale podkreślają
każdy ruch ciała. Turniejowe tańce latynoamerykańskie to: cha-cha, samba,
rumba, pasodoble, jive.
Cha-Cha
Taniec
wywodzący się z Kuby. Jest połączeniem rumby i mambo. Charakteryzuje się silną pracą
nóg i wyraźnym „przeprostem” kolan. Mocna akcja
dolnych części ciała wpływa na ruch bioder. Tempo jest umiarkowanie szybkie.
Technika tańca cha-chy jest podobna do rumby.
Samba
Samba to
jeden z najbardziej energicznych tańców latynoamerykańskich. Pochodzi z gorącej
Brazylii, tańczona w karnawale w Rio de Janeiro. Pary tańczące sambę w szybkim
tempie poruszają się po całym parkiecie. Figury pełne są pasji i emocji, a sam taniec nazywany jest często tańcem
kochanków. Cechą
charakterystyczną tańca jest tzw. bounce, czyli uginanie kolan i jednoczesne
wypychanie bioder do przodu i do tyłu. Ciało utrzymywane jest nad przednią
częścią stóp. Na turniejach samba tańczona jest jako pierwszy bądź drugi taniec
(zamiennie z cha-chą).
Rumba
Jest to
najwolniejszy taniec latynoamerykański. Nazywany często tańcem miłości i namiętności, gdyż pełen jest intymnych
figur. Zadaniem
partnerki w tańcu jest uwodzenie, dlatego tez taniec ten opiera się w głównej
mierze na spacerze na przeprostowanych nogach oraz mocnej pracy bioder. W tym
tańcu, zdecydowanie bardziej niż w innych, liczy się zaangażowanie,
emocjonalność i zmysłowość. Rumba jest poniekąd spektaklem, w którym kobieta
uwodzi i emanuje swoją seksualnością nie tylko swojego partnera, ale również
wszystkich wokół. Rumba na turniejach tańczona jest jako trzeci taniec.
Pasodoble
Pasodoble
uznawane było kiedyś za taniec standardowy. Podczas tańczenia partnerzy
przenoszą się do Hiszpanii, na arenę toreadorów. Mężczyzna jest toreadorem,
kobieta natomiast pełni rolę płachty. Taniec ten obrazuje walkę z bykiem – jest pełen napięcia i niepokoju. Pasodoble podzielone jest na trzy
części, z czego każda ma ściśle określoną liczbę taktów. Na zakończenie każdego
z nich pary przyjmują charakterystyczne pozy, które są mocno akcentowane w
muzyce. Pasodoble jest tańcem niezwykle efektownym. Na turniejach tańczony jako
czwarty.
Jive
Ostatnim tańcem
latynoamerykańskim tańczonym na turniejach jest jive. Jest to taniec pochodzący
z Ameryki, który charakteryzuje się bardzo szybkim tempem. Taniec jest niezwykle dynamiczny
i skoczny. Pełen charakterystycznym „kicków”, czyli szybkich kopnięć. Na
turniejach tańczony jako ostatni, co jest sporym wyzwaniem dla partnerów
tanecznych ze względu na swoją dynamikę.
Klasy taneczne w tańcu towarzyskim
Taniec towarzyski jest dyscypliną sportową od początku XX wieku. Pierwszy turniej odbył się we Francji w 1907 roku. Później organizowane były mistrzostwa świata w
stolicach różnych państwa europejskich. Z czasem powstała Światowa
Federacja Tańca Sportowego (WDSF), a w Polsce Związek Zawodowy Nauczycieli
Tańca Rzeczpospolitej Polskiej, który obecnie nazywa się Polskim Towarzystwem
Tanecznym. Na turniejach tanecznych
tancerze rywalizują w kilku grupach: rekreacyjna, sportowa, hobby i seniorów. W
każdej z tych grup wyróżnić można kilka kategorii wiekowych, a także klas
tanecznych. W grupie sportowej wyróżnia się 6 klas tanecznych. Turnieje
taneczne cieszą się dużą popularnością m.in. w Anglii, gdzie odbywa się jeden z
największych, najstarszych i najbardziej prestiżowych turniejów, czyli
Blackpool Dance Festival.
Klasa
taneczna E
Jest to najniższa klasa taneczna. Przyznawana jest automatycznie –
otrzymują ją tancerze, którzy przystępują do swojego pierwszego turnieju
tanecznego. Dzieci od 7 do 11 lat tańczą 6 tańców towarzyskich: walc angielski,
wiedeński, quickstep, samba, cha cha i jive. Starsze kategorie wiekowe tańczą
dodatkowo tango oraz rumbę. Aby
awansować do wyższej klasy para musi zdobyć 150 punktów, a także stanąć na
podium 3 razy. Przejście do kategorii D gwarantuje również znalezienie się w
pierwszej trójce na Ogólnopolskim Turnieju Tańca Towarzyskiego o Puchar
Profesora Mariana Wieczystego.
Klasa taneczna D
W klasie tanecznej D obowiązują takie same zasady, co w klasie E. Aby
uzyskać awans, konieczne jest uzyskanie 200 punktów oraz 5 miejsc na podium.
Wyższa klasa taneczna jest możliwa do uzyskania również na tzw. Wieczystym.
Należy znaleźć się w pierwszej trójce turnieju.
Klasa taneczna
C
W klasie
tanecznej C po raz pierwszy pojawia się podział na tańce standardowe i tańce
latynoamerykańskie. Są one oceniane oddzielnie, a tancerze mają możliwość
wystąpienia zarówno w tylko w jednym stylu, jak i obydwóch. W tej klasie
tanecznej pojawiają się również dwa nowe tańce: pasodoble i fokstrot. Oznacza
to, że pary tańczą wszystkie 10 tańców. Aby zdobyć tę klasę taneczną konieczne
jest uzyskanie 200 punktów i sześciokrotne uplasowanie się na podium.
Klasa taneczna
B
Jest to
jedna z wyższych klas tanecznych. Jest to moment przełomowy dla tancerzy, gdyż zakres figur zmienia się z
podstawowego na zaawansowany. Można tańczyć tzw. wariacje
taneczne. Zmianie ulegają również stroje partnerów. Mężczyźni mogą nosić frak,
a w strojach kobiecych mogą zacząć pojawiać się różne dodatki, takie jak cekiny
czy też kamienie ozdobne. Aby uzyskać te klasę należy stanąć na podium 6 razy i
uzyskać 200 punktów.
Nazwy tańców salonowych
Tańce salonowe powstały na drodze ewolucji tańców dworskich.
Wśród nich znajdą się również takie, których początków można szukać w
tańca ludowych. Z nich, w późniejszych czasie, wyłoniły się tańce towarzyskie.
Do najpopularniejszych należą m.in. gawot, kadryl czy też lansjer.
Gawot
Gawot jest
tańcem ludowym starofrancuskim. Tańczony był na dworze króla Ludwika XIV.
Posiada żywy, skoczny i wesoły charakter. Posiada metrum parzyste, a także
charakterystyczny półtaktowy przedtakt.
Kadryl
Jest to francuski, wytworny
taniec salonowy. Powstał za czasów Napoleona I. Składa się z 5 figur
tanecznych, które wykonywane są przez 2 lub 4 pary, które są ustawione po
kwadracie. Najczęściej kończył się galopem i przytupem, co drugi krok. Posiada
przemienne metrum 6/8 i 2/4.
Lansjer
Taniec ten
powstał w Wielkiej Brytanii. Popularny był w XIX wieku. Stanowił odmianę
kadryla. Charakteryzował się ceremonialnością. W figurach można było doszukiwać
się prób naśladowania dawnej dworskiej galanterii.
Tańce użytkowe
Taniec towarzyski to również tańce użytkowe, które nie weszły do kanonu
tańców turniejowych. Wśród nich znaleźć można między innymi salsę, bachatę czy
kizombę. Podobnie jak w tańcu towarzyskim, te rodzaje tańców również posiadają
swoje turnieje – krajowe czy europejskie – w których nie zdobywa się jednak
klas tanecznych. Różnicą może być również fakt, że wymienione wyżej tańce mogą
być tańczone zarówno w parach, jak i solo. Tańce
użytkowe to również tańce, które mogą być tańczone na różnego rodzaju imprezach
tanecznych, takich jak wesela czy studniówki. Szkoły tańca oferują kursy, które
nastawione są na użytkowość i uniwersalność uczonych kroków. Wszystko po to, by
nabrać pewności siebie i poznać uniwersalne figury, które są możliwe do
wykorzystania przy większości popularnych utworów muzycznych. Mowa tutaj m.in.
o disco foxie czy disco sambie. Podczas nauki tego typu tańców, partnerzy mogą
nabyć np. umiejętność prowadzenia partnerki.
Internet (skrótowiec od ang. inter-network, dosłownie „między-sieć”) – ogólnoświatowy system połączeń
między komputerami, określany również jako sieć sieci. W znaczeniu informatycznym Internet to przestrzeń adresów
IP przydzielonych hostom i serwerom połączonym za pomocą urządzeń sieciowych,
takich jak karty
sieciowe, modemy i koncentratory, komunikujących się za pomocą protokołu internetowego z wykorzystaniem infrastruktury telekomunikacyjnej.
Historia Internetu
1963–1983
Internet nie powstał z
dnia na dzień wskutek opracowania przełomowej technologii. Jest on z jednej
strony odpowiedzią na rozwój technologiczny cywilizacji, a z drugiej strony
odpowiedzią na potrzeby współczesnego społeczeństwa, w którym zaszło wiele zmian
w obyczajowości i poglądach. Początki Internetu wiążą się z powstaniem sieci rozległej ARPANET i sięgają końca lat 60. XX wieku.
Powszechnie uważa się, iż potrzeba jego stworzenia była konsekwencją prac
amerykańskiej organizacji badawczej RAND Corporation, która prowadziła badania nad możliwościami
dowodzenia w warunkach wojny nuklearnej. Na podstawie uzyskanych raportów podjąć miano
prace projektowe nad skonstruowaniem sieci komputerowej mogącej funkcjonować
mimo jej częściowego zniszczenia. Charles Herzfeld, dyrektor ARPA w czasach
powstania ARPANET, obala jednak tak rozumiany mit genezy Internetu zauważając,
iż od początku chodziło wyłącznie o zwiększenie potencjału naukowego przez połączenie
oddalonych od siebie placówek badawczych wyposażonych w komputery.
1984–1995
W latach 80. Anglik Tim Berners-Lee stworzył podwaliny dzisiejszej usługi WWW. Była to wówczas przestrzeń, gdzie przechowywane
informacje należało odszukiwać wpisując specjalny do tego adres. W 1985
roku została zarejestrowana pierwsza domena z rozszerzeniem .com pod nazwą Symbolics. Trzy lata później (1988) Robert Morris po raz pierwszy w historii zainfekował Internet
wirusem zwanym powszechnie Morris Worm. Od 1993 do 1995 roku pojawiły się takie
wydarzenia jak pierwszy streaming, pierwsza przeprowadzona transakcja finansowa w
trybie online oraz tworzenie pierwszych blogów wraz z banerami graficznymi w przestrzeni internetowej.
Terminologia
Internet w ogólnym znaczeniu to sieć komputerowa, czyli wiele
połączonych ze sobą komputerów, zwanych również hostami, natomiast WWW to usługa internetowa. Innymi znanymi usługami
tego rodzaju są: poczta elektroniczna oraz P2P.Rozróżnienie
pomiędzy siecią a usługami odwołuje się do pojęcia protokołów internetowych, będących określonym
zbiorem protokołów komunikacyjnych. Każdy protokół
komunikacyjny jest logicznie podzielony na tzw. warstwy: warstwa niższa
zapewnia funkcjonalność wymaganą przez najbliższą warstwę wyższą, dodając
jednocześnie własne dane pomocnicze i kontrolne. Internet to sieć komputerowa
wykorzystująca protokół IP (ang. Internet Protocol). Natomiast
usługa WWW wykorzystuje protokół HTTP (ang. HyperText
Transfer Protocol), działający w warstwie wyższej, dla której nośną jest
warstwa protokołu IP. Protokół HTTP określany jest też mianem „protokołu
warstwy aplikacji” z tego względu, że stanowi on warstwę nośną dla danych
tworzonych przez oprogramowanie użytkowe, zwane
aplikacjami.
Pisownia
Słowo „Internet” w języku
polskim pisze się wielką literą mając na myśli konkretną, globalną sieć
komputerową – jest to wtedy nazwa własna. W niektórych przypadkach dopuszczalna
normatywnie jest jednak pisownia małą literą – gdy pisze się o Internecie jako
nośniku (medium) informacyjnym, np. „przeczytałem to w internecie” lub używając
skrótu myślowego w odniesieniu do fizycznego łącza telekomunikacyjnego, np. „internet mobilny”, „internet przewodowy”, „internet ADSL”. Czasami
używa się też słowa „internet” pisanego małą literą w odniesieniu do pojęcia ekstranetu, czyli połączonej ze sobą grupy sieci
komputerowych
Usługi internetowe
Dostawca usług
internetowych (ang. Internet Service Provider, ISP) oprócz łącza
internetowego oferuje również następujące usługi:
·
poczta elektroniczna za
pomocą własnego portalu lub
innego serwera;
·
hosting stron internetowych;
·
serwer plików,
np. FTP lub SFTP;
·
filtr rodzinny chroniący,
głównie najmłodszych, przed dostępem do treści zakwalifikowanych jako
niebezpieczne.
Koszt wymienionych usług jest już
najczęściej wliczony w koszt usługi podstawowej.
Oprócz wyżej wymienionych, Internet
umożliwia dostęp do szerokiej gamy usług takich jak m.in.:
·
dyskusja internetowa,
w tym: grupa dyskusyjna, lista dyskusyjna, forum dyskusyjne;
·
komunikator internetowy,
np. Gadu-Gadu,Messenger, ICQ, Jabber, Skype,
NKtalk, WTW;
·
IRC, czyli rozmowy
tekstowe prowadzone w czasie rzeczywistym;
·
VoIP, czyli
telefonia internetowa;
·
wideo
Niektóre z usług mogą wymagać uiszczenia
zapłaty u dostawcy danej usługi
Choroby związane z
nadmiernym korzystaniem z Internetu
Z korzystaniem z Internetu mogą wiązać
się następujące choroby:
·
zespół uzależnienia od
internetu
Internet na świecie
30 lipca 1990 (30 lat temu) w Centrum
Komputerowym Uniwersytetu Kopenhaskiego zarejestrowano krajową domenę najwyższego poziomu „.pl”.Łącze analogowe,
przekształcone później w sieć internetową, zostało uruchomione 26 września 1990
r. i miało prędkość 9600 bit/sek. Pierwszy email w tej sieci został
przesłany 20 listopada 1990 roku, wysłany z CERNu (Międzynarodowego
Ośrodka Badań Jądrowych) w Genewie przez dr. Grzegorza Poloka i mgr. Pawła
Jałocha do mgr. inż. Andrzeja Sobala w Krakowie. Internet w Polsce dostępny
jest oficjalnie od 20 grudnia 1991 roku.17 sierpnia 1991 z Wydziału Fizyki Uniwersytetu
Warszawskiego zestawiono pierwsze, trwające 1 minutę,
połączenie internetowe przy wykorzystaniu protokołu TCP/IP,
z Centrum Komputerowym Uniwersytetu w Kopenhadze. 15 grudnia 1991 Stany
Zjednoczone zniosły ograniczenia w łączności z Polską, a 20 grudnia placówki naukowe Uniwersytetu
Warszawskiego, Instytut Fizyki Jądrowej i Obserwatorium Astronomiczne oraz pojedyncze
komputery w Krakowie, Toruniu i Katowicach zostały
podłączone do Internetu.W czerwcu 1991 została uruchomiona sieć szkieletowa POLPAK Telekomunikacji
Polskiej. W roku 1992, jako pierwsza polska firma, ATM S.A. uzyskała dostęp do Internetu. W
sierpniu 1993 roku powstał pierwszy polski serwer WWW,
na którym była m.in. „Polska Strona Domowa”. W 1992 roku powstała pierwsza
polska strona internetowa internet.pl, następnie w 1995 roku powstał
polski portal internetowy Wirtualna Polska.
W kwietniu 1996 roku TP S.A. uruchomiła anonimowy dostęp do Internetu z
wykorzystaniem modemów.
Dzień
Bezpiecznego Internetu – święto obchodzone w całej Europie w pierwszej połowie lutego. Jest inicjatywą Komisji Europejskiej, mającą na celu zwrócenie uwagi na kwestię
bezpiecznego dostępu dzieci i młodzieży do zasobów internetowych. Od 2004 roku w 45 krajach na świecie, w tym również w Polsce, Dzień Bezpiecznego Internetu był dotychczas (luty 2018)
obchodzony dwunastokrotnie. Został ustanowiony z inicjatywy Komisji Europejskiej w ramach programu „Safer Internet. Chodzi
głównie o to, by dzieci i młodzież nie były narażone na niebezpieczeństwa w
trakcie korzystania z zasobów internetowych. W Polsce Dzień Bezpiecznego
Internetu organizowany jest przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę (dawniej pod nazwą Fundacja Dzieci Niczyje)
oraz NASK, odpowiedzialne za realizację programu „Safer Internet” w
Polsce. Co roku organizatorzy zachęcają szkoły, organizacje pozarządowe,
firmy i prywatne osoby do realizowania przez cały luty lokalnych inicjatyw na
rzecz bezpieczeństwa młodych internautów.
Zegarmistrz (średniowieczna nazwa: Horologiorum
magister) – rzemieślnik zajmujący
się głównie naprawą zegarów i zegarków. Zegarmistrzowie oprócz
działalności usługowej zajmują się także produkcją, uczestniczą w projektowaniu
i testowaniu nowych typów czasomierzy, dlatego też muszą posiadać wiedzę z
wielu dziedzin: metalurgii, ślusarstwa, stolarstwa i
wielu innych – obecnie także związanych z elektroniką i nowymi tworzywami.
Zegarmistrz obok wyćwiczonej bardzo precyzyjnej pracy ręcznej musi umieć
obsługiwać wiele różnych maszyn i urządzeń, często służących do wykonania
jednej, ściśle określonej czynności, np. przebarwienia powierzchni metalu na
wybrany kolor.
Zegarek –
niewielki podręczny i przenośny przyrząd (zegar) do pomiaru czasu dobowego, a w niektórych wersjach również
daty, noszony na ręku lub w kieszeni. Obecnie w powszechnym użyciu są zegarki
na pasku lub bransoletce noszone na nadgarstku.
I.Historia
Za wynalazcę zegarka uznaje się Petera
Henleina, który w 1504 roku umieścił mechanizm sprężynowy napędzający zegar w „przenośnym” pudełku, tworząc
pierwszy zegarek
kieszonkowy. Taki typ zegarka był najbardziej popularny aż
do I wojny światowej. Na początku XX wieku zegarki naręczne zarezerwowane były
dla kobiet i traktowane bardziej jako przejściowa moda niż funkcjonalne
urządzenie. Mężczyźni traktowali je z pogardą twierdząc, że „prędzej kieckę
nosić będą niźli zegarek naręczny”. Wraz z wybuchem I wojny światowej okazało
się, że zegarek jest niezbędnym wyposażeniem żołnierzy, a jego wersja
kieszonkowa jest niepraktyczna w zastosowaniu. Do połowy XX wieku zegarki były
wyposażone w napęd mechaniczny. Prace nad pierwszym zegarkiem kwarcowym rozpoczęło Seiko w 1959 roku jako „Projekt 59A”. W ich efekcie uzyskano
prototyp zegara kwarcowego, który został wykorzystany do pomiaru czasu
podczas Letnich
Igrzysk Olimpijskich w Tokio w 1964 roku. Natomiast
pierwszy prototypowy zegarek kwarcowy został wyprodukowany przez CEH w
Szwajcarii, gdzie w latach 1965-1967 trwały prace nad miniaturyzacją kwarcowego
oscylatora 8192 Hz. Pierwszy dostępny powszechnie do nabycia zegarek kwarcowy
wyprodukowało Seiko w 1969 roku, był to Seiko Astron. W 1968 roku
George H. Thiess wpadł na pomysł wyeliminowania wskazówek i zastąpienia ich
cyfrowym wyświetlaczem (chociaż sam pomysł nie był nowy, gdyż pierwszy
znany zegarek kieszonkowy bez wskazówek został skonstruowany około 1830 roku).
W maju 1970 został skonstruowany prototyp zegarka Pulsar, a 1972
roku na rynek trafił pierwszy zegarek elektroniczny z czterocyfrowym wyświetlaczem LED. Większość zegarków z wyświetlaczem LED była wyposażona w
przycisk aktywujący wyświetlanie czasu na kilka sekund ponieważ diody LED
wymagały zbyt dużo prądu aby możliwe było ich działanie w trybie ciągłym. Kilka
lat po później wyświetlacz LED został wyparty przez wyświetlacz
ciekłokrystaliczny, który miał znacznie mniejsze zapotrzebowanie
energetyczne tak, że możliwa była praca zegarka z ciągłym wyświetlaniem czasu.
II. Pierwsze zegarki na rękę
Pierwsze zegarki na rękę powstały z idei połączenia dwóch
rodzajów biżuterii: znanych od stuleci, bransolet różnego typu i nowych, małych
zegarków w formie naszyjników lub broszek. Na pierwszą udaną fuzję tych
ozdobnych elementów trzeba było czekać do 1790 roku, kiedy to według
historyków, genewskie zakłady zegarmistrzowskie Jaquet-Droz (dziś marka Swatch
Group) i Leschot wyprodukowały biżuteryjny zegarek na bransolecie.
Bogactwo, produkcją własnych, oryginalnych czasomierzy
zapewnił sobie także osobisty jubiler i zegarmistrz Napoleona – Nitot. Jego
zegarki z tamtych czasów wskazywały południe na dzisiejszej pozycji godziny 3,
co sprawiało pewne trudności przy odczytywaniu aktualnej godziny.
Na początku lat 80-tych XIX wieku niemiecka marynarka wojenna zamówiła dla
swoich oficerów dostawę zegarków na rękę na łańcuszkowych bransoletach. Wykonać
je miała szwajcarska manufaktura Girard-Perregaux. Było to pierwsze zamówienie
zegarków na rękę w seryjnej produkcji, w dziejach światowego zegarmistrzostwa.
W 1930 roku produkcja zegarków na rękę po raz pierwszy
osiągnęła poziom wielkości produkcji zegarków kieszonkowych.
Pierwszy prototyp zegarka z mechanizmem kwarcowym powstał
w 1967 roku w wyniku prac zespołu złożonego z inżynierów ze Szwajcarii i
Japonii. Mechanizm testowany w Obserwatorium w Neuchâtel dalece przewyższał
precyzją tradycyjne mechanizmy.
Peter Henlein (zwany
także Henle lub Hele ) (1485 - sierpień
1542), ślusarz i zegarmistrz z Norymbergi w Niemczech jest wynalazcą pierwszego na świecie zegarka .Był
pierwszym rzemieślnikiem, który wykonał małe ozdobne zegarki, które często były
noszone jako wisiorki lub dołączane do odzieży znane jako zegarki
z pomanderami , które są uważane za pierwsze zegarki w historii
pomiaru czasu .
Życie
Henlein dorastał w Norymberdze. Jego
rodzicami byli Peter, od 1461 roku od 1461 r. Fałszerz mosiądzu i obywatel
Norymbergi oraz Barbara Henlein. Miał jednego starszego brata, Hermana
Henleina, który w 1496 r. Został również mistrzem krojczym. W swoim życiu
był żonaty z trzema kobietami: Kunigunde Ernst, jego pierwszą żoną i
Margarethe, drugą, i Walburga Schreyer, jego trzecia żona. Najwyraźniej w
młodości odbywał praktykę jako ślusarz. W tym czasie ślusarze byli jednymi
z nielicznych rzemieślników, którzy mieli umiejętności i narzędzia, aby wejść
na nową dziedzinę zegarmistrzostwa. 7 września 1504 roku brał udział w bójce, w
której zginął inny ślusarz, Georg Glaser. Jako jeden ze współoskarżonych
wystąpił o azyl i otrzymał azyl w klasztorze franciszkanów w
Norymberdze. Podczas pobytu w klasztorze najprawdopodobniej zdobył głębszą
wiedzę na temat rzemiosła zegarmistrzowskiego. Autor Ullrich Schmidt opisuje i dokumentuje szczegółowo
historię klasztoru, w którym Henlein znalazł azyl w latach 1504-1508. Za czasów
Henleina klasztor był szczególnie wspaniały. Wiele szczegółów na temat
rzemieślników i uczonych znajduje się we wspomnianej książce. Na przykład
mnich Friedrich Krafft zbudował w tym klasztorze skomplikowane Astrologium .W
czasach Henleina do klasztoru przybyło wiele bardzo uczonych osobistości,
matematyków i astronomów. W ten sposób Peter Henlein nie tylko zetknął się
z nowymi technikami i narzędziami, ale także z duchowym i intelektualnym
środowiskiem związanym z jego rzemiosłem. Szczególnie
zgromadzona wiedza z zakresu astronomii, matematyki i zegarmistrzostwa
pochodząca z Orientu, chroniona wiedza przekazywana przez historię dotarła do
Europy w średniowieczu i wczesnym renesansie. Głównie przez szlaki
handlowe i sieć Chalifatów, głównie z muzułmańskiej Hiszpanii ( al-Andaluz ) i jej
centrów wiedzy (tj. Toledo ), zwłaszcza z Ruchem Tłumaczeń z arabskiego i greckiego na łacinę i wtórnym za pośrednictwem kupców włoskich i weneckich wpływających renesansu włoskiego i jego
wpływ rezonansowa. W 1505 roku wynalazł pierwszy na świecie zegarek, Watch 1505 ,
złocony ogniowo pomander. W listopadzie 1509 roku został mistrzem w
miejskim cechu ślusarskim. Stał się znany jako producent małych,
przenośnych, ozdobnych zegarów z mosiądzu zasilanych sprężyną, bardzo rzadkich
i drogich które były modne wśród ówczesnej szlachty, czasami noszone jako
wisiorki lub dołączane do odzieży - zwane zegarkami
pomander. . W archiwach miasta Peter Henlein jest
wymieniany jako dostawca małych zegarów napędzanych wiosną, które były wręczane
jako prezenty dla ważnych osób. Był pierwszym rzemieślnik budować
mechanizmów zegarowych do „Bisamköpfe” tzw pomanders małe pojemniki
wykończonych z metali szlachetnych dla substancji zapachowych lub
dezynfekcyjnych. Według dalszych przekazów, w 1524 r. Henlein sprzedał zegarek
piżmowo-kulkowy (pomander). W 1529 roku Henlein udał się do Strasburga w
imieniu Rady Norymbergi, aby zdobyć kulę ziemską . Sześć
lat później stworzył zegarek dla Rady Norymbergi. W 1541
r. Zbudował także zegar
wieżowy dla zamku Lichtenau i
był znany jako budowniczy zaawansowanych instrumentów astronomicznych.
Henlein zmarł w sierpniu 1542 roku i został pochowany w Katharinenkirche w
Norymberdze
Upamiętnienie
W 1905 roku Niemieckie Stowarzyszenie
Zegarmistrzów i miasto Norymberga obchodziły 400. rocznicę wynalezienia zegarka
kieszonkowego. Podczas obchodów w Norymberdze odbyła się wystawa zegarków,
podczas której wyróżnione prace zostały nagrodzone medalami
Henleina. Fontanna Petera Henleina została odsłonięta z okazji otwarcia
wystawy zegarków w r. Fontanna została przekazana przez miasto Norymberga i
stowarzyszenie zegarmistrzowskie. Napis: „PAMIĘCI WYNALAZCY ZEGARKA
KIESZONKOWEGO PIOTRA HENLEINA Z NUREMBERG I NIEMIECKIEGO STOWARZYSZENIA STRAŻNIKÓW” . Jego sława jako wynalazcy zegarka przyszła po jego dojściu do
powszechnej świadomości w XIX wieku, dzięki powieści Karla Spindlera, Der
Nürnberger Sophokles . Zostało to przerobione na książkę i film z
1939 roku zatytułowany „ Nieśmiertelne serce ”. Również w 1942 r. Niemcy poświęciły znaczek z
napisem: Peter Henlein - Wynalazca zegarka ( Peter Henlein - Erfinder
der Taschenuhr ). Znacznie wcześniej Walhalla w Donaustauf , będąca
pomnikiem „polityków, władców, naukowców i artystów języka niemieckiego ” oddaje
cześć Peterowi Henleinowi w 1842 r. Podczas inauguracji słowami wynalazca
zegarka. Przypadkowo była to 300. rocznica jego śmierci .
Zegar – przyrząd do
ciągłego pomiaru czasu.
Ze względu na rozmiary i umiejscowienie
czasomierze dzieli się na trzy grupy:
1. Zegary wielkie
·
wieżowe
·
uliczne
·
dworcowe
2. Zegary
·
astronomiczne
·
domowe
·
pojazdowe
3. Zegarki
·
kieszonkowe
·
naręczne
·
pierścionkowe i zdobnicze
·
smartwatche.
Zegary można podzielić na wykorzystujące do wskazań tarczę i
wskazówki oraz np. symbole faz księżyca oraz cyfrowe – wykorzystujące do
wskazań wyświetlacze
ciekłokrystaliczne lub diodowe.
W zegarach powszechnego użytku wskazania obejmują najczęściej godziny, minuty i
sekundy. W niektórych zegarach i zegarkach stosowany jest także system
kalendarzowy do wskazywania dni tygodnia, dat, faz Księżyca itp. W zegarach specjalistycznych
stosuje się mechanizmy wskazywania i rejestracji czasu z dokładnością do
ułamków sekundy.
Rodzaje zegarów
Ze względu na metodę pomiaru czasu można
podzielić zegary na:
·
oparte na zjawiskach naturalnych i prostych zjawiskach
fizycznych:
o wodny
o piaskowy
(klepsydra)
o ogniowy
(świeca)
o oliwny
·
oparte na bardziej skomplikowanych mechanizmach i zjawiskach fizycznych:
o elektryczny
o elektroniczny
§ kwarcowy
§ synchronizowany
falami radiowymi z zegarem wzorcowym (DCF77)
o atomowy
Podział ze względu na format wskazywanego czasu:
·
analogowy
·
cyfrowy
·
binarny
Podział ze względu na sposób wskazywania czasu:
·
wskazówkowy
·
diodowy
·
klapkowy (posiada
zazwyczaj plastikowe kartki, stosowany jest czasem np. na dworcach)
·
projekcyjny (mały projektor wyświetla czas np. na ścianie lub
suficie)
·
dźwiękowy (po naciśnięciu przycisku godzina oznajmiana jest
przez system dźwięków repetiera lub
wypowiadana z głośnika)
·
dotykowy (np. naręczny zegarek wskazówkowy dla niewidomych)
OPISY POSZCZEGÓLNYCH ZEGARÓW
Zegar mechaniczny – zegar wykorzystujący
jako regulator chodu wahadło lub balans. Energia do napędu
regulatora przekazywana jest za pomocą wychwytu. Zegar taki nazywany jest
mechanicznym niezależnie od tego, czy energia potrzebna do ruchu zegara
pochodzi z energii sprężyny czy np. z napędu wodnego czy elektrycznego. Jako
zegary mechaniczne budowane są zarówno zegary wieżowe, jak i zegarki naręczne. Za
wynalazców mechanizmu zegarowego uważani są Liang
Lingzan i Yi Xing – ich konstrukcja datowana jest na 725 rok n.e. W
czasach Dynastii Song, w XI
wieku odnotowano budowę wieży zegarowej, której konstruktorem był Su Song. W Europie wynalazcą zegara
mechanicznego (zwanego dawniej kołowym) był mnich benedyktyński Gerbert z Aurillac (ok.
935-1003 r.), późniejszy papież Sylwester II, jeden z
najbardziej wykształconych ludzi swojej epoki – fizyk, matematyk i mechanik. Wątpliwości budzi
długotrwały brak śladów zegara mechanicznego, używanego prawdopodobnie tylko
wewnętrznie w klasztorach do
ustalania godzin kanonicznych.
Zegar wodny,
także klepsydra – urządzenie służące do pomiaru czasu poprzez regularny przepływ wody zwykle przez niewielki otwór. Czas odmierza poziom wody
w naczyniu albo fakt zapełnienia lub opróżnienia naczynia. W urządzeniach
mierzących czas odmierza się ilość wody w naczyniu, z którego wypływa lub ilość
wody w naczyniu, do którego dopływa.
Opis
Pierwsze zegary wodne to
były najprawdopodobniej dzbany z otworami w dnie, które działały na
zasadzie klepsydry. Miarą czasu był okres wypływu wody. Kontrola
dokładności wypływu wody w tego typu urządzeniach jest dość trudna (zmienna
prędkość wyciekania wody), dlatego ich zastosowanie było ograniczone.
W starożytnej Grecji
i Rzymie
W starożytnej Grecji
klepsydra była znana już około 500 lat p.n.e. W 422 r. p.n.e. Empedokles z Akragas opisuje klepsydrę, było to naczynie w formie
bańki (pipeta) z otworem na górze, takim że można go było zamknąć palcem i
niewielkim na dole. Naczynie napełniano wodą przez zanurzenie, wyjmując
zatykano palcem górny otwór, co sprawiało, że woda nie wypływała przez dolny
otwór. Pomiar rozpoczynano otwierając górny otwór, kończył się po opróżnieniu
naczynia. Przyrząd używano do odmierzania czasów przemówień w sądzie, w
gospodarstwie domowym. W starożytnym Rzymie stosowano brązową misę z niewielkim
otworem, która pływała w większym naczyniu, a wraz z upływem czasu woda z
naczynia wpływała do misy. Zegar służył do mierzenia czasu przemówień w
senacie, kiedy misa tonęła w większym naczyniu, kończył się czas na
przemówienie. Niektórzy senatorzy, aby zyskać więcej czasu, mieli przekupywać
służbę nadzorującą zegar, by zatykali częściowo otwór, spowalniając przepływ
wody. Pomiędzy 270 r. p.n.e. a 500 r. n.e. hellenistyczni oraz rzymscy zegarmistrzowie i astronomowie opracowali
bardziej skomplikowane zmechanizowane zegary wodne. Dodatkowa złożoność miała
na celu regulację przepływu i dostarczenie bardziej wyrafinowanych obrazów
upływu czasu.
Historia
W starożytności czas
mierzono zegarem słonecznym, a także zegarem wodnym, który nie był zależny od pory doby
czy pogody. Pierwsze świadectwo stosowania zegara wodnego pochodzi z XVI w.
p.n.e. z terenu starożytnego Egiptu. Najstarszy zachowany zegar wodny z ok. 1400 roku p.n.e.
znaleziono na terenie Górnego Egiptu. Zegary wodne
konstrukcji Ktesibiosa były popularne na terenie Starożytnej Grecji i Starożytnego Rzymu, a po upadku cesarstwa nadal były używane na Bliskim Wschodzie. Istniały
wielkie zegary o rozmiarze fontann, a także zegary przenośne. W 807 roku władca
Persji podarował Karolowi Wielkiemu (742/747–814)
wyszukany zegar wodny ze srebra. W ok. VI w. zegary wodne zaczęły powstawać w
Chinach, a w VIII w. Liang Lingzan udoskonalił
ich konstrukcję, dodając tzw. wychwyt, który pozwolił m.in. na dokładne
wyregulowanie prędkości zegara. Jednym z najwspanialszych chińskich zegarów
wodnych był zegar Su Songa (1020–1101)
w formie 10-metrowej wieży w Kaifengu.
Zegar słoneczny – zegar, który
odmierza czas na podstawie zmiany pozycji Słońca, najczęściej wyrażony jako
lokalny prawdziwy czas słoneczny. Jego działanie polega na wskazaniu
odpowiedniej podziałki za pomocą cienia, rzucanego przez nieruchomą wskazówkę
na skalę czasu (np. z podziałką godzinową), umieszczoną na powierzchni
(niekoniecznie płaskiej – jak np. w zegarach pierścieniowych) tarczy zegarowej,
znajdującej się na ziemi, posadzce, ścianie budowli lub postumencie. Oprócz
stacjonarnych istnieją także przenośne zegary słoneczne. Niektóre z nich,
pełniące rolę zegarów podróżnych, występują w wersji kieszonkowej (składanej).
Zegar słoneczny pozbawiony jest własnego napędu, jego działanie
wykorzystuje obrotowy ruch Ziemi, co pozwala zaliczyć go do klasy zegarów
naturalnych (razem z zegarami wodnymi, piaskowymi i ogniowymi). Idea
wykorzystania pozornego ruchu Słońca po nieboskłonie w roli zegara stanowiła
przez bardzo długi okres podstawowy sposób pomiaru czasu (chronologia
astronomiczna). W miarę rozwoju cywilizacji konstruowano i wykorzystywano różne
rodzaje zegarów słonecznych, które pełniły rolę wzorca czasu. Zegary słoneczne
można wyposażać w różne skale i dostosowywać je do odmiennych systemów rachuby
czasu. Niektóre, bardziej zaawansowane rodzaje zegarów słonecznych (zegar
analemmatyczny) mogą wskazywać czas słoneczny średni lub nawet czas strefowy
(urzędowy). Niekiedy obok podziałki, służącej do pomiaru pory dnia (godziny,
kwadranse, minuty), umieszcza się skalę kalendarzową, która umożliwia odczyt
daty (zazwyczaj z dokładnością do kilku dni).
Zarys historii
zegarów słonecznych
Starożytność
Zegar słoneczny, używany był już w starożytności i
należy do najdawniejszych przyrządów naukowych i pomiarowych. Liczne wzmianki
na ten temat odnajdujemy w pismach antycznych filozofów, astronomów i
historyków oraz w Biblii (historia o uzdrowieniu Ezechiasza w Starym
Testamencie: 2 Krl 20,1-11 i Iz 38,4-8.21n). Przypuszcza się, że niektóre
budowle megalityczne (jak np. słynny Stonehenge) mogły pełnić
rolę zegarów i kalendarzy słonecznych. Za najstarszy egzemplarz zegara
słonecznego uważa się obecnie gnomon odkryty w 2013 roku podczas wykopalisk w
Dolinie Królów w Egipcie. Jego tarcza wykonana na ceramicznej tabliczce i
wyskalowana liniami azymutalnymi w godzinach nierównych jest datowana na XIII
wiek p.n.e. Wiele rodzajów zegarów słonecznych znali starożytni Chińczycy,
Babilończycy, Grecy, Fenicjanie i Rzymianie. Jednym z nich był zegar typu skaphe,
którego tarczę wykreślano na wewnętrznej powierzchni półkolistej czaszy.
Najstarsze znalezisko tego rodzaju datowane jest na III wiek p.n.e. i pochodzi
z wykopalisk archeologicznych w pobliżu fenickiego miasta Tyr (obecny Sur w
południowym Libanie). Natomiast najbardziej znanym przykładem antycznego zegara
podróżnego jest tzw. szynka z Portici – zegar wysokościowy pochodzący
prawdopodobnie z przełomu I wieku p.n.e. i I wieku n.e., którego tarcza,
wykonana w postaci tabliczki z brązu, o charakterystycznym kształcie
przypominającym połać szynki, odnaleziona została w 1773 roku w Herkulaneum
koło Neapolu.
Średniowiecze
W początkach średniowiecznej Europy naukowy
dorobek poprzednich cywilizacji, przede wszystkim helleńskiej, uległ
zapomnieniu. W tym czasie wiedza matematyczna i astronomiczna, w tym również
gnomonika – dotycząca konstruowania i używania zegarów słonecznych – przetrwała
i była rozwijana w kulturze arabskiej. W chrześcijańskiej Europie zegar
słoneczny rozpowszechnił się po wydaniu przez papieża Sabiniana w latach 604–606 nakazu umieszczania go na budynku
każdego kościoła. Wiązało się
to z koniecznością przestrzegania godzin kanonicznych (łac. horae canonicae)
wyznaczających pory modlitw, nakazanych przez liturgię. Do ich obwieszczania
używano dzwonów (wprowadzonych do użytku kościelnego także przez papieża
Sabiniana). Pozostałością po tej tradycji są tzw. zegary drapane, jak np. te na
kościele w Strożyskach. Nowy
etap w historii zegarów słonecznych nastąpił w XIV wieku. Wiązało się to z
wprowadzeniem wskazówki ukierunkowanej biegunowo, czyli skierowanej równolegle
do osi obrotu Ziemi. Dzięki temu zegar słoneczny zaczął odmierzać czas w
przybliżeniu jednostajny i wskazywać, już nie nierówne godziny kanoniczne, ale
godziny równe – podobnie, jak rozwijające się wówczas zegary mechaniczne,
zwłaszcza zegary wieżowe.
Nowożytność
Pod koniec XVII wieku w większości krajów
Europy, w tym w Polsce, przyjął się system pomiaru czasu podobny do obecnie
obowiązującego. Jednak zanim to nastąpiło używano różnych systemów, niekiedy
jednocześnie, dlatego na tarczach dawnych zegarów słonecznych dostrzec można
czasami nawet kilka różnych skal godzinowych, jak na przykład na zegarze
Ratusza Głównomiejskiego w Gdańsku. W miarę jak zegary mechaniczne stawały się
coraz bardziej niezawodne i przystępne, mogły coraz bardziej konkurować z
zegarami słonecznymi, których funkcjonalność jest w oczywisty sposób
ograniczona długością dnia i warunkami pogodowymi, limitującymi okres
dostępności bezpośredniego światła słonecznego. Jednak zegary mechaniczne
wymagały częstej regulacji, bez której błędy ich wskazań rosły (akumulowały
się) w miarę upływu czasu. Aż do początku XX wieku powszechnie wykorzystywano w
tym celu dokładne i precyzyjne odmiany zegarów słonecznych, które doskonale
sprawdzały się w roli lokalnych wzorców czasu. Ponadto zegary słoneczne nadal
pozostawały w użyciu tam, gdzie koszt zegara mechanicznego okazywał się zbyt
wysoki. Stosunkowo tanie egzemplarze przenośnych zegarów słonecznych były
produkowane na masową skalę w manufakturach już od czasu średniowiecza. Jeszcze
w XIX wieku popularne były niewielkie podróżne zegary słoneczne, pełniące rolę
zegarków osobistych, ale w efekcie wprowadzenia stref czasowych, ich
użyteczność malała. Dopiero w XX wieku na skutek rozwoju techniki, upowszechnienia
się radia i telekomunikacji (np. radiowy wzorzec czasu) metrologiczna funkcja
zegara słonecznego ostatecznie traci znaczenie praktyczne. Obecnie liczą się
już tylko walory dekoracyjne, zabytkowe i edukacyjne zegarów słonecznych.
Przykłady zachowanych dawnych zegarów słonecznych są świadectwem łączenia
staranności projektu i precyzji wykonania, warunkujących dokładność działania
przyrządów pomiarowych z walorami estetycznymi, charakterystycznymi dla
przedmiotów sztuki użytkowej. Od 1967 roku wzorzec czasu nie nawiązuje już do
periodyczności ruch Ziemi względem Słońca, która okazała się zbyt niestabilna
jak na współczesne potrzeby. Pomimo to człowiek, poprzez swój naturalny dzienny
rytm aktywności, nadal jest do tego starego systemu słonecznego przywiązany. Z
tego powodu, co pewien czas dokonuje się niewielkiej korekty czasu
uniwersalnego, a wartość poprawki wyznacza się metodami astronomicznymi i
satelitarnymi.
Najważniejsze
elementy zegarów słonecznych
Wskazówka biegunowa
Przełomem w historii metrologii czasu było
wprowadzenie do zegarów azymutalnych wskazówki ukierunkowanej biegunowo, czyli
wycelowanej w biegun niebieski. Jest ona
ustawiona równolegle do osi obrotu Ziemi i na półkuli północnej wskazuje w
przybliżeniu Gwiazdę Polarną. Konsekwencją tego ustawienia jest równoległość wskazówki
względem płaszczyzny lokalnego południka i jej nachylenie do horyzontu pod
kątem równym szerokości geograficznej danego miejsca. Z tego powodu kąt nachylenia wskazówki biegunowej do tarczy zależy od
rodzaju zegara azymutalnego i od jego lokalizacji (szerokości geograficznej). Rozwiązanie to pozwoliło odmierzać godziny równe, których
czas trwania nie zależy od pory roku. Obecnie nazwy „gnomon”
(z gr. wskazówka) przyjęto używać w znaczeniu ogólnym w odniesieniu do każdej
również biegunowej wskazówki zegara słonecznego, aczkolwiek bardziej poprawnie
byłoby używać tej nazwy jedynie dla określenia wskazówki pionowej lub poziomej
występującej w zegarach godzin nierównych i wysokościowych. Natomiast w
stosunku do wskazówki biegunowej powinno się używać nazwy „polos” (z
gr. oś, słupek), co jednoznacznie identyfikuje zegary azymutalne odmierzające
czas w systemie godzin równych. Rolę wskazówki biegunowej w zegarach
słonecznych może pełnić prosty pręt, krawędź (tzw. styl) jakiejś płaskiej płyty
(najczęściej o kształcie zbliżonym do trójkątnego, ale w niektórych
konstrukcjach – np. w zegarach biegunowych może to być brzeg tarczy zegara) lub
nitka (zegary przenośne dyptykowe). W zegarach cieniowych wskazówka jest
realizowana w odmienny sposób. Dokładne ustawienie wskazówki biegunowej zegara
słonecznego jest jednym z podstawowych kryteriów warunkujących dokładność jego
wskazań.
Skala zegara tzw. tarcza zegarowa
Skalę czasu w zegarze słonecznym analogowym tworzy układ linii (zegarowych) przyporządkowanych do wyznaczania poszczególnych odcinków (jednostek) czasu. Odcinki linii zegarowych (lub odpowiadające im znaczniki) zostają wykreślone na tarczy zegara i często są podpisane oznaczeniami liczbowymi lub symbolicznymi. Odległości pomiędzy odpowiednimi liniami wyznaczają podziałkę zegara. W przypadku zegarów słonecznych najczęściej wykreśla się linie: godzinowe, półgodzinne i kwadransowe, rzadziej – 5.minutowe lub drobniejsze – np. minutowe. Przebieg linii zegarowych zależy od rodzaju zegara i przyjętego systemu rachuby czasu. W zegarach równikowych, horyzontalnych i wertykalnych linie zegarowe są półprostymi, które rozchodzą się (one, lub ewentualnie przedłużenia odcinków tych linii, wykreślonych na tarczy) z punktu, w którym wskazówka zegara (lub linia będąca jej przedłużeniem) przecina tarczę zegarową (lub powierzchnię, wyznaczoną przez tarczę). Punkt taki nazywa się początkiem skali zegarowej. Wyjątkiem od tej reguły jest zegar biegunowy, w którym linie zegarowe tworzą układ prostych równoległych (do siebie nawzajem i do wskazówki). Innym odstępstwem od reguły prostych linii zegarowych są zegary wysokościowe, w których linie te są krzywymi. Także w przypadku niektórych zegarów analemmatycznych oraz zegarów azymutalnych, których tarcze wykreślane są na nieregularnych powierzchniach, linie godzinowe nie są prostymi w znaczeniu geometrii euklidesowej (np. Głaz Jastrzębowskiego). Dla zegarów azymutalnych linia godziny 12 w południe leży zawsze w płaszczyźnie lokalnego południka. W przypadku zegarów prostych i regularnych, takich jak zegar: równikowy i horyzontalny, oraz biegunowy i wertykalny zorientowany w kierunku południowym lub północnym (nie deklinacyjne) skala godzinowa (tarcza) jest ponadto symetryczna względem lokalnego południka i równoleżnika.
Podziałka zegara
Podziałka zegara jest to odległość między
właściwymi liniami zegarowymi, która odpowiada danej jednostce czasu. W
przypadku zegarów słonecznych najczęściej stosuje się podziałkę: godzinową,
półgodzinną i kwadransową, rzadziej – 5.minutową lub drobniejszą – np.
minutową. Charakter podziałki zależy od rodzaju zegara. W przypadku zegarów z
przecinającymi się liniami godzinowymi (równikowe, horyzontalne i wertykalne)
mamy do czynienia z podziałką kątową, w której poszczególnym odcinkom czasu
odpowiadają wartości kątów przypadające między właściwymi liniami zegarowymi.
Natomiast w zegarze biegunowym wykorzystuje się podziałkę kreskową, która
poszczególnym odcinkom czasu przyporządkowuje odległości pomiędzy odpowiednimi
liniami zegarowymi. Postać wyrażenia matematycznego, które określa wielkość
podziałki zależy od rodzaju zegara. W ogólności wiąże ono wielkość podziałki
zegara z szerokością geograficzną jego lokalizacji za pomocą funkcji
trygonometrycznych. Z tego powodu większość zegarów słonecznych ma podziałkę
nieliniową (niejednostajną). Oznacza to, że wielkość odległości lub kąta między
liniami zegarowymi, odpowiadająca poszczególnym jednostkom czasu (np.
godzinom), zmienia się w zależności od pory dnia. Jedynie dla zegara
równikowego występuje podziałka liniowa i ponadto wartości kątów pomiędzy
danymi liniami zegarowymi są zawsze jednakowe i nie zależą od szerokości
geograficznej. Zegar taki nazywamy uniwersalnym, gdyż może być używany w
dowolnej lokalizacji. Obecnie do projektowania zegarów słonecznych, co w dużej
mierze polega na obliczaniu podziałki zegarowej i na tej podstawie wykreślaniu
linii godzinowych można wykorzystać programy komputerowe. Tracze prostych
zegarów (horyzontalnego, wertykalnego i biegunowego) można również stosunkowo
łatwo wykreślić samodzielnie i bez potrzeby wykonywania obliczeń, stosując
nieskomplikowaną konstrukcję geometryczną (rzutowania), w której w charakterze
wzorca wykorzystuje się tarczę zegara równikowego.
Dokładność zegara
Naturalną konsekwencją zasady działania prostego zegara
słonecznego będzie różnica (najczęściej niezerowa) między jego wskazaniami a
czasem urzędowym (oficjalnym), którego używamy na co dzień. Znane są jednak
sposoby, pozwalające uwzględnić odpowiednią poprawkę i posługując się zegarem
słonecznym otrzymać czas oficjalny. Jednak niezależnie od tego, już sam odczyt
wskazania zegara, czy to w systemie prawdziwego czasu lokalnego, czy też czasu
średniego, czy strefowego, obarczony jest niepewnością, na którą składają się
zarówno fundamentalne ograniczenia każdego rzeczywistego pomiaru, jak i te
wynikające ze specyfiki danej metody. Praktycznym ograniczeniem dokładności
prawie wszystkich zegarów słonecznych są skończone rozmiary kątowe tarczy
słonecznej, rozmycie (nieostrość) cienia występująca na tarczy zegara, a w
dłuższej perspektywie czasowej niestabilność periodyczności ruchu Ziemi
względem Słońca. Do tego dochodzi jeszcze niepewność odczytu czasu ze wskazań
przypadających pomiędzy liniami zegarowymi, która wymaga zastosowania
interpolacji (lub w skrajnych położeniach ekstrapolacji), lecz pamiętać należy,
że ze względu na nieliniowość podziałki podejście takie ma przybliżony
charakter, zwłaszcza dla dużych wartości podziałek (np. godzinowych). Obok tych
naturalnych i przypadkowych źródeł niepewności odczytu występują również
niepewności systematyczne spowodowane błędami konstrukcyjnymi zegara
(powstałymi zarówno na etapie projektowania i wykonania oraz instalacji i
pozycjonowania zegara).Wartość podziałki zależy od szerokości geograficznej (z
wyjątkiem zegara równikowego) i parametrów określających ewentualne odstępstwo
danego zegara od podstawowej (regularnej) konfiguracji (np. deklinacji i
inklinacji tarczy zegarowej). Ewentualne przyjęcie nieprawdziwych wartości tych
parametrów przy obliczaniu podziałki zegara powoduje błędne wskazania czasu,
przy czym wielkość tego błędu zmienia się nieliniowo w funkcji danego parametru
i dodatkowo najczęściej zależy również od pory dnia i daty kalendarzowej. Błędy
wynikające z odstępstw wartości poszczególnych parametrów przyjętych przy
projektowaniu skali zegara od wartości rzeczywistych dodając się do siebie i
mogą zwiększać lub zmniejszać ostateczne odchylenie obserwowanego wskazania
zegara od oczekiwanego (prawidłowego). Największa
dokładność wskazań zegarów słonecznych (i odporność na ewentualne błędy
konstrukcyjne) przypada z reguły dla lokalnego południa, jednak ze względu na
występujące w przypadku niektórych zegarów zagęszczenie podziałki w tym
obszarze – nie zawsze odpowiada temu największa precyzja wskazań. Z tego
względu w przypadku zegarów wyposażonych we wskazówkę o znacznej grubości na
skali czasu stosuje się tzw. lukę południową, której zadaniem jest jednoznaczne
wskazanie południa lokalnego (w przypadku zegarów deklinacyjnych dotyczy to
innej pory dnia, zależnej od wartości deklinacji). Cykliczny charakter czasowej
zależności błędów zegara słonecznego (i ich zerowanie się dla lokalnego
południa) różni się zasadniczo od błędów zegara mechanicznego, które akumulując
się w miarę upływu czasu mają tendencję do narastania, co bez okresowych
kontroli i regulacji prowadzi zawsze w dłuższej perspektywie do rozregulowania
wskazań zegara mechanicznego. W przypadku zegara słonecznego najpoważniejsze
konsekwencje dla dokładności ma odstępstwo od biegunowej orientacji wskazówki,
co powoduje, że nawet wskazanie lokalnego południa na skali tego zegara nie
będzie prawidłowe.
Podstawowe rodzaje
zegarów słonecznych
Podstawowym i najbardziej pierwotnym rodzajem
zegara słonecznego jest gnomon. W ogólnej klasyfikacji zegarów słonecznych ze
względu na zasadę działania wyróżnia się zegary wysokościowe i zegary
azymutalne. Ponadto ze względu na specyfikę rozwiązania konstrukcyjnego i
przeznaczenie w obu tych grupach można wydzielić bardziej poszczególne rodzaje
zegarów słonecznych, które opisane zostały poniżej.
Gnomon - jeden z najstarszych i
najprostszych przyrządów astronomicznych. Jest to pionowo ustawiona
wskazówka - najczęściej osadzony pręt (kolumna, pionowy słup lub kijek wbity w
ziemię), którego cień rzucany na tarczę umieszczoną w płaszczyźnie horyzontu,
na podstawie położenia słońca (deklinacja), wskazuje czas na odpowiedniej
podziałce. Długość i kierunek cienia gnomonu wyznaczają wysokość
i azymut słońca. Gnomon
był używany przez astronomów starożytnych do oznaczania wysokości i
zboczeń ciał niebieskich. Gnomony budowano
w Egipcie, Mezopotamii, Chinach, Indiach, od ok. 3 tys. lat
p.n.e. Wznoszone na placach publicznych, stanowiły prawzór zegarów publicznych.
Obecnie wiele z nich zdobi place różnych stolic świata,
np. Paryża (Place dé la Concorde),Rzymu czy Londynu. Wadą
takiego prymitywnego zegara jest to, że czas odmierzany jest tzw. godzinami
nierównymi, których długość trwania zmienia się w ciągu roku. Podobnie
funkcjonują zegary z poziomą wskazówką i pionową tarczą (np. kościelne zegary
godzin kanonicznych, używane w okresie średniowiecza – por. dwa zegary drapane
w Stróżyskach).Wykorzystanie gnomonu jako zegara azymutalnego odmierzającego
czas w systemie godzin równych wymagałoby naniesienia na tarczę zegara bardzo
wielu skal godzinowych odpowiadających różnym datom kalendarzowym (dla połowy
roku), co spowodowałoby kompletną nieczytelność takiej podziałki. Praktyczną
realizacją gnomonu wyskalowanego w systemie czasu jednostajnego jest zegar
wysokościowy. Jest to jednak rozwiązanie kompromisowe, w którym konsekwencją
przyjęcia skali godzin równych jest niejednoznaczność wskazań takiego zegara
(ze względu na datę kalendarzową i porę dnia).Wyraz „gnomon” pochodzi z języka
greckiego i oznacza wskazówkę. W tym znaczeniu termin „gnomon” jest używany w
odniesieniu do każdej wskazówki zegara słonecznego, także wskazówki biegunowej.
Od tego wyrazu utworzono również nazwy: „gnomonika” – dla określenia działu
astronomii praktycznej (stosowanej) dotyczącej konstruowania i stosowania
zegarów słonecznych (jej rozkwit przypada na okres od XIV do XVII wieku) oraz
„gnomonik” – uczony lub rzemieślnik zajmujący się zegarami słonecznymi.
Zegar kwarcowy – zegar posiadający tarczę ze wskazówkami, w którym do
odmierzania czasu wykorzystuje się drgający kryształ kwarcu nazywany rezonatorem kwarcowym. Drgania kryształu są zliczane przez układy cyfrowe, które
sterują również silnikiem krokowym przemieszczającym
wskazówki po tarczy zegara, co pozwala na pokazywanie przez niego aktualnego
czasu. Rezonator kwarcowy wytwarza sygnał o precyzyjnie ustalonej częstotliwości,
przez co zegary kwarcowe są co najmniej o rząd wielkości dokładniejsze od zegarów mechanicznych. Rezonatory
kwarcowe są również wykorzystywane do sterowania w zegarkach posiadających
wyświetlacze np. LCD zamiast tarcz ze wskazówkami, lecz ich nie nazywa się
kwarcowymi, lecz zegarkami cyfrowymi.
Zasada działania
Działanie zegara kwarcowego opiera się na zjawisku piezoelektrycznym.
Zasilany z baterii elektroniczny generator drgań ma w obwodzie sprzężenia
zwrotnego kryształ kwarcu drgający z częstotliwością 215=32768 Hz. Drgania wytwarzają impulsy elektryczne, które przechodzą
przez zespół dzielników częstotliwości. Każdy dzielnik zmniejsza częstotliwość
o połowę, by w rezultacie – po piętnastu podziałach – otrzymać jeden impuls na
sekundę (1 Hz). Po każdym z tych jednosekundowych impulsów
układ cyfrowy zmienia wskazanie na wyświetlaczu (w przypadku zegarków
elektronicznych) lub przesuwa wskazówkę sekundnika o 1/60 pełnego obrotu (w
przypadku zegarków wskazówkowych). Impulsy są również wykorzystywane do
obliczania setnych części sekundy (w stoperze) oraz do obliczania godziny i
daty.
Historia
Zegar kwarcowy został wynaleziony w 1927 przez urodzonego w Kanadzie Warrena
Marrisona. Przez następne trzy dekady zegary kwarcowe były
wykorzystywane jedynie w laboratoriach, co było spowodowane dużymi rozmiarami i
konstrukcją podatną na uszkodzenia. W 1932 roku zegary kwarcowe były wystarczająco dokładne by
zmierzyć niewielkie tygodniowe zmiany w tempie obrotu Ziemi. Zegary kwarcowe
stały się powszechnie dostępne w latach 60. XX wieku (kryzys kwarcowy) dzięki
rozwojowi tanich półprzewodnikowych układów cyfrowych. W 1967 roku prototyp szwajcarski
i Seiko zadebiutowały
podczas dorocznych testów (prowadzonych od 1877 roku) w Neuchatel Observatory.
W 1969 roku japońskie przedsiębiorstwo Seiko stworzyło pierwszy komercyjny kwarcowy zegarek na rękę
o nazwie Astron. W 1970 roku zegarki zawierające mechanizm Beta 21 (powstały
z prototypowego mechanizmu Beta 2) trafiły do sprzedaży i oferowane były przez
16 różnych szwajcarskich przedsiębiorców. Technologię kwarcową wykorzystuje się
również w innych urządzeniach elektronicznych, takich jak np. telefony
komórkowe, palmtopy, tablety, komputery czy smartwatche.
Zegar wahadłowy – zegar mechaniczny z
napędem mechanicznym, elektrycznym lub elektronicznym wykorzystujący wahadło jako
regulator chodu do odmierzania czasu. Do wskazywania czasu w zegarach wahadłowych wykorzystuje
się zwykle wskaźnik analogowy w postaci tarczy i wskazówek. Jako napęd zegarów
wahadłowych wykorzystuje się obciążnik, sprężynę (zwykle płaską) lub elektromagnes. Zegar
wahadłowy jest bardzo wrażliwy na zakłócenia pracy wynikające ze zmian
temperatury, ciśnienia, niewłaściwe ustawienie oraz drgania pochodzące z
otoczenia. Dlatego zegary te budowane są wyłącznie jako stacjonarne. Mają one
obudowy w postaci szafki, najczęściej drewnianej o zróżnicowanych wymiarach.
Duże zegary z długim wahadłem ustawiane są na podłodze, mniejsze wieszane na
ścianie lub ustawiane na półce (zegar kominkowy). Najczęściej spotykane zegary
wahadłowe to zegary bijące (wybijające pełne godziny, półgodziny i kwadranse),
kukułki (poza mechanizmem bicia jest zastosowany system piszczałek),
wygrywające melodie (kuranty), oraz wskazujące czas (chodziki). Pierwszy zegar
wahadłowy został zbudowany przez Christiaana Huygensa, który około roku 1657 zastosował w praktyce prawo ruchu
wahadłowego sformułowane przez Galileusza. Ówczesne
zegary posiadały jedynie wskazówkę godzinową, jednak od ok. roku 1600 zaczęto
stosować także wskazówkę minutową. Rozwój konstrukcji wychwytów powodował dalsze
usprawnienie pracy zegarów wahadłowych do momentu skonstruowania przez George’a Grahama wychwytu spoczynkowego (w r. 1715), który pod nazwą
wychwytu Grahama jest stosowany do dziś. Przed skonstruowaniem zegara przez
Huygensa, wahadło wykorzystywano do mierzenie czasu przy ręcznym podtrzymywani
jego ruchu -np. w 1654 r. Jan Heweliusz podczas
swoich obserwacji astronomicznych, który potem z powodzeniem używał też wahadła
w konstruowanych przez siebie zegarach. Najdokładniejszy zegar wahadłowy jest
jednocześnie zegarem elektronicznym. Czas odmierza wahadło poruszające się w
rurze w której zapewnione jest stałe niskie ciśnienie i stała temperatura.
Wahadło nie napędza mechanizmu a jego wahnięcia są zliczane przez fotokomórkę,
a te są prezentowane na monitorze komputera. Ruch wahadła jest podtrzymywany
przez kulkę o masie 4 g spadającą z wysokości 5 cm, raz na 10 minut na boczną
powierzchnię wahadła. Zegar został skonstruowany przez pracowników Muzeum Zegarów Wieżowych w Gdańsku. Jest on
kilkunastokrotnie dokładniejszy od innych konstrukcji, wskazania zegara
kształtują się w zakresie kilkudziesięciu mikrosekund odchylenia na dobę
Zegar cyfrowy –
zegar (zegarek) prezentujący czas w sposób cyfrowy w przeciwieństwie do zegarów
analogowych, w których czas wskazują wskazówki. Zegary
cyfrowe są często kojarzone z zegarami elektronicznymi, ale określenie
„cyfrowy” odnosi się tylko sposobu prezentacji czasu w postaci cyfr, a nie do
mechanizmu napędu.
Historia
Choć obecne zegary cyfrowe to niemal wyłącznie
zegary elektroniczne z wyświetlaczami ciekłokrystalicznymi lub LED, to zegary
prezentujące czas w formie cyfr były już znane w XIX w. Za pierwszy zegar
cyfrowy uważa się mechaniczny zegar skonstruowany we Francji około w 1830 r.
dla króla Francji. Seryjna produkcja kieszonkowych zegarków cyfrowych
rozpoczęła się około 1890 r. W 1902 i 1903 roku Eugen L. Fitch uzyskał patenty
na kilka koncepcji zegarów prezentujących czas w postaci napisów na płytkach,
ten typ zegarów określany jest jako zegary klapkowe. Mechanizm
prezentacji minut zawierał 60 płytek umocowanych na obracającym się wale. W miarę
obrotu kolejne płytki przeskakiwały przez zaczep stając się widoczne. Zegary
tego typu produkowano od 1904 roku w USA. Mechanizm nie był opatentowany poza
USA, przez co firmy w Europie kopiowały to rozwiązanie. W 1968 r. Sony wprowadza na rynek pierwszy na świecie radiobudzik
"Digital 24." z zegarem klapkowym. Mechanizmy
tych zegarów wykorzystywały niewielki elektryczny
silnik synchroniczny, który zarówno napędzał mechanizm jak i
synchronizował szybkość chodu zegara z częstotliwością napięcia w sieci elektrycznej.
W 1972 roku Sony wprowadziło radiobudzik z wyświetlaczem diodowym. Radiobudziki
z zegarami klapkowymi i LCD zyskały dużą popularność w latach 70. XX w. i
następnych.
Wyświetlacze
Do wyświetlania czasu większość zegarów
elektronicznych używa siedmiu segmentów LED, VFD lub wyświetlaczy
LCD dla każdej z czterech cyfr. Segmenty
zazwyczaj obejmują także inne elementy, które informują na przykład czy alarm
jest ustawiony.
Ustawienia
Zasilane z sieci energetycznej zegary
elektryczne i elektroniczne po odłączeniu od zasilania przestają funkcjonować i
mogą tracić dane o czasie, większość z nich należy nastawić za każdym razem,
gdy nastąpi odłączenie od sieci.
Zegar szachowy – urządzenie służące do odmierzania czasu podczas gry w szachy, ale również innych gier
planszowych z udziałem dwóch zawodników (np. warcaby, go).
Historia
Od połowy XIX wieku do mierzenia czasu podczas
partii szachowej używano klepsydr. Po raz pierwszy
mechanizmów zegarowych użyto do tego celu w 1866 r. podczas meczu
pomiędzy Adolfem Anderssenem a Wilhelmem Steinitzem (wykorzystano
wówczas dwa oddzielne zwykłe zegary uruchamiane i zatrzymywane na przemian, po
wykonaniu posunięcia przez danego gracza). Sposób ten stosowano przez
kilkanaście lat, aż do wynalezienia na początku lat 80. XIX wieku przez Thomasa
Brighta Wilsona pierwszego klasycznego zegara szachowego. Oficjalnie po raz
pierwszy użyty on został w 1883 r. podczas turnieju w Londynie. Z biegiem lat zegar
Wilsona był ulepszany przez innych konstruktorów; szczególne zasługi na tym
polu miał przede wszystkim niemiecki zegarmistrz, Gustav Herzog. W 1899 r.
H.D.B.Meijer z Amsterdamu wynalazł
chorągiewkę, natomiast w 1900 r. kolejny Holender, Veenhoff z Groningen, wprowadził
charakterystyczny dla szachowego zegara system dwuguzikowego przełącznika. Pierwszy
zegar elektroniczny skonstruowano w 1964 r. w Związku
Radzieckim. Postęp techniki spowodował, iż w latach 70.
XX wieku zegary te produkowane były już przez kilka firm europejskich, a z
biegiem lat stały się coraz bardziej powszechne.
Budowa zegara
klasycznego
Urządzenie zawiera: dwa cyferblaty, dwa
przyciski pozwalające przełączać dźwignię zegara, chorągiewki, po jednej na
jednym cyferblacie. Gdy chorągiewka (zazwyczaj wykonana z metalu) spadnie,
gracz przekroczył czas. Chorągiewka jest tak umieszczona, aby duża wskazówka ją
„popychała”, w momencie gdy zbliża się do godziny dwunastej. Chorągiewka spada,
gdy duża wskazówka znajduje się na godzinie dwunastej. Z tyłu zegara możemy
ustawić czas dla danego zawodnika (każdy cyferblat ma osobne pokrętło
regulujące czas).
Zastosowanie w grze w
szachy
Przed rozpoczęciem gry sprawdza się czy obie
części zegara działają, ewentualnie nakręca się każdą z części. Następnie
ustawia się czas gry (taki sam dla obu zawodników na obu zegarach, ale można
ustawić inny czas dla każdego z zawodników, co się wykorzystuje np. w symultanie). Jeżeli gra
będzie się toczyć w czasie nie dłuższym niż 60 minut na każdego gracza –
wystarczy ustawić dużą wskazówkę w odpowiedniej pozycji. Gdy zaś każdy z
zawodników na rozegranie partii ma mieć więcej niż godzinę wówczas należy od
godziny oznaczającej upływ czasu (przyjmuje się, że jest to 6:00) odjąć
określoną liczbę minut. Przykładowo: jeżeli każdy z graczy na całą partię ma 90
minut czasu, należy ustawić zegary na godzinę 4:30. Po sprawdzeniu i ustawieniu
zegarów, należy przycisk obu części zegarów wypoziomować (docisnąć do połowy) –
powoduje to zatrzymanie urządzenia. W momencie rozpoczęcia gry, grający
czarnymi przełącza zegar (naciska przycisk nad swoją częścią zegara) – powoduje
to uruchomienie czasu gracza grającego białymi. Po wykonaniu ruchu – gracz ten
naciska na swój przycisk – co z kolei powoduje uruchomienie zegara przeciwnika.
I tak na przemian przez całą partię. Zegar szachowy należy przełączać tą samą
ręką, którą wykonywało się posunięcie szachowe. Na turniejach szachowych
zabronione jest mocne uderzanie w zegar (co ma miejsce, gdy jeden zawodnik ma
mało czasu i bardzo energicznie przełącza urządzenie). Po zakończeniu gry –
należy wyłączyć zegar (wypoziomować oba przełączniki).
Zegar atomowy –
rodzaj zegara, którego działanie opiera
się na zliczaniu okresów atomowego wzorca częstotliwości.
Historia
Koncepcje budowy zegarów
używających własności atomów pochodzą od Lorda Kelvina z 1879 roku. Pierwszy zegar atomowy był urządzeniem
wykorzystującym linię spektralną amoniaku o częstotliwości 23870,1 MHz, był
zbudowany w 1949 r., w amerykańskim Narodowym Biurze Standaryzacji. Był mniej
dokładny niż istniejące wówczas zegary kwarcowe, ale służył do demonstracji
koncepcji. Po skonstruowaniu masera zegary
atomowe były budowane jako połączenie maserów o niewiele różniących się
częstotliwościach i dołączonym oprzyrządowaniem mierzącym tę różnicę. Współcześnie
najdokładniejsze zegary atomowe bazują na własnościach emisyjnych atomów, z
uwzględnieniem struktury nadsubtelnej atomów np. cezu. Dokładność takich zegarów dochodzi do 10-18, co oznacza 1 sekundę w ciągu wieku
Wszechświata. Zegary te
utrzymują ciągły i stabilny czas TAI (z fr. Temps Atomique
International). W zastosowaniach cywilnych używa się innej skali czasu
– UTC (z ang. Coordinated Universal
Time). Czas ten jest obliczany na podstawie czasu TAI z uwzględnieniem
obserwacji astronomicznych, które wymagają okresowej korekcji o tzw. sekundę
przestępną (skokową). Pierwszy
dokładny zegar atomowy bazował na promieniowaniu z przejść elektronu w
strukturze nadsubtelnej na poziomie podstawowym w atomach izotopu cezu-133,
zbudował go Louis Essen w 1955 w National Physical Laboratory
w Anglii. To doprowadziło do przyjęcia na całym świecie definicji sekundy opartej na czasie atomowym. W sierpniu 2004, uczeni z
amerykańskiego National Institute of Standards and Technology (NIST)
zademonstrowali miniaturowy zegar atomowy: właściwa część zegara – komora z
cezem – ma wielkość ziarna ryżu,
średnicę 1,5 mm i długość 4 mm. Cały układ (komora wraz z oprzyrządowaniem:
diodą laserową, polaryzatorami, fotodiodą) zajmuje objętość około 1 cm³, a więc porównywalną z układami zegarów
kwarcowych. Jego dokładność jest jednak tysiąckrotnie wyższa niż zegarów
kwarcowych i wynosi jedną dziesięciomiliardową (10-10), co oznacza dopuszczalne odchylenie o
wartości 1 sekundy w ciągu 300 lat. Według konstruktorów, zegar ten jest sto razy mniejszy od innych
zegarów atomowych. Potrzebuje także jedynie 75 mW mocy do działania,
co czyni go zdatnym do zasilania bateryjnego.
Zastosowania
W praktycznych zastosowaniach zegary atomowe są zbyt drogie dla indywidualnych użytkowników, równocześnie ich dokładność rzadko bywa niezbędna w codziennym życiu. W praktyce, tam gdzie jest potrzebny dokładny czas, buduje się rozwiązania bazujące na zegarze atomowym i przekazujące informacje o czasie przy pomocy fal radiowych lub (mniej dokładnie) przy pomocy sieci Internet protokołem NTP. Przykładem takich zastosowań są zegary wykorzystujące transmisję z systemów np. nawigacji satelitarnej (GPS, GLONASS, czy Galileo). W takim rozwiązaniu źródłem czasu jest zegar atomowy znajdujący się w satelicie systemu. Jednak i tu względy oszczędnościowe sprawiły, że po roku 2000 coraz częściej na pokładach satelitów montuje się tańsze zegary rubidowe. Ich dziesięciokrotnie niższa cena oraz czterokrotnie dłuższy czas eksploatacji mają decydujące znaczenie ekonomiczne. W Polsce znajduje się kilkanaście cezowych zegarów atomowych (model 5071A) oraz maserów wodorowych. Posiadające je organizacje i firmy zrzeszone są porozumieniem TA(PL) krajowych laboratoriów ds. porównań wzorców czasu i częstotliwości. Wyznaczają one polską skalę czasu atomowego TA(PL), porównywaną również do TAI. W grudniu 2014 roku w Krajowym Laboratorium FAMO w Toruniu uruchomiony został również pierwszy w Polsce optyczny zegar atomowy, bazujący na atomach strontu w sieci optycznej. Obecnie do najbardziej precyzyjnych zegarów zalicza się masery wodorowe oraz zegary bazujące na przejściach atomowych z zakresu optycznego fal elektromagnetycznych, zwane optycznymi zegarami atomowymi. Rozwój prac nad nowymi wzorcami optycznymi (laserowymi) w najbliższych latach doprowadzi do wprowadzenia nowej definicji sekundy. W 2019 w przestrzeni kosmicznej przeprowadzono testy zegara Deep Space Atomic Clock, który ma zostać standardowym wyposażeniem przyszłych sond kosmicznych NASA.
Zegarek elektromechaniczny – rodzaj zegarka, którego źródłem napędu jest prąd elektryczny emitowany
przez baterię. Termin ten odnosi się do pierwszej generacji (od 1957 roku)
zegarków zasilanych bateryjnie, których regulatorem chodu nie był rezonator kwarcowy, tylko balans lub kamerton.Ze względu na mniejszą
precyzję pomiaru czasu oraz wyższy koszt produkcji w stosunku do zegarów kwarcowych, obecnie
zegarki elektromechaniczne nie są już produkowane – ostatnie egzemplarze
powstały pod koniec lat 70.
Zegar pulsarowy – zegar, którego działanie opiera się na zliczaniu impulsów fal radiowych emitowanych
z dużą regularnością okresu przez pulsary. W szczególności
wykorzystanie pulsarów o milisekundowym okresie
emisji pozwala na zbudowanie stabilnie działających zegarów o dużej
dokładności, jednak wymaga to skorygowania naturalnie występujących
nieregularności emisji. Pierwszy taki zegar uruchomiono w Gdańsku w 2011, w momencie
jego instalacji był to najdokładniejszy zegar na świecie oraz pierwszy, który
rejestruje upływ czasu opierając się na źródle sygnałów spoza Ziemi.
Zegar pulsarowy w
Gdańsku
Pierwszy na świecie zegar pulsarowy został
zainstalowany w Gdańsku, w kościele
pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Sygnał
pulsarowy umożliwia stukrotną poprawę dokładności zegarów atomowych.Pulsarową
skalę czasu można wykorzystać np. do stworzenia sieci pozycjonowania GPS, niezależnej od kosztownego w utrzymaniu systemu satelitów. Czasomierz działa w
oparciu o odbiór impulsów pulsarowych przez anteny dipolowe przeznaczonego
do tego celu radioteleskopu (interferometru)
zainstalowanego na dachu kościoła. Zegar składa się z radioteleskopu
wyposażonego w 16 anten, które odbierają sygnały od sześciu wybranych pulsarów.
Anteny ustawione są w macierz o wielkości cztery na cztery metry. Sygnały z
anten są wzmacniane, następnie filtrowane i przetwarzane cyfrowo na system
sekundowy. Zegar powstał z inicjatywy Muzeum
Historycznego Miasta Gdańska, a zbudowany
został przez zespół badawczy złożony z pomysłodawcy budowy zegara w
Gdańsku, Grzegorza
Szychlińskiego z Muzeum Zegarów Wieżowych MHMG, inżynierów elektroników z gdańskiej firmy EKO
Elektronik Dariusza Samka i Mirosława Owczynnika oraz astronoma z Centrum
Astronomicznego Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu Eugeniusza
Pazderskiego. Budowę sfinansowało miasto Gdańsk, Muzeum Historyczne Miasta
Gdańska oraz Pomorska
Specjalna Strefa Ekonomiczna. Gdański
zegar pulsarowy jest obiektem długookresowych badań w wyniku których planowane
jest stworzenie pulsarowej
skali czasu, mającej przewyższyć dokładnością zegary
atomowe działające na zasadzie pomiaru okresów atomowego wzorca częstotliwości. Na miejsce budowy zegara został wybrany Gdańsk między
innymi dlatego, że mieszkał tam i pracował Jan Heweliusz, jeden z
twórców zegara wahadłowego, oficjalne rozpoczęcie pracy zegara jest także związane z
400. rocznicą urodzin Heweliusza.
Zegar z kukułką – zegar typu wahadłowego z
wbudowanym mechanizmem, który o równej godzinie wybija dźwięki przypominające
wołanie kukułki. Tradycyjnie
regionem słynącym z produkcji zegarów z kukułką jest niemiecki Schwarzwald,
gdzie są one wytwarzane od połowy XVIII wieku
Historia
Pierwsze zegary z
kukułką
W 1629 augsburski patrycjusz Filip Hainhofer (1578–1647)
sporządził pierwszy znany opis zegara z kukułką, który należał do
księcia-elektora Augusta Wettyna. Było to prawie trzydzieści lat przed
wynalezieniem przez Christiana
Huygensa zegara wahadłowego,
na którym opierały się późniejsze konstrukcje. Opisany przez Hainhofera
mechanizm opierał się na drewnianym kole zębatym oraz prostych kamieniach do
odmierzania czasu. Kilkanaście lat później Athanasius
Kircher w podręczniku
muzycznym Musurgia Universalis, wydanym w 1650, zawarto opisy
mechanicznych organów z kilkoma figurkami oraz kukułką. W książce znalazł się
też pierwszy udokumentowany opis działania zegara z kukułką oraz rysunek
dokładnie prezentujący jego mechaniczne elementy. Ptak automatycznie otwierał
dziób, poruszając jednocześnie skrzydłami i ogonem. Słychać również było gwizd
(wołanie kukułki), który wydobywał się z dwóch piszczałek organowych. Jednakże
to nie Kircher był wynalazcą tego mechanizmu, ponieważ książka (podobnie jak i
inne jego prace) była zestawieniem znanych wcześniej faktów i jedynie się do
nich odnosiła. W 1669 Domenico Martinelli w
swoim podręczniku Horologi Elementari zasugerował, by
"odgłosy kukułki" wskazywały godzinę, co w owym czasie nie było
jeszcze stosowane, choć pomysł był znany i możliwy do wykonania
Zegary ze Schwarzwaldu
W latach 1730-1750 w Schwarzwaldzie pojawiły się pierwsze zegary z kukułką,
które działaniem były zbliżone do dzisiejszych. Nie jest do końca pewne, kto
pierwszy je zbudował, ale szybko zdobyły popularność i już w połowie XVIII w.
produkowało je kilka małych zakładów. O niejasnych początkach schwarzwaldzkich
czasomierzy wspominają dwaj kronikarze, jednak ich opowieści nawzajem się
wykluczają. Pierwszą z nich opisuje ojciec Franz Steyrer w książce Geschichte
der Schwarzwälder Uhrmacherkunst z 1796. Przytacza on historię dwóch
sprzedawców zegarów z Furtwangen
w Schwarzwaldzie, którzy
spotykali wędrownego kupca z Czech handlującego zegarami z kukułką. Podekscytowani ich działaniem
postanowili je kupić i po powrocie do domu skopiować. Następnie pokazali je
innym sprzedawcom i tak ich popularność w regionie zaczęła rosnąć. Jednak
historyk Adolf Kistner w opublikowanej w 1927 roku książce Die
Schwarzwälder Uhr stwierdza, że nie ma żadnego czeskiego zegara do
zweryfikowania tej tezy i dodaje, że w tamtym czasie Czechy nie posiadały
również przemysłu zegarmistrzowskiego. Drugą historię przytacza inny duchowny, Markus Fidelis Jäck w swoim
sprawozdaniu z pobytu w Schwarzwaldzie, datowanym na 1810, pisze m.in. o tym,
że zegar z kukułką został wymyślony w 1730 przez zegarmistrza Franza Antona
Ketterera, który ozdobił go ruchomym ptakiem oznajmiającym kukaniem godzinę.
Wraz z upływem czasu właśnie ta wersja najbardziej się upowszechniła i jest
przytaczana do dziś. Jednak ani Steyrer ani Jäck nie podali źródeł swoich
historii, dlatego pozostają one niezweryfikowane. Z drugiej jednak strony, jak
wskazał w 1948 Dorer, Franz Anton Ketterer (1734–1806) nie mógł być wynalazcą
zegara z kukułką w 1730, ponieważ jeszcze się wtedy nie urodził. Stwierdzenie
to potwierdził Gerd Bender w najnowszych wydaniach swojej książki „Die
Uhrenmacher des hohen Schwarzwaldes und ihre Werke” (1998), w której
napisał, że Schwarzwald nie jest miejscem pochodzenia zegarów z kukułką oraz że
nie ma żadnych śladów pierwszej linii produkcyjnej Ketterera. Pomimo tego, to
właśnie on uznawany jest za ojca niemieckich zegarów z kukułką i wynalazcę
techniki do wytwarzania odgłosów kukułki, która oznajmia godzinę. W
rzeczywistości wiedza na ten temat była znana już ok. 1650 i dopiero po blisko
100 latach dotarła do Schwarzwaldu. Po kilku dekadach produkcja zegarów z
kukułką stała się tradycją tego regionu Niemiec i dziś są one znane głównie
stamtąd.
Styl szwajcarski
Pod koniec XIX w. pojawiły się w Szwajcarii zegary w stylu „drewnianej chatki”, która w tamtym czasie była ceniona ze względu na swoje pamiątki. Poza zegarkami Szwajcarzy wytwarzali też w tym stylu pozytywki i pudełka na biżuterię. W niektórych projektach poza kukułką umieszczano także ruchome figurki np. drwali, ludzi pijących piwo lub wodne koła. Inne zegary wykonane w „tradycyjnym” stylu posiadały również pozytywki i figurki tańczących ludzi. Aktualnie istnieją trzy podstawowe style drewnianych chatek: schwarzwaldzka, szwajcarska (z typami Brienz i Emmental) oraz bawarska
Współczesne projekty
Obecni projektanci zegarów inspirują się współczesnymi stylami dekoracyjnymi, dlatego ich produkty charakteryzują się funkcjonalnością oraz estetycznym minimalizmem. Chociaż pewne uproszczenia w projektach pojawiały się już w poprzednich dekadach, to ich prawdziwy rozkwit nastąpił w 2005, kiedy Pascal Tarabay wymyślił nietypowy model dla włoskiej firmy Diamantini & Domeniconi. Z wyglądu przypominał on zwykłą sylwetkę zegara z głową jelenia, tyle tylko, że był pozbawiony drewnianej konstrukcji po bokach i miał jedynie płaską, białą powierzchnię z przodu pozbawioną ozdobników i małą szczelinę dla ptaka. Projekt Tarabaya spowodował, że także inni projektanci zaczęli dostrzegać w zegarach z kukułką możliwość pokazania swojej kreatywności i talentu. Rok później przedsiębiorstwo Rombach und Haas zostało pierwszym schwarzwaldzkim producentem, który wprowadził na rynek to nowe pokolenie zegarków. Z kolei w 2008 roku z inicjatywy zarówno dyrektora generalnego Ingolfa Haasa, jak i Conny Haasy firma rozpoczęła tworzenie własnych projektów
Certyfikaty autentyczności
Choć zegary z kukułką są
produkowane na całym świecie od ponad 300 lat, to najsilniej są one związane z
niemieckim Schwarzwaldem. Tam też w 1987 powołano syndykat do ochrony
tradycyjnych mechanicznych zegarów z kukułką wytwarzanych w Tribergu i Titisee-Neustadt. Stało się to po części na skutek kwarcowej rewolucji, która dotknęła wszystkie typy mechanicznych
zegarów powodując spadek ich sprzedaży. Także ręcznie robione czasomierze ze
Schwarzwaldu uznane zostały za zbyt drogie i zaczęły przegrywać konkurencję z
produkowanymi masowo zegarami kwarcowymi. Powołano więc Schwarzwaldzkie Stowarzyszenie Zegarów (Verein die Schwarzwalduhr), które
wydaje swoim członkom certyfikaty autentyczności. Są one przyznawane jedynie
mechanicznym zegarom zrobionym w całości z drewna (poza mechanizmem), których
wszystkie podstawowe części zostały wyprodukowane w Schwarzwaldzie i przeszły
kontrolę jakości stowarzyszenia. Członkowie stowarzyszenia stanowią około 90%
wszystkich producentów zegarów w Schwarzwaldzie oraz większość światowych
producentów mechanicznych zegarów z kukułką
Zegar księżycowy to
odpowiednik zegara
słonecznego używany nocą, w którym światło słoneczne
zastępuje światło Księżyca.
Cień rzucany przez gnomon pada na
powierzchnię z siatką współrzędnych umożliwiającą odczytanie aktualnej godziny
w podobny sposób, jak podczas obserwacji dziennych. Zegar księżycowy wskazuje
dokładną godzinę tylko o północy podczas pełni Księżyca, ponieważ górowanie Księżyca opóźnia
się 48 minut na dobę. Żeby ustalić moment prawdziwej
północy koniecznym jest zatem uwzględnianie tej zmiany, jak również
informacja o tym, jak wiele dni dzieli od poprzedniej pełni. Bez uwzględniania
tej różnicy odczytanie czasu jest niemożliwe. Funkcjonowanie urządzenia nocą
zapewnia duża jasność Księżyca, co najmniej w okresie pełni.
Zegar jodowy (reakcja Landolta, reakcja Harcourta-Essona)
– autokatalityczna reakcja chemiczna, podczas której
początkowo bezbarwny roztwór po pewnym czasie (kilka minut) w mgnieniu oka zmienia kolor na
granatowo-czarny. Po raz pierwszy opisana została przez Hansa Landolta, później jej kinetyka badana była przez Augustusa Harcourta (1834–1919)
i Williama Essona (1838–1916).
Poniższy opis przybliża uproszczoną reakcję zegara jodowego, gdzie w
przeciwieństwie do typowej reakcji Landolta, wykorzystuje się jedynie łatwe do
zdobycia odczynniki, dostępne na przykład w aptece. Z tego powodu reakcja ta
bywa nazywana „aptecznym zegarem jodowym”.
Odczynniki
·
roztwór skrobi (zawiesina), przygotowany przez
rozmieszanie łyżeczki mąki w 100 ml gorącej (80-90 °C) wody
·
roztwór kwasu
askorbinowego (tabletka witaminy C (100 mg) rozpuszczona w 25 ml wody)
·
jodyna
·
woda utleniona 3%
·
zimna woda
Wykonanie
·
do naczynia wlać 2,5 ml jodyny
·
dodać bardzo powoli 10 ml roztworu kwasu askorbinowego, roztwór
zmienia barwę z brunatnej na cytrynową
·
dodać ok. 2 ml zawiesiny skrobiowej
·
dodać 20 ml zimnej wody
·
dodać 20 ml wody utlenionej
·
odczekać kilka minut – roztwór w mgnieniu oka zmienia barwę z
cytrynowej na granatowo-czarną
·
powolna redukcja jodu kwasem
askorbinowym (przy dodawaniu roztworu kwasu askorbinowego do jodyny):
Po reakcji w roztworze obecne są jony
jodkowe (I-) (nie reagujące ze skrobią) i kwas dehydroaskorbinowy.
Na tym etapie dodaje się roztwór skrobi, zimną wodę oraz wodę utlenioną.
·
reakcja wody utlenionej z jonami jodkowymi:
Reakcja zachodzi dopiero wówczas, gdy w
roztworze wyczerpie się nadmiar kwasu askorbinowego jako środka redukującego
jod do jodków (stąd opóźnienie reakcji), więc po wyczerpaniu nadmiaru kwasu
askorbinowego zachodzi reakcja:
2I− + 2H+ +
H2O2 → I2 + 2H2O
Wydziela się wolny jod, który natychmiast reaguje ze skrobią dając
granatowo-czarne zabarwienie roztworu.
Zegar wieżowy – rodzaj dużego zegara umieszczonego
w widocznym miejscu w przestrzeni publicznej w celu podawania czasu wszystkim
osobom znajdującym się w jego zasięgu. Najczęściej zegary wieżowe wyposażone są
w jedną lub więcej tarcz umieszczonych
z czterech stron specjalnej wieży zegarowej lub wysokiego budynku użyteczności
publicznej (na przykład wieży ratuszowej lub kościelnej), ale zdarzają się również egzemplarze, w
których za wskaźnik upływu czasu służą sygnały dźwiękowe (na przykład dzwony lub kuranty) lub wizualne (kula czasu). Mianem zegara wieżowego określa się także
sam mechanizm zegara umieszczonego w przestrzeni publicznej, którego tarcza
może, ale nie musi, być umieszczona na wieży lub wieżyczce. Najstarszy w Polsce
zegar wieżowy znajduje się w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 1901-1938 w Krośnie znajdowała się "Pierwsza
Krajowa Fabryka Zegarów Wieżowych" której właścicielem był Michał
Mięsowicz. W Gdańsku znajduje się
poświęcone podobnym konstrukcjom Muzeum
Zegarów Wieżowych. Pod względem
metody działania zegary wieżowe mogą się znacznie różnić między sobą: w
przestrzeni publicznej umieszcza się zegary wodne, rtęciowe, balansowe, wahadłowe, elektryczne i elektroniczne.
Big Ben – nazwa zwyczajowa wieży
zegarowej Elizabeth Tower w Londynie w Wielkiej
Brytanii.
Nazwa początkowo odnosiła się do dzwonu ze St. Stephen’s Tower (z ang. Wieża św. Stefana), zwanej również The Clock Tower (ang.
„Wieża Zegarowa”), należącej do Pałacu Westminsterskiego. Obecnie nazwa Big Ben odnosi
się często zarówno do dzwonu, jak i zegara oraz
samej wieży. 12 września 2012 roku wieża została oficjalnie nazwana Elizabeth
Tower dla uhonorowania 60-letniego panowania Elżbiety
II.
Historia
Budowę tej neogotyckiej wieży
podjęto po pożarze 16 października 1834 roku, który strawił znaczną część
Pałacu. Zachowała się jedynie 900-letnia Westminster Hall oraz kaplica św.
Stefana.Projektantami byli m.in. Charles
Barry i jego asystent Augustus W.
Pugin. Odbudowa trwała do roku 1858. W obecnym kształcie pałac ma
1200 pomieszczeń i trzy kilometry korytarzy. Wieża stanęła na trzymetrowej
grubości, kwadratowej płycie betonowej o boku 15,2 m. Ma 96,3 m wysokości, a
każda z czterech tarcz zegarowych ma 7 metrów średnicy. Na wieżę prowadzą
spiralne schody liczące 334 stopnie.
Zegar
Projekt zegara został wybrany w drodze konkursu. Wytyczne, jakim miał sprostać projekt, opracował królewski astronom sir George Airy. Głównym ich założeniem było precyzyjne odliczanie czasu (do jednej sekundy), które miało być koordynowane dwa razy dziennie drogą telegraficzną z czasem wybijanym w obserwatorium w Greenwich. Zegar taki został zbudowany przez Edmunda Becketta Denisona oraz przedsiębiorstwo EJ Dent&CO w roku 1854. Tarcza zegara została zaprojektowana przez Augustusa Pugina i osadzona w stalowej ramie o średnicy siedmiu metrów, podtrzymującej 312 kawałków opalizującego szkła. Wskazówka godzinna mierzy 2,7 m, a minutowa 4,2 metra. Rzymskie cyfry mają po 60 cm wysokości. Na każdej tarczy widnieje napis Domine salvam fac reginam nostram Victoriam primam (Panie zachowaj naszą królową Victorię I). Obecnie zegar jest bardzo precyzyjny choć jego połączenie z obserwatorium zostało zniszczone podczas II wojny światowej. W całej historii zdarzały się jednak opóźnienia. Po tym jak w 1949 roku stado ptaków usiadło na wskazówce pokazującej minuty, zegar opóźnił się o 41 minut. W 1962 roku, w noc sylwestrową Big Ben spóźnił się o 10 minut. Przyczyną tego były niezwykle obfite opady śniegu. W 1976 roku nastąpiła pierwsza i jedyna usterka dotycząca mechanizmu. W wyniku uszkodzenia mocowania regulatora wiatrakowego, przekładnia mechanizmu bicia osiągnęła bardzo wysokie obroty, na skutek czego nastąpiło uszkodzenie łożysk, pęknięcie ramy mechanizmu w kilku miejscach oraz zniszczenie wielu elementów mechanizmu bicia. W wyniku tej awarii Big Ben milczał od 10 sierpnia 1976 roku aż do 9 maja 1977, przeprowadzano wówczas naprawę mechanizmu bicia wraz z odtworzeniem zniszczonych elementów i zastosowaniem rozwiązań zabezpieczających przez wprowadzeniem mechanizmów w nadmierne obroty. W 1997 roku zegar zatrzymał się dwukrotnie, a 27 maja 2007 roku zegar przestał tykać na 90 minut.
Dzwon
Dzwon nazwany został od imienia sir Benjamina Halla,
głównego komisarza robót w 1858 roku. Inne źródła podają, że ta zwyczajowa
nazwa pochodzi od imienia Benjamina Caunta,
popularnego w owym czasie boksera wagi ciężkiej.Pierwszy dzwon był gotowy w
1856 roku. Ważył szesnaście ton i jako że wieża nie była jeszcze gotowa, był
testowany na pałacowym dziedzińcu. Próby okazały się niepomyślne, gdyż dzwon
się rozpadł. Z jego kawałków wytopiono nowy w Whitechapel. W 1858 dzwon, ważący
13,5 tony, o wysokości 2,3 m i średnicy 2,9 m, został przetransportowany i
zamontowany na wieży. Po raz pierwszy odezwał się 31 maja 1859 roku. Z powodu
zamontowania zbyt ciężkiego młota po dwóch miesiącach dzwon pękł, a dopiero po
trzech latach wymieniono go na lżejszy. Sam dzwon nie został nigdy naprawiony.
Na wieży znajdują się cztery mniejsze dzwony słyszalne co kwadrans,
wybijając wariację kilku taktów wzorowanych na tej z
dzwonu St. Mary’s Church (University
Church) w Cambridge pochodzących z Mesjasza Händla.
Dzwony można usłyszeć w BBC
Radio 4 o godz. 18 i o północy oraz w BBC World Service. Pierwszy
taki sygnał został nadany 31 grudnia 1923 roku. 31 maja 2009 roku Big Ben
obchodził 150-lecie.Jesienią 2015 eksperci ogłosili, że Big Ben potrzebuje
remontu. Poddać konserwacji trzeba mechanizm zegara, a samą jego konstrukcję
wzmocnić, gdyż wykryto w niej wiele pęknięć. Konieczność remontu dotyczy też
naciągu elektrycznego zabytkowego mechanizmu. Urzędnicy postanowili, że
wyremontują też część dla zwiedzających. Koszt remontu ma sięgnąć ok. 40
milionów funtów. W sierpniu 2017 roku rozpoczął się remont dzwonu i potrwa on 4
lata.
Zegar astronomiczny – rodzaj zegara wyposażonego w mechanizm oraz specjalne tarcze pozwalające na pokazanie czasu zjawisk astronomicznych takich jak np. względne położenie Słońca, Księżyca, gwiazdozbiorów zodiakalnych, wiek i fazę Księżyca, położenie Słońca na ekliptyce i bieżący znak zodiaku, czas gwiazdowy i inne dane astronomiczne, takie jak węzły Księżyca (wskazujące zaćmienia) lub gwiazd z obrotową mapą. Wśród pierwszych zegarów astronomicznych był zegar wieżowy Su Songa, a w Europie - zegar konstrukcji Giovanniego da Dondi.
Znane zegary
astronomiczne
·
zegar w katedrze w Strasburgu
·
zegar w kościele w Stralsundzie
Zegar szkieletowy to każdy zegar działający w sposób
mechaniczny, w którym części ukrywające wewnętrzny mechanizm zostały celowo
usunięte lub zmodyfikowane, tak aby mechanizm zegara stał się widoczny. Zegar
szkieletowy jest uznawany za model pokazowy, który uwidacznia wszelkie koła
zębate, sprężyny i inne elementy układu napędzającego zegar. Nie występuje
oficjalna definicja oraz standardy, które musi spełnić zegar, aby nazwać go
zegarem szkieletowym. Przyjmuje się, że część mechanizmu powinna być wyraźnie
widoczna z przodu, a często także z tyłu zegara. Popularnym zabiegiem stosowanym przy
zegarach szkieletowych jest rezygnacja z typowej zegarowej tarczy. W modelach
szkieletowych ogranicza się ona jedynie do pierścienia, czyli ramy wokół
zegara.Zegary szkieletowe występują w trzech formach: zegarów wiszących,
zegarów kieszonkowych oraz zegarów na rękę.Początki wiszących zegarów
szkieletowych sięgają 1750 roku. Początkowo rodzaj ten wytwarzany był we
Francji, a z czasem dotarł do Anglii i Australii.Również zegary kieszonkowe (Dewizka) doczekały się swoich szkieletowych odpowiedników. Jednym z
najwybitniejszych twórców tego rodzaju czasomierzy był Abraham Louis Breguet. Wybitny szwajcarski
zegarmistrz zaprojektował zegar szkieletowy dla samej francuskiej
królowej Marii Antoniny.Obecnie tworzy się
również zegarki na rękę w strukturze szkieletowej. Dostępne są egzemplarze
wykonywane maszynowo w produkcjach masowych. Jednak wciąż można znaleźć zegarki
artystyczne tworzone ręcznie przez zegarmistrzów.
Smartwatch, inteligentny zegarek, –
elektroniczne urządzenie mobilne typu wearables z ekranem dotykowym, wielkości naręcznego zegarka spełniające
wszystkie funkcje tradycyjnego zegarka
elektronicznego oraz
dodatkowo posiadające niektóre funkcje smartfonu, takie jak wyświetlanie komunikatów z telefonu, sterowania jego
funkcjami (np. odbieranie rozmów, kontrolowanie odtwarzacza muzycznego) oraz funkcje dodatkowe, np. mierzenie tętna lub liczby wykonanych
kroków. Najczęściej działa w oparciu o system operacyjny Android Wear, iOS lub Tizen. Gadżety tego typu mogą posiadać funkcje takie jak: aparat
fotograficzny, akcelerometr, alarm wibracyjny, termometr, pulsometr, wysokościomierz, barometr, kompas, chronograf, kalkulator, telefon
komórkowy, GPS, odtwarzacz MP3 i inne. Są też wyposażane w różne typy
komunikacji bezprzewodowej, jak Wi-Fi, Bluetooth, NFC oraz IrDA.
Historia
Pierwsze wzmianki na temat smartwatchy sięgają
1946 roku. Wtedy to urządzenie to pojawiło się w komiksie o przygodach
detektywa Dicka Tracy'ego. Początkowo bohater posługiwał się zegarkiem wyposażonym w
dwukierunkowe radio. Kilka lat później używał smartwatcha pozwalającego na
prowadzenie wideorozmów. Od
roku 1960 smartwatche były obecne w telewizji – nosił je wówczas innymi
kapitan James T. Kirk ze Star Treka. W 1982
urządzenie to pojawiło się na nadgarstku Michaela Knighta z Knight Ridera. Ze smartwatchy korzystali także bohaterowie kreskówek takich, jak Jetsonowie czy Flintstonowie. Ważną datą w
historii smartwatchy był rok 1972, kiedy to firma Hamilton zaprezentowała
pierwszy ogólnodostępny zegarek naręczny Pulsar P1 Limited Edition, który
wyposażony był w wyświetlacz
LED, kopertę z 18-karatowego złota oraz szybkę z
syntetycznego kryształu rubinu. Rok później pojawił się Hamilton Pulsar P2, z którego to
korzystał James Bond w
filmie „Żyj i pozwól umrzeć”. Był to pierwszy produkowany na masową skalę smartwatch. W
tym samym roku zadebiutował zegarek Seiko O6LC, który wyposażony był w
kwarcowy wyświetlacz
LCD, podświetlaną tarczę oraz był w stanie
wyświetlać sześć cyfr. W roku 1975 na sklepowe półki trafił Hamilton Pulsar Calculator
Watch, który łączył w sobie funkcje zegarka oraz kalkulatora.W roku 1976
nastąpiła kolejna rewolucja w dziedzinie smartwatchy – firma Texas
Instruments wypuściła na rynek pierwszy elektroniczny zegarek naręczny
w cenie nieprzekraczającej 20 dolarów. W roku
1980 wprowadzone zostały plastikowe koperty zegarków elektronicznych, co
spowodowało znaczące obniżenie ich cen. Powstało wtedy również sporo modeli
zegarków z wbudowanymi grami, jak na przykład Casio Game-10. W tym samym roku
zadebiutował Casio C-80 z funkcją kalkulatora. Od poprzednich zegarków tego
typu różnił się on gumowymi przyciskami, które pozwalały na obsługę urządzenia
bez konieczności używania rysika. Ważną datą w historii smartwatchy był także
rok 1982, kiedy to pojawił się Seiko TV Watch – zegarek wyposażony w funkcję
wyświetlania na żywo obrazu telewizyjnego oraz słuchania radia FM. Ważną datą w
historii smartwatchy był także rok 1982, kiedy to pojawił się Seiko TV Watch –
zegarek wyposażony w funkcję wyświetlania na żywo obrazu telewizyjnego oraz
słuchania radia FM. W 1982 firma Hamilton wprowadziła na rynek młodszego brata
modelu Pulsar P2, którym był Pulsar NL C01 wyposażony w funkcję przechowywania
danych. W roku 1983 pojawił się Seiko Data-2000 – pierwszy smartwatch
wykorzystujący bezprzewodową łączność, który sprzedawany był wraz ze stacją dokującą wyposażoną w klawiaturę. W 1994 roku pojawił się
Timex Data Link, który łączył się z komputerem za pomocą umieszczonego na
tarczy zegarka czujnika optycznego.W tym samym roku Casio zaprezentowało model
CMD-40 będący połączeniem zegarka oraz pilota IR, którym z poziomu smartwatcha
sterować można było telewizorem, magnetowidem czy
domowym zestawem stereo. W 1999 firma Samsung wypuściła na rynek
zegarek SPH-WP10 stanowiący hybrydę zegarka naręcznego oraz telefonu
komórkowego. Był to najmniejszy, a zarazem najlżejszy z ówczesnych telefonów
komórkowych. Równie przełomowy był smartwatch Casio WQV-1 Wrist Camera,
który zadebiutował w roku 2000. Był to pierwszy na świecie zegarek wyposażony
w aparat fotograficzny o rozdzielczości
120 × 120 pikseli.W tym samym roku firma Casio zaprezentowała
model WMP-1V Mp3 Wrist Audio Player, który to połączony był z odtwarzaczem
MP3.Rok później firma IBM wraz z firmą Citizen stworzyła oparty na Linuxie
zegarek WatchPad wyposażony w 8 MB pamięci operacyjnej, 16 MB pamięci flash,
akcelerator oraz łączność Bluetooth. W 2015
firma Apple Inc. wypuściła
na rynek zegarek Apple Watch.
Wyświetlacz ciekłokrystaliczny, LCD (od ang. liquid-crystal
display) – urządzenie wyświetlające obraz, którego zasada działania oparta jest na zmianie polaryzacji światła na
skutek zmian orientacji cząsteczek ciekłego kryształu pod wpływem przyłożonego pola elektrycznego.
Historia
W trakcie badań biologicznych w 1888 roku Friedrich Reinitzer zupełnie przez przypadek
odkrył ciekły kryształ. Dalsze długoletnie badania własności ciekłych
kryształów wykazały możliwość sterowania własnościami optycznymi tej
substancji, co umożliwiło skonstruowanie pierwszego wyświetlacza
ciekłokrystalicznego w roku 1964 (George H. Heilmeier) przez
firmę RCA.W 1972 roku Westinghouse złożył patent na pierwszy kolorowy ekran LCD
wykonany w technologii TFT, natomiast dopiero w 1982 powstał pierwszy komercyjny
kieszonkowy telewizor zbudowany przez Seiko-Epson, a cztery lata później ta
sama firma wprowadziła pierwszy projektor TFT LCD. W roku 1989 na
wystawie Funkausstellung w
Berlinie firma Hitachi zademonstrowała
prototyp ekranu LCD o przekątnej 10 cali, który był później montowany w
laptopach. Produkcja została podjęta w zakładach Mohara w Japonii, gdzie od
pewnego czasu były wytwarzane w tej samej technice ekrany o przekątnej 5 cali.
Cena ekranu 10-calowego prawdopodobnie kształtowała się w przedziale
1400–2000 dolarów. Pierwszy ekran typu IPS pojawił się w
1994 r. za sprawą Hitachi, typu MVA po 2 latach wprowadził Fujitsu, a PVA po
kolejnych 2 latach – Samsung.Pierwsze monitory z ekranem TFT LCD, za sprawą
firmy Hoshiden, weszły na rynek w latach 1995–96, natomiast telewizory z tego
typu ekranami o przekątnej ponad 10" pojawiły się w 1999 roku za sprawą
Sharpa, a już kilka lat później były dostępne modele o przekątnej 40" i
50".
Konstrukcja i
działanie
Wszystkie rodzaje wyświetlaczy ciekłokrystalicznych składają się
z czterech podstawowych elementów:
1.
komórek, w których zatopiona jest niewielka ilość ciekłego
kryształu
2.
elektrod będących źródłem pola elektrycznego działającego
bezpośrednio na ciekły kryształ
3.
dwóch cienkich folii, z których jedna pełni rolę polaryzatora a
druga analizatora
4.
źródła światła.
Zasadę działania wyświetlacza najłatwiej jest prześledzić na
przykładzie pasywnego wyświetlacza odbiciowego, ze skręconą fazą
nematyczną. W wyświetlaczu tym światło wnikające do niego jest wstępnie
polaryzowane pionowo przez filtr polaryzacyjny (1), następnie przechodzi
przez szklaną elektrodę (2) i warstwę ciekłego kryształu (3).
Specjalne mikrorowki na elektrodach (2 i 4) wymuszają
takie uporządkowanie cząsteczek tworzących warstwę ciekłokrystaliczną, aby przy
wyłączonej elektrodzie nastąpiło obrócenie polaryzacji światła o 90°. Dzięki
temu światło może przejść przez folię (5) pełniącą rolę analizatora
światła, która przepuszcza tylko światło spolaryzowane poziomo, odbić się od
lustra (6), przejść ponownie przez analizator (5), ulec ponownej
zmianie polaryzacji o 90° na warstwie ciekłego kryształu i ostatecznie opuścić
bez przeszkód wyświetlacz, przez górną folię polaryzacyjną. Po przyłożeniu
napięcia do elektrod, generowane przez nie pole elektryczne wymusza taką zmianę
uporządkowania cząsteczek w warstwie ciekłego kryształu, że nie obraca ona
polaryzacji światła. Powoduje to, że światło nie przechodzi przez analizator,
co daje efekt czerni.
Rodzaje paneli LCD
Wyświetlacze ciekłokrystaliczne mogą pracować w
trybie transmisyjnym, odbiciowym (reflektywnym) lub administracyjnym
(trans-reflektywnym). Wyświetlacze transmisyjne są oświetlane
z jednej strony, a powstające na nich obrazy ogląda się od drugiej strony. Stąd
aktywne piksele w takich
wyświetlaczach są zawsze ciemne, a nieaktywne jasne. Tego typu wyświetlacze są
stosowane, gdy potrzebna jest duża intensywność obrazu, na przykład w projektorach multimedialnych lub monitorach komputerowych.
Wyświetlacze transmisyjne są zwykle stosowane razem z aktywnymi matrycami, choć
czasem są też stosowane bierne wyświetlacze transmisyjne np. w zegarkach z
uchylnymi wyświetlaczami. Wyświetlacze odbiciowe (reflektywne) posiadają
na swoim dnie lustro, które odbija dochodzące do powierzchni wyświetlacza
światło. Tego rodzaju wyświetlacze mogą pracować wyłącznie w trybie biernym i
posiadają zwykle niezbyt dużą intensywność generowanego obrazu, ale za to
pobierają bardzo małe ilości energii. Są one najczęściej stosowane w kalkulatorach i
zegarkach, aczkolwiek czasami można je też spotkać w przenośnych komputerach
i palmtopach.Istnieją także wyświetlacze transreflektywne,
które posiadają zalety obu trybów. Przy włączonym podświetleniu obraz na nich
ma dużą jasność, natomiast w celu zmniejszenia poboru mocy podświetlenie można
wyłączyć i przejść w tryb odbiciowy. Wyświetlacze transreflektywne są praktycznie
niestosowane w urządzeniach większych niż palmtopy.Każdy panel LCD wyświetla
określoną liczbę kolorów wyrażoną w bitach nazywaną głębią koloru. Najczęściej stosowanymi (dla
jednego z 3 składowych kolorów RGB) są
panele:
·
6 bitowe (18 bit RGB)
·
8 bitowe (24 bit RGB)
·
10 bitowe (30 bit RGB)
·
12 bitowe (36 bit RGB)
·
14 bitowe (42 bit RGB)
·
16 bitowe (48 bit RGB)
·
18 bitowe (54 bit RGB).
Wyświetlacze
eksperymentalne
Wyświetlacze oparte na fazie SmGC
W zależności od rodzaju użytej fazy ciekłokrystalicznej
rozróżnia się wyświetlacze nematyczne (N), nematyczne skręcone (N*) i
smektyczne C skręcone (SmC*).
Wyświetlacze nematyczne i nematyczne skręcone, są z natury
zawsze monochromatyczne. Aby uzyskać z ich pomocą
barwne obrazy konieczne jest albo stosowanie filtrów (w przypadku wyświetlaczy
z matrycą bierną), albo źródeł światła o określonym kolorze. Ze względu na to,
że w wyświetlaczach o dużej rozdzielczości z matrycą aktywną każdy wyświetlany
piksel musi posiadać własne źródło światła (zwykle w formie diod LED), wymagane
jest zastosowanie minimum trzech takich źródeł o różnej barwie (zwykle
czerwonej, zielonej i niebieskiej) na każdy wyświetlany piksel, co bardzo
komplikuje produkcję takich wyświetlaczy i ogranicza ich maksymalną
rozdzielczość. Kolejną wadą wyświetlaczy nematycznych jest to, że działają one
tylko w dwóch trybach – każdy piksel może być więc albo włączony, albo
wyłączony – co powoduje, że uzyskiwanie efektów szarości lub różnej
intensywności kolorów wymaga sterowania intensywnością światła emitowanego
przez diody, co dodatkowo komplikuje konstrukcję tych wyświetlaczy.Faza SmC*
oprócz możliwości zmiany kierunku polaryzacji światła posiada też zdolność
selektywnej zmiany barwy i intensywności przepuszczanego światła. Powoduje to,
że tego rodzaju wyświetlacze mogą okazać się znacznie prostsze w produkcji
(tylko jedna celka i dioda na jeden piksel), posiadać większą intensywność
generowanych obrazów – nawet przy pracy w trybie biernym. Problemem jest tylko
znalezienie mieszanin związków, które z jednej strony będą posiadać szeroki
zakres temperaturowy występowania fazy SmC*, a z drugiej będą miały tzw.
liniową charakterystykę odpowiedzi na zmiany intensywności lub kierunku pola
elektrycznego.
Wyświetlacze ultracienkie i niewymagające zewnętrznego zasilania
Marzeniem wielu osób zajmujących się rozwojem wyświetlaczy
ciekłokrystalicznych jest uzyskanie jak najcieńszych i jednocześnie
pobierających jak najmniejszą moc urządzeń. Ideałem byłoby urządzenie
niepobierające energii w ogóle i cienkie jak papier – tak zwany papier elektroniczny.Pierwsze tego rodzaju
urządzenie zostało zaprezentowane w 2000 roku przez firmę ZBD Displays
Limited, ale technologia jego produkcji okazała się na tyle droga i
skomplikowana, że nie zostało ono nigdy wdrożone do masowej produkcji.Od lipca
2003 na Tajwanie rozpoczęto produkcję, na bazie
dokonań francuskiej firmy Nemoptic,
na większą skalę tego rodzaju urządzenia, na razie o wielkości znaczka
pocztowego. Nie jest to jednak „papier elektroniczny” w pełnym tego słowa
znaczeniu – ze względu na trudności z produkcją wyświetlaczy o większej
powierzchni. Wyświetlacze te, jak na razie, mają szansę zastąpić stare
wyświetlacze odbiciowe stosowane w kalkulatorach i zegarkach, gdyż są mniej
szkodliwe dla oczu i lżejsze.
Nazwa państwa
Nazwa Włochy pochodzi
od celtyckiego plemienia Wolków zamieszkującego w starożytności tereny południowej Francji (prowincji
Gallia Narbonensis). W językach
germańskich nazwa
tego ludu przyjęła się jako Walh („obcy”). Następnie została
ona zapożyczona przez polszczyznę w formie Wałch lub Wołch,
która na zasadzie przestawki fonetycznej przybrała formę Włoch. Wkrótce Włochami zaczęto
określać mieszkańców całego Półwyspu Apenińskiego. Z kolei formą wyrazu Włoch w
liczbie mnogiej nazwano państwo zajmujące ten półwysep. Nazwa bałkańskiej grupy
etnicznej – Wołochów – ma tę samą etymologię. Nazwa Włochy lub podobne
używana jest w polszczyźnie oraz w językach
łużyckich (Włóska, Włoska),
a historycznie także w czeskim (Vlachy). W innych językach nazwa Włoch (m.in. po włosku)
jest wyrażona mniej lub bardziej przekształconą formą nazwy Italia. W Polsce
termin ten jest również powszechnie używany, lecz najczęściej jako określenie
terenu dzisiejszych Włoch w starożytności.
Historia
Historia Włoch – W epoce żelaza tereny Włoch zamieszkiwali Ligurowie i Sykulowie, a także liczne inne plemiona italskie, celtyckie i iliryjskie.
W okresie starożytności tereny Włoch znalazły się pod panowaniem Rzymian. Przed okresem rzymskim tereny Włoch były
zamieszkiwane przez Fenicjan i Greków. Od średniowiecza do Risorgimento,
pomimo że Półwysep
Apeniński był spójny pod
względem językowym i kulturowym, jego historia składała się z dziejów
niezależnych republik i księstw oraz obcych posiadłości i stref wpływów. W 1861
roku doszło do zjednoczenia
ziem włoskich, w wyniku
którego powstało Królestwo
Włoch, na którego tronie
zasiadł Wiktor Emanuel
II. W początkach XX wieku Włochy stały się państwem faszystowskim.
II wojna
światowa – Podczas drugiej
wojny światowej Benito Mussolini postanowił zachować neutralność. Nie był
do końca przekonany, czy się przyłączyć do wojny. Lecz sukcesy Trzeciej Rzeszy
przekonały go, by szybko działać, gdyż kolonie francuskie i brytyjskie (np.
Algieria, Tunezja, Egipt czy Indie) zostaną szybko zdobyte. Dlatego 10 czerwca
1940 roku Włochy dołączyły do wojny po stronie Niemiec. Atak włoski zatrzymał
się kilka kilometrów dalej w rejonie Sidi Barrani. W tym samym czasie Królestwo Włoch, Trzecia Rzesza oraz Cesarstwo
Wielkiej Japonii podpisali
tzw. Pakt trzech. Po drugim
arbitrażu wiedeńskim Mussolini,
głównie z idei przywrócenia Cesarstwa
Rzymskiego, 28 października jego
wojska wkroczyły do Grecji. Włoski atak został odparty, a Grecy do końca
grudnia 1940 roku zajęli połowę Albanii. W tym samym czasie w Afryce włosi
zostali zepchnięci aż do El Agheila. W lutym przybył Afrika Korps pod dowództwem Erwina Rommla. Pod El Alamein. W lipcu 1943 roku alianci desantowali się na Sycylii, a w
maju 1945 Włochy zostały zdobyte. Upadek monarchii – Po II
wojnie światowej w referendum konstytucyjnym Włosi opowiedzieli się za zmianą
ustroju państwa na republikę, na której czele stoi prezydent
Włoch.
Geografia
Państwo leżące w Europie Południowej, posiadające na swoim terytorium dwie enklawy: San Marino na północy
i Watykan na terenie stolicy
kraju, Rzymu. Włochy cechuje wyżynny i
górzysty krajobraz. Praktycznie cały kraj reprezentuje klimat podzwrotnikowy i roślinność śródziemnomorska. Całkowita granica lądowa Włoch wynosi 1932,2 km.
Sąsiadują z Francją –
488 km granicy, Szwajcarią –
740 km, Austrią –
430 km i Słowenią –
232 km. Wewnątrz terytorium Włoch znajdują się ponadto dwa państwa-enklawy: San Marino (39 km
granicy) i Watykan (3,2 km).
Linia brzegowa jest dość dobrze rozwinięta, długość wybrzeża wynosi aż
7600 km. Oblewają je wody kilku akwenów Morza Śródziemnego: Morze Liguryjskie, Morze Tyrreńskie, Morze Jońskie i Morze Adriatyckie. Zachodnie
wybrzeże półwyspu jest rozczłonkowane wieloma zatokami (Gaecka, Neapolitańska, Salerno) i skalistymi
przylądkami. Na północy i południu wybrzeże jest przeważnie górzyste, zaś w
części środkowej – nizinne. Wybrzeże wschodnie, adriatyckie jest w większości
wyrównane z wąskim pasem nizin nadmorskich, na południowym wschodzie leży
szeroka Zatoka Tarencka i nizinny Półwysep Salentyński. Łączna powierzchnia wysp włoskich wynosi około 50 tys. km²
(1/6 pow. kraju), największe z nich to Sycylia (25,4 tys. km²) i Sardynia (23,8
tys. km²). Górzysta Sycylia, oddzielona
od Półwyspu Apenińskiego wąską Cieśniną Mesyńską, stanowi przedłużenie Apeninów. Na
obszarze Włoch znajdują się dwa systemy górskie, są to Alpy na
północy i Apeniny ciągnące się niemal całej długości
Półwyspu Apenińskiego, którego nazwa wzięła się od tychże gór. Alpy stanowią
wygięty ku północy łuk ciągnący się wzdłuż północnej granicy Włoch. Góry i wyżyny
stanowią około 77% powierzchni kraju. Najwyższym punktem Włoch jest Monte
Bianco di Courmayeur (4748 m n.p.m.), położony w najwyższym masywie Europy – Mont
Blanc. Duża rozciągłość południkowa
kraju, równoleżnikowy (Alpy) i południkowy (Apeniny) przebieg łańcuchów górskich,
stanowiących bariery klimatyczne oraz bliskość Afryki powodują znaczne
zróżnicowanie klimatu. Włochy niemal w całości leżą w strefie klimatu
podzwrotnikowego o jego śródziemnomorskiej odmianie, wyjątek tu stanowi centralna część Niziny
Padańskiej, gdzie większy wpływ ma kontynentalizm. Klimat umiarkowany występuje w pasie Alp, gdzie charakterystyczną cechą
jest występowanie piętrowości klimatycznej. Wysoko w Alpach panuje klimat górski, w
najwyższych partiach typowy klimat alpejski o cechach zbliżonych do subpolarnego. Terytorium
Włoch należy do zlewiska Morza Adriatyckiego, Tyrreńskiego oraz Liguryjskiego i
Jońskiego. Sieć rzeczna Włoch jest gęsta, zwłaszcza w części północnej,
odwadnianej przez Pad – najdłuższą rzekę Włoch (652 km).
Pad na długości około 600 km płynie przez Nizinę Padańską, gdzie jest
zasilany zasobnymi w wodę dopływami alpejskimi (Ticino, Adda, Oglio i inne)
oraz apenińskimi (najdłuższy Tanaro). Z Alp do Morza
Adriatyckiego spływa także Adyga (długość 410 km) i Piawa. Na Półwyspie Apenińskim i wyspach rzeki są krótkie o
wysokich jesienno-zimowych stanach wód i bardzo niskich w okresie letnim.
Podczas lata część z nich całkowicie wysycha. Najdłuższe rzeki Półwyspu
Apenińskiego to: Tyber (405 km), Arno, Reno, Ombrone i Volturno, Sycylii – Salso, Sardynii – Tirso.
Gospodarka
Według danych z 2014 r. Włochy są ósmą gospodarką świata i
czwartą gospodarką Europy.Włochy zajmują pierwsze miejsce w produkcji win na
świecie (zaraz po nich jest Francja) duży udział mają też w zbiorze winogron.
Kraj jest wysoko rozwinięty. Górnictwo odgrywa coraz mniejszą rolę z powodu
wyczerpania złóż. Największe znaczenie ma przemysł środków transportu. Istotny
jest przemysł motoryzacyjny – Włosi produkują między
innymi samochody marki Fiat, Ferrari, Maserati, Iveco, Lancia, Alfa
Romeo, Pagani i Lamborghini, jak
również wysokiej klasy motocykle Ducati. Duży udział w gospodarce Włoch ma rolnictwo i
przetwórstwo żywności, przemysł odzieżowy, a także branża turystyczna.
Turystyka
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 50,7 mln turystów (4,4% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 39,449 mld dolarów. Tym samym Włochy znalazły się na 5. miejscu na świecie pod względem liczby przybywających turystów i na 7. miejscu pod względem przychodów z turystyki. Na potrzeby obsługi ruchu turystycznego zbudowano ogromną liczbę obiektów noclegowych, restauracji i barów, a coroczne wydatki promocyjne i reklamowe wynoszą ponad 230 mln euro. Baza noclegowa osiągnęła 2 mln łóżek w obiektach o rozmaitym standardzie. Włochy jako jeden z nielicznych krajów basenu Morza Śródziemnego przez cały rok czerpie dochody z turystyki. W sezonie wakacyjnym ruch turystyczny skupia się wokół miejscowości nadmorskich i jezior (głównie jezioro Garda, jezioro Como i jezioro Maggiore), natomiast zimą chętnie odwiedzane są alpejskie kurorty narciarskie. Przez cały rok trwa także turystyka miejska. Tylko trzy włoskie miasta: Rzym, Wenecję i Mediolan każdego roku odwiedza po 7 milionów turystów
Demografia
Włochy należą do najludniejszych państw Europy (czwarte miejsce na
kontynencie) o wysokiej, lecz zróżnicowanej gęstości zaludnienia. Na 1 km²
przypada średnio prawie 200 osób, ale w niektórych regionach wskaźnik ten jest
znacznie wyższy, np. w Lombardii wynosi on ok. 388 mieszk./km², w Ligurii –
291, w Lacjum – 303, a w Kampanii – nawet 425. Wyraźnie słabiej zaludnione są
obszary na południu: Basilicata – tylko 60 mieszk./km², a Moliza – 73; wysoką
gęstość zaludnienia ma zaś Apulia – 209 osób na km². Najrzadziej zaludniona
jest wysokogórska Dolina Aosty – 38. Z dwóch głównych wysp Sycylię zasiedla 195
mieszk./km², a Sardynię zaledwie 68 mieszk./km².Włochy, mające niegdyś jeden z
wyższych wskaźników przyrostu naturalnego w Europie, od piętnastu lat
borykają się z przewagą zgonów nad urodzeniami. W 2015 wskaźnik urodzeń na 1000
mieszkańców wyniósł 8,74, zaś zgonów 10,19, co dało naturalny ubytek ludności
na poziomie 0,4 promila. Obecnie dzięki imigrantom przybywającym z różnych
stron świata pragnących zalegalizować swój pobyt, liczba ludności kraju ciągle
wzrasta. W 2017 przekraczała 60 mln. Dzięki znacznemu postępowi medycyny oraz
opieki zdrowotnej Włochy szczycą się jednym z najniższych wskaźników
śmiertelności niemowląt, który spadł poniżej 5 na 1000 urodzeń żywych (3,29 na
1000 urodzeń, 3,49 dla chłopców i 3,08 dla dziewcząt) oraz najdłuższym –
po Szwecji przeciętnym trwaniem
życia spośród wszystkich krajów UE; mężczyźni żyją średnio 78,5 lat, zaś kobiety
82,7 lat (dane z 2003 roku). Struktura wiekowa ludności wykazuje szybki
wzrost udziału ludności starszej niż 65 lat (poprodukcyjnej) i jednocześnie
spadek udziału dzieci i młodzieży w ogólnym zaludnieniu kraju. W 2003 roku
osoby mające 19 lat i mniej stanowiły 18,9% ogółu mieszkańców, od 20 do 39 lat
– 29,7%, w wieku od 40 do 64 lat – 32,4% i w wieku 65 lat i powyżej aż 19,0%.W
2009 roku około 21,1% Włoszek w wieku 40–44 lat nie miało potomstwa (w 1990
było to nieco ponad 10%), w 2009 u mężczyzn w tym samym wieku odsetek ten
wyniósł 30,8%. Według szacunków z 2015 roku na jedną kobietę przypadało 1,43
narodzonego dziecka; pod tym względem Włochy zajęły 208. miejsce na świecie.W
2014 roku bezrobocie wyniosło 12,7% społeczeństwa, w 2013
– 12,2%.Struktura zatrudnienia była następująca (w procentach; dane za lata
2003/1990): przemysł 24,6/26,8, budownictwo 6,9/7,3, handel 15,4/14,8,
transport i łączność 6,2/5,9, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 4,8/8,3, inne
działy gospodarki 42,1/36,9.Włochy należą do krajów o najwyższym w świecie
poziomie edukacji, czego przejawem jest bardzo duża liczba studentów wynosząca
w 2003 roku 1,86 mln, czyli 32,6 na tysiąc mieszkańców; w największych
ośrodkach akademickich jak Rzym, Mediolan, Turyn, Neapol, Padwa czy Bolonia z
najstarszym uniwersytetem na świecie studiuje po
kilkadziesiąt tysięcy osób. W tym samym roku użytkownikami komputerów było 15,7
mln osób.Wskaźnik urbanizacji rośnie powoli ze względu na ostre tempo
wyludniania się największych miast i przenoszeniem się ludności na przedmieścia
– formalnie wiejskie. Statystyka włoska ponadto nie publikuje oficjalnych
danych o zespołach miejskich, tylko o gminach w ich ścisłych granicach
administracyjnych, niezależnie od statusu prawnego. W 2003 roku w miastach mieszkało
prawie 68% ludności, przy czym wskaźnik koncentracji ludności w największych
miastach jest wyraźnie mniejszy niż w innych podobnej wielkości krajach Unii. Od
połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku Włochy notują znaczny napływ
imigrantów, głównie z Albanii (Apulia), krajów arabskich północnej Afryki oraz
Ameryki Południowej, którzy zasiedlili zwłaszcza Rzym i jego peryferia oraz
okolice Mediolanu i Turynu, a
także inne miasta na północy kraju. Liczba imigrantów w 2003 roku wyniosła
1,126 mln, czyli 2% ludności, z czego około 32 tysiące stanowili Polacy.
Wspomniana migracja ludności większych miast jest bardzo ciekawym zjawiskiem
powodującym – niekiedy drastyczny – spadek zaludnienia głównych miast na rzecz
osiedli podmiejskich.
Religia
Prawie całą ludność stanowią katolicy – 87,6% (licząc wszystkich ochrzczonych), z których niewielu regularnie praktykuje. Przez długi czas o stanie praktyk religijnych obowiązywały dane, że około 30% Włochów uczestniczy w niedzielnych nabożeństwach przynajmniej raz w tygodniu, a kolejne 20% przynajmniej raz w miesiącu. Dane te pochodziły z ośrodków sondażowych, w których respondenci sami określali własne zaangażowanie religijne. Jednakże badania przeprowadzone przez Patriarchat Wenecji w 619 kościołach wykazały, że jedynie 15% wiernych każdej niedzieli uczestniczy we mszach, a 8% przynajmniej raz w miesiącu, co daje razem 23%[11]. W północnej części kraju (włoski Tyrol) żyje kilkadziesiąt tysięcy protestantów, a w całym kraju około 650 tysięcy (1,1%), głównie zielonoświątkowców. Pozostałymi największymi wspólnotami chrześcijańskimi są prawosławni (2,3%) i Świadkowie Jehowy (0,7%). Napływ imigrantów z Albanii i krajów arabskich spowodował wzrost liczby muzułmanów do 1,5 miliona (2,4%), a ich skupiskami są Apulia, Basilicata, Rzym, Genua i Mediolan. Coraz liczniejsi stają się także wyznawcy religii wschodnich, głównie sikhizmu, hinduizmu i buddyzmu (łącznie 0,7%). Ponadto w Rzymie i Mediolanie mieszkają znaczniejsze grupy wyznawców judaizmu – w sumie w całych Włoszech 44 tysiące. 3,4 miliona Włochów (5,8%) formalnie nie należy do żadnej wspólnoty religijnej.
Kultura
Włochy są krajem prawie jednonarodowościowym.
Jedynie pewne wymieszanie kultur można zauważyć na terenach przygranicznych w
północnej części kraju, gdzie oprócz włoskiego obowiązują języki niemiecki,
słoweński lub francuski (w zależności od graniczącego państwa). Duże zwarte
skupiska osób o innej narodowości występują w Południowym Tyrolu, odrębnością odznaczają się zwłaszcza wyspy, a mieszkańcy
Sardynii uważani są przez niektórych za odrębny naród. Jednak to właśnie
Sardynia była inicjatorką zjednoczenia kraju w XIX wieku. Rytm życia rodzinnego
wyznaczony jest przez zwyczaje i tradycje religijne. Nie ma tu jednak zbyt
wielu świąt ogólnonarodowych, za to jest bardzo dużo świąt lokalnych, które
obchodzone są niezwykle hucznie. Najczęstszą okazją są dni patronów
miejscowości. Podczas wszystkich świąt najbardziej rozpowszechnioną tradycją są
procesje. Obnoszone są wtedy relikwie i podobizny świętego. Całości towarzyszy
wrzawa, muzyka oraz występy, przypominające spektakl teatralny. Największe
uroczystości obchodzone są podczas Wielkanocy, począwszy od Wielkiego Piątku.
Wówczas to procesje przemierzają ulice i obnoszą figury ukrzyżowanego
Chrystusa. Wśród uczestników wyróżniają się zakapturzone postacie w habitach,
śpiewające pokutne pieśni. Uroczystości te odbywają się głównie na zachodnim
wybrzeżu Sycylii oraz w miastach południa, np. w Tarencie, Reggio. Natomiast w
Wielką Sobotę przez ulice Nocera Tirinesa w Kalabrii przechodzi procesja
biczowników. Przed Bożym Narodzeniem w Neapolu odbywają
się targi szopek. Tradycja żywej szopki pochodzi od św. Franciszka z Asyżu,
który jako pierwszy ją stworzył.Obchodzi się tu również dzień Wszystkich
Świętych. Zwyczaje nakazują, aby w ten dzień dzieci otrzymywały prezenty od
rodziców w imieniu zmarłych krewnych.Słynny jest również karnawał w Wenecji,
który trwa przez pięć dni przed Środą Popielcową. Jest to wielka parada
kostiumów i ręcznie wykonywanych masek. Na ten tydzień przyjeżdża do Wenecji
wielu turystów, których głównym celem jest uczestniczenie w tych
uroczystościach.Pomimo że Włochy są państwem praktycznie jednonarodowościowym,
częściej odczuwane jest ich przywiązanie do danego regionu niż do całego kraju.
Odmienność poszczególnych regionów przejawia się w lokalnych tradycjach
kulturowych, standardzie życia, dialektach, a także w krajobrazie. Kultura i
tradycja artystyczna Włoch wywarła ogromny wpływ na sztukę i kulturę innych
krajów Europy. Niemal każdy zna takie nazwiska jak Leonardo da Vinci, Michał
Anioł czy Botticelli.Ich dzieła, często nawet niekojarzone ze swoimi autorami,
weszły na stałe do kanonu sztuki: „Mona Lisa”, Kaplica Sykstyńska lub Pieta.
Florencja, Rzym, Wenecja to miasta, do których zdąża wielu Europejczyków chcących
poznać swoje kulturowe korzenie.
Język
Język włoski jest, pod względem słownictwa, bliski łacinie. Współczesny włoski dużo zawdzięcza takim pisarzom, jak Dante Alighieri i Alessandro Manzoni, którzy za standard obrali język wyedukowanych Toskańczyków. Dzisiaj mówi się, że najlepsza mowa to la lingua toscana in bocca romana (toskański w rzymskich ustach). Aż do niedawna obok oficjalnego języka włoskiego istniało ponad 1,5 tysiąca dialektów. Językiem włoskim na świecie posługuje się ponad 100 milionów ludzi.
Sport
Włosi mają w dorobku dużo
tytułów w Formule 1 za sprawą teamu Ferrari, który piętnastokrotnie zdobywał tytuły wśród kierowców i
szesnastokrotnie wśród konstruktorów. Włosi zdobywali Mistrzostwo świata w piłce nożnej mężczyzn czterokrotnie. Dodatkowo w Rzymie znajduje
się Stadion
Olimpijski.
10 wspaniałych zabytków do odwiedzenia we Włoszech
Koloseum (łac. Colosseum, wł. Colosseo), właściwie amfiteatr
Flawiuszów (łac. Amphitheatrum Flavium) – amfiteatr w Rzymie,
wzniesiony w latach 70-72 do 80 n.e. przez Wespazjana i Tytusa –
cesarzy z dynastii Flawiuszów.Jest
to duża, eliptyczna budowla o długości 188 m i szerokości
156 m, obwodzie 524 m, wysokości 48,5 m, z pojemną widownią, która mogła
pomieścić od 45 do 50 tysięcy widzów; z galeriami komunikacyjnymi oraz areną z
systemem podziemnych korytarzy. W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym
zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane są z
konstrukcyjnym układem arkad,
czwarta, najwyższa została zaopatrzona tylko w małe okna. Od strony wewnętrznej
budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ
pomieszczeń wydzielonych pomiędzy filarami, ścianami,
ze sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi. Umieszczono tam bufety, szatnie,
natryski, pomieszczenia dla gladiatorów,
klatki dla zwierząt, korytarze. Wokół areny wzniesione było podium. Do
Koloseum prowadziło 80 ponumerowanych wejść (zachowały się oznaczenia wejść od
nr XXIII do LIV), które zapewniały szybkie (przez ok. 6 minut) opuszczenie
widowni przez widzów (jednak taką możliwość mieli tylko widzowie z dolnych i
środkowych rzędów). Istniała też możliwość przykrycia całej widowni specjalną
osłoną (velarium) w deszczowe lub bardzo słoneczne
dni.Odbywały się w nim m.in. walki gladiatorów, naumachie, polowania na dzikie zwierzęta. Tradycja
mówi, iż w Koloseum mordowano chrześcijan, co upamiętniono krzyżem wewnątrz budowli.
Od połowy XVIII wieku Koloseum jest otoczone opieką jako miejsce męczeństwa
pierwszych chrześcijan, wcześniej pozyskiwano z niego bloki kamienne jako
materiał budowlany. Nazwa Koloseum została nadana we wczesnym średniowieczu od
znajdującego się w pobliżu budowli ogromnego (gr. „kolossos”) posągu
Nerona przedstawionego jako Helios.
Fontanna di Trevi (wł. Fontana di Trevi) – najbardziej znana barokowa fontanna
w Rzymie,
w rione Trevi (R. II). Została zbudowana z inicjatywy Klemensa
XII w miejscu istniejącej wcześniej fontanny zaprojektowanej
przez Leona Battiste Albertiego z 1435 r.
Zasila ją woda doprowadzona akweduktem zbudowanym
w 19 r. p.n.e. przez Agrypę, tym
samym, który zasila fontannę Barcaccia znajdującą się u podnóża Schodów Hiszpańskich.W 1640 Urban
VIII zainicjował dzieło przebudowy fontanny. Monumentalny
projekt przedstawił Giovanni Lorenzo Bernini. Nie
doszedł on jednak do skutku z powodu problemów finansowych dworu papieskiego.Klemens
XII w 1732 ogłosił konkurs na nową fontannę. Papież wybrał
projekt Niccolo Salvi. Prace
trwały od 1735 do 1776. Sam autor projektu nie dożył zakończenia budowy. Forma
tej barokowej fontanny
przypomina fasadę budynku, ma 20,0 m szerokości i 26,0 m wysokości.
Centralnymi postaciami fontanny są Okeanos i dwa trytony, będące symbolami Kastora i
Polluksa. Bóstwo oceanów znajduje się na rydwanie zaprzężonym w
dwa hippokampy (hybrydy konia i ryby), z których
jeden jest spokojny, prowadzony przez trytona z prawej strony, tryton z lewej
strony natomiast stara się okiełznać niespokojnego konia. Symbolizują one dwa
odmienne stany morza (cisza i sztorm). Cztery statuy umieszczone na
balustradzie symbolizują cztery pory roku (są to dzieła Corsiniego,
Ludovisiego, Pincellottiego i Queirolego). W sąsiednich niszach znajdują się
kobiece postaci będące alegoriami Zdrowia
(po prawej) i Obfitości (po lewej).Legenda wiąże nazwę fontanny z
imieniem Trevia noszonym przez dziewicę (łac. virgo),
która odkryła źródło wody wykorzystane przy budowie akweduktu. Wodę
doprowadzaną przez ten akwedukt do fontanny nazywa się Acqua Virgo.
Ciekawostki
·
Turyści zwyczajowo wrzucają do fontanny drobne monety (przez ramię, do
tyłu), by zapewnić sobie powrót do Rzymu. Istnieją również legendy
związane z liczbą wrzucanych monet – jedna ma zapewnić powrót do Rzymu, dwie –
romans, trzy – ślub. Pieniądze, wyławiane przez władze miasta, przeznaczone są
na utrzymanie zabytków oraz na potrzeby biednych w Rzymie.
·
Jedna z najsłynniejszych scen kina włoskiego została nakręcona nocą przy
Fontannie di Trevi. Jest to słynny fragment filmu "La Dolce Vita" (Słodkie
życie) w reżyserii Federico Felliniego (1960), gdzie
postaci grane przez Anitę Ekberg i Marcello
Mastroianniego wchodzą do fontanny. Podobno Mastroianniemu nie było w smak stać w
zimnej wodzie kilka godzin, dlatego też zmuszony był uodpornić się na zimno
dużą dawką alkoholu. Dzięki tej scenie fontanna stała się sławna na całym świecie,
choć faktycznie kąpiel w fontannie jest zakazana i karana.
·
Najłatwiej jest dotrzeć tu pieszo: fontanna położona jest w centrum
historycznym Rzymu, a niedaleko znajduje się Kwirynał i Plac
Wenecki.
Ponte Vecchio (dosł. Stary
Most), in. most Złotników – najstarszy z florenckich mostów, na rzece Arno. Został zbudowany z
ciosów kamiennych w latach 1335–1345 według projektu Neriego di
Fioravante i Taddeo Gaddi w tym
samym miejscu, w którym postawiono pierwszy, drewniany most już w okresie starożytnego Rzymu. Zbudowane w czasach późniejszych kolejne dwa mosty zostały
zniszczone w wyniku powodzi w latach 1117 i 1333. Zatem jest to czwarta
konstrukcja spinająca brzegi rzeki w tym samym miejscu. W XIII w. powstały tu
też pierwsze sklepy, początkowo handlarzy rybami i mięsem, później
garbarzy. W 1593 decyzją
księcia Ferdynanda I Medyceusza zostały one usunięte z mostu, a na ich miejscu powstały
warsztaty jubilerów i złotników. Konstrukcja mostu złożona jest
z trzech przęseł o rozpiętości: 28, 30 i 27 metrów,
podpartych masywnymi filarami, które podtrzymują płytę o szerokości 32
metrów. Dwie środkowe podpory znajdują się w nurcie rzeki. Po obu stronach
mostu już w XIV wieku zbudowano niewielkie budynki nad
dwiema skrajnymi arkadami. Początkowo mieściły się w nich jatki
rzeźników. W XVI wieku zamieniono je na warsztaty i kramiki
innych rzemieślników, wśród których przeważały sklepiki złotników. Wystające
elementy wsparte są na kroksztynach.Nad
kramami Giorgio Vasari poprowadził korytarz
(tzw. korytarz Vasariego),
który łączy Palazzo Vecchio z Palazzo Pitti. Nadbudowa została wykonana w 1565 na
polecenie Kosmy I.
Korytarz nad środkowym przęsłem mostu podparto dwoma filarami połączonymi
łukową arkadą. W luce zabudowy, po przeciwległej stronie mostu, w 1900 ustawiono
pomnik – popiersie Celliniego.
Podczas II wojny światowej w całym mieście ocalał
tylko jeden most – Ponte Vecchio, jednak uszkodzony został korytarz Vasariego.
Pozostałe zostały wysadzone w dniu 4
sierpnia 1944. Ponte Vecchio był także zaminowany, ale cofające się oddziały
wojsk niemieckich nie zdążyły zdetonować ładunków.
Krzywa Wieża w Pizie (wł. Torre pendente di Pisa) – jedna z najbardziej znanych budowli świata, odwiedzana rocznie przez około 10 milionów turystów; symbol miasta Pizy. W istocie jest dzwonnicą (kampanilą) katedralną i należy do kompleksu zabudowań w stylu romańskim na Campo dei Miracoli, wpisanych w 1987 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO
Historia
Wkrótce po rozpoczęciu budowy w 1174 wieża
zaczęła odchylać się od pionu, co próbowano korygować w czasie budowy (np.
wydłużając kolumny po jednej stronie wieży).
Wieżę budowano w 3 etapach. Cała budowa trwała 199 lat. Mimo niebezpieczeństwa,
jeszcze w 1350 dodano
ostatnie piętro, w którym umieszczono dzwony. W XIX wieku zaczęto podejmować pierwsze próby
powstrzymania przechylania się wieży, co przyniosło jednak przeciwny
skutek.Wieża jest zbudowana z białego marmuru, liczy osiem kondygnacji. Jej
masę ocenia się na 14 tysięcy ton. Została zaprojektowana przez Guglielmo i Bonanno
Pisano. W 1990 wieżę zamknięto dla zwiedzających i powołano specjalny
komitet, który miał wybrać najlepszy sposób zabezpieczenia przed dalszym
odchylaniem się wieży. Od 2001 wieża
jest ponownie otwarta dla turystów.Obecnie wieża ma wysokość 54,98 m, odchyliła
się zaś od pionu o około 5 m (średnio o 1 mm rocznie). Od 1911 pomiary
te są co roku aktualizowane. Dzięki odchyleniu
wieży od pionu, Galileusz mógł wykorzystać ją
w roku 1600 do zademonstrowania
niezależności czasu spadania ciał od ich masy (zob. eksperyment Galileusza ze spadkiem swobodnym ciał). Należy jednak zaznaczyć, że eksperyment z wykorzystywaniem
krzywej wieży przez uczonego uważany jest przez wielu naukowców za mit z powodu braku wiarygodnych źródeł.
Zakończenie
konserwacji Krzywej Wieży
W kwietniu 2011, po 20
latach zakończono prace konserwatorskie w Krzywej Wieży. Przez ostatnie lata
konserwatorzy usuwali z jej murów grubą warstwę zanieczyszczeń i smogu oraz
ślady niszczycielskiej działalności zwiedzających. Specjaliści zebrali
wszystkie kawałki marmuru, które odpadły i umieścili je z powrotem we właściwych
miejscach murów wieży. Wieżę ocalił zespół ekspertów pod kierunkiem profesora
geotechniki z Politechniki w Turynie Michele
Jamiolkowskiego. Zastosowana
przez specjalistów metoda polegała na wzmocnieniu fundamentów i niedopuszczeniu
do dalszego przechyłu. Zespół profesora Michele Jamiołkowskiego dał Krzywej
Wieży gwarancję na 300 lat
Katedra
Narodzin św. Marii w Mediolanie (wł. Duomo St. Maria Nascente di Milano, w dialekcie lombardzkim – Dom
de Milan) – gotycka marmurowa katedra, jedna z najbardziej znanych budowli we
Włoszech i w Europie. Należy do największych kościołów na świecie (długość –
157 m, szerokość – 93 m). Również witraże w chórze katedry, należą do
największych na świecie.
Historia
Na miejscu obecnej katedry znajdowała się wczesnochrześcijańska
katedra Santa Maria Maggiore i nieco większa bazylika rzymska
wyświęcona później na kościół św. Tekli. Obie budowle pochodziły z wieku IV,
były wielokrotnie burzone i ze zmianami odbudowywane.Kościół katedralny w
Mediolanie był głównym ośrodkiem liturgicznym rytu ambrozjańskiego.Budowę obecnej świątyni
rozpoczął w 1386 książę Gian Galeazzo Visconti.
Zakończona została w epoce Napoleona. Katedra została
wyświęcona w 1572 przez kardynała i arcybiskupa Mediolanu Karola
Boromeusza. 26 maja 1805 roku Napoleon został tutaj koronowany na
króla Włoch. W przewadze gotycki styl
budowli, w jej fasadzie jest jednak konglomeratem form barokowych i
neogotyckich, które pojawiły się w czasie przebudowy w roku
1858.Reprezentacyjny plac katedralny powstał w latach 1865–1873.
Ciekawostki
W katedrze do dziś zamiast liturgii rzymskiej uzywa
się rytu ambrozjańskiego.Dach katedry,
ozdobiony 135 sterczynami, rzeźbami i gargulcami,
dostępny jest dla turystów (schody lub winda). Widać z niego panoramę miasta, a
przy dobrej widoczności Alpy. Brązowe drzwi wejściowe ozdobione są
płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z życia Maryi, św. Ambrożego i dziejów miasta. W
górnych rzeźbieniach (maswerkach) okien apsydy dopatrzyć się można herbu Viscontich – węża połykającego
człowieka.Na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu znajduje
się wieżyczka, zwieńczona widoczną z daleka, złoconą figurą Madonny. Mieszkańcy
Mediolanu nazywają ją La Madonnina i wspominają w nieoficjalnym hymnie miasta
„O mia bela Madunina...”.W posadzce katedry znajduje się mosiężna linia
obrazująca południk przechodzący przez Mediolan. W
korelacji z umieszczonym w sklepieniu niewielkim otworem, przez który światło
słoneczne pada na tę linię, można określić najwyższe położenie słońca –
południe.Skarbiec położony poniżej ołtarza głównego zawiera wiele
średniowiecznych wyrobów ze złota i srebra.
Amfiteatr w Weronie, popularnie zwany Areną – starożytny rzymski amfiteatr znajdujący się
we włoskiej Weronie, trzeci co do wielkości
po Koloseum i amfiteatrze
w Kapui. Budowla
została wzniesiona w I wieku n.e. Początkowo leżała na zewnątrz murów
miejskich, w obręb których została włączona dopiero w III wieku. Na arenie amfiteatru odbywały się
walki gladiatorów oraz walki z dzikimi zwierzętami.
Szacuje się, że widownia mogła pomieścić w starożytności do 30 tysięcy
osób.Zewnętrzne wymiary wzniesionej na planie elipsy budowli wynoszą 138,77×109,52 m, arena ma
natomiast wymiary 73,68×44,43 m. Do wnętrza można było dostać się przez 64
oddzielne wejścia. Struktura nośna wykonana została z betonu i
kamieni, natomiast zewnętrzną stronę murów wyłożono cegłą i miejscowym
różowawym wapieniem. Do czasów współczesnych z amfiteatru zachowały się dwie
kondygnacje wyłożonych tym „werońskim” kamieniem arkad, z 44 rzędami kamiennych siedzeń.
Trzykondygnacyjny pierścień muru zewnętrznego zawalił się podczas trzęsienia
ziemi w 1117 r. i do dziś zachował się wyłącznie jego niewielki fragment, zwany
„skrzydłem” (ala). Podobnie jak wiele innych budowli rzymskich,
amfiteatr był po upadku cesarstwa traktowany jako źródło budulca, już w
okresie renesansu podjęto jednak pierwsze starania o
zabezpieczenie i konserwację zabytku.W 1913 roku, dla uczczenia setnej rocznicy
urodzin Giuseppe Verdiego,
w amfiteatrze wystawiona została Aida. Odtąd aż do dziś budowla pełni funkcję
stałej sceny dla rozmaitych koncertów. Współcześnie na widowni może zmieścić
się 15 tysięcy osób
Castel dell'Ovo – średniowieczny zamek znajdujący się w Neapolu, tuż koło dzielnicy Santa Lucia - niedaleko
ścisłego centrum.Zamek Jajeczny stoi na malutkiej wysepce, na której w VI wieku p.n.e. osiedlili się koloniści z Cumae i
założyli pierwsze historyczne centrum miasta. W I wieku p.n.e. rzymski patrycjusz Lucjusz Licyniusz Lukullus wybudował na wyspie
wspaniałą willę - Castellum Lucullanum. W V wieku n.e. została ona ufortyfikowana
przez Walentyniana III.
W 476 stała się zaś miejscem wygnania
ostatniego cesarza Romulusa Augustusa - wygnanego przez Odoacera. Po 492 Eugippiusz
ufundował w tym miejscu klasztor.Pozostałości budowli z czasów rzymskich i
czasów późniejszych zostały zburzone przez lokalnych mieszkańców w IX wieku, aby nie wpadły w ręce Saracenów. Obecny zamek został wybudowany przez Normanów w XII wieku i służył jako rezydencja królewska
podczas panowania dynastii normańskiej i Hohenstaufów. Znaczenie Zamku Jajecznego zaczęło
słabnąć podczas panowania Karola I Andegaweńskiego,
króla Neapolu i Sycylii, który
wzniósł nowy zamek - Castel Nuovo i
tam zamieszkał razem z dworem. Zamek Jajeczny stał się siedzibą królewskich
urzędników oraz miejscem przechowywania państwowego skarbu. Obecny kształt
zamku nadano w XV wieku,
podczas panowania dynastii aragońskiej.
Podczas wojen włoskich zamek
odparł atak francuskiej i hiszpańskiej artylerii. W 1799 republikanie
strzelali z zamkowej broni do monarchistów, zwolenników dynastii Burbonów. W XIX wieku na wysepce, u stóp południowej ściany
zamku powstała mała osada rybacka Borgo Marinari. Osada ta istnieje
do dzisiaj, ale bardziej znana jest z powodu swojego portu i kilkunastu znanych
restauracji.Zamek Jajeczny połączony jest ze stałym lądem groblą, która jest
ulubionym miejscem fotografujących się na tle zamku nowożeńców. Grobla ma 100
metrów długości. Zamek ma kształt prostokąta, jego wymiary to w przybliżeniu
200 na 45 metrów. Ma również wysoki okrągły bastion, który wznosi się nad
groblą. Za murami znajduje się kilka budynków, które obecnie służą do
organizowania wystaw i innych specjalnych wydarzeń kulturalnych. Za zamkiem
jest długi przylądek, który kiedyś prawdopodobnie używany był jako przystań dla
statków. Duża okrągła wieża znajduje się za południowo-wschodnim murem zamku.
Nazwa
Nazwa zamku (w tłumaczeniu na język polski „Jajeczny Zamek”) pochodzi od średniowiecznej legendy, która głosi, że poeta rzymski Wergiliusz miał magiczne jajko. Wergiliusz zmarł i został pochowany w Neapolu, a jajko umieszczono w fundamentach zamku, żeby dodatkowo jeszcze go wzmocnić.
Plaże
Włochy to również atrakcyjne, malownicze wybrzeża półwyspu
oblewane czystymi i ciepłymi wodami. Piękne piaszczyste plaże zachęcają do
wypoczynku. Dobrze zagospodarowane wybrzeże oraz rozmaite formy rozrywki i
szeroka oferta sportów wodnych uatrakcyjniają wypoczynek na włoskich plażach.
Parki narodowe
Parco Nazionale Gran Paradiso – park narodowy położony wśród pasm
górskich północno-zachodnich Włoch, wraz ze szczytem Gran Paradiso, graniczący z francuskim parkiem
narodowym Parc national
de la Vanoise. Jego widowiskową scenerię tworzą góry (najwyższy
szczyt 4061 m n.p.m.), lodowce oraz lasy pełne
srebrzystych jodeł, sosen i modrzewi. W czerwcu na wysoko położonych łąkach
zakwitają szarotki, fiołki, skalnice,
dzwonki i rozchodniki, tworząc
wielobarwny dywan przyciągający różne motyle. Widoczna jest również Arnika górska i różanecznik. Dzikie koziorożce alpejskie,
będące zarazem symbolem parku, i kozice występują tu w tak ogromnych
ilościach, że ich populacje trzeba sztucznie kontrolować. Wśród mniejszych
ssaków zamieszkujących park znajdują się zające, lisy, borsuki, wydry (ssaki), gronostaje, kuny, świstaki i łasice. Żyją tu również liczne gatunki ptaków,
w tym orły przednie, dzięcioły, zięby
alpejskie, pardwy i białe głuszce.Do PNGP należy także położony na
powierzchni 1 ha ogród botaniczny Giardino alpino
Paradisia.
Historia
W początkach XIX wieku, w wyniku polowań – po części dla sportu,
a po części w związku z zapotrzebowaniem na niektóre części ciała, które miały
jakoby właściwości lecznicze – koziorożce alpejskie zostały
wytrzebione, a ocalało jedynie liczące około 60 osobników w rejonie masywu Gran
Paradiso. Oprócz zastosowań pseudomedycznych, koziorożce zabijano dla
niewielkich kostek w kształcie krzyża, które miały – jako talizmany – chronić posiadaczy od nagłej
śmierci. W związku z alarmującymi doniesieniami o kurczeniu się populacji tych
zwierząt, Wiktor Emanuel II,
który wkrótce miał zostać królem Włoch, ogłosił w roku 1856 obszar Gran
Paradiso Królewską Rezerwą Myśliwską. Powołano służbę ochronną.
Powstałe wówczas ścieżki stanowią do dzisiaj część 724 kilometrów znakowanych
szlaków pieszych i mułowych.W roku 1920 wnuk Wiktora Emanuela II, król Wiktor Emanuel III podarował
państwu 21 km², na którym to obszarze w roku 1922 założony został park,
pierwszy włoski park narodowy. Dzięki strażnikom królewskim populacja koziorożców
wzrosła do tego czasu do 4000 sztuk. Gdy strażników zabrakło, a zarząd parku
nie był w stanie zabezpieczyć stada, zaczęło się kłusownictwo. Dopiero w roku
1945, gdy zostało już tylko 419 koziorożców, zapewniono im właściwą ochronę.
Dzisiaj jest ich ponownie około 4000.
Geografia
Park znajduje się w Alpach Graickich w regionach Piemont i Dolina Aosty w północno-zachodnich
Włoszech. Obejmuje 703 km² terenów górskich. 10% terenu pokrywają góry, 16.5%
zajmują uprawy i pastwiska, 24% to nieużytki, a 40% sklasyfikowano jako jałowe.
9.5% powierzchni zajmuje 57 lodowców.Najwyższy szczyt sięga 4061 m n.p.m.,
a średnia wysokość parku wynosi 2000 m n.p.m. Doliny są zalesione, a powyżej
granicy lasów rozciągają się hale alpejskie. Nad nimi znajdują się już
tylko lodowce i skaliste szczyty gór.
Szczyt Gran Paradiso jest
jedyną górą o wysokości ponad 4000 metrów leżącą całkowicie na obszarze Włoch.
Roztacza się z niego szeroka, dookolna panorama, m.in. doskonale widać
stąd Mont Blanc i Matterhorn. Jego zdobywcą był – w roku 1860 –
John Cowell. Od zachodu park graniczy z francuskim Parc national
de la Vanoise. Oba parki razem stanowią największy obszar chroniony
w Europie Zachodniej. Zarządy obydwu współpracują ze sobą m.in. w zakresie
kontroli populacji koziorożców, których stada sezonowo migrują przez granicę.
Park Narodowy Stelvio (wł. Parco nazionale dello Stelvio, niem. Nationalpark
Stilfser Joch) – park narodowy położony
w Alpach Retyckich we Włoszech, największy park narodowy kraju.
Utworzony w celu ochrony krajobrazu alpejskiego Lombardii.Ważną bazą parkową jest miasto Bormio. W parku znajduje się najwyższy szczyt
Tyrolu, Ortler (3905 m n.p.m.) położony w Masywie Ortleru .Park oferuje
turystom, szczególnie zaś miłośnikom sportu, zarówno liczne trasy narciarskie
jak i szlaki piesze. Łączna długość tych ostatnich wynosi w przybliżeniu 1600
km. Odwiedzającym park szczególnie polecana jest dolina Valle
dello Zebrù.
Awifauna
Od 2000 roku BirdLife International uznaje park
za ostoję ptaków IBA. Wymienia 13 gatunków, które
zaważyły na tej decyzji. Należy do nich jeden gatunek bliski zagrożenia – góropatwa skalna (Alectoris graeca).
Pozostałe 12 to gatunki najmniejszej troski. Należą do
nich dwa dzięcioły – zielonosiwy (Picus canus) i trójpalczasty (Picoides tridactylus)
oraz dwa szponiaste – sokół wędrowny (Falco peregrinus)
i orzeł przedni (Aquila chrysaetos).
Do uznanych przez BirdLife za „trigger species” kuraków należą jarząbek (Bonasa bonasia), cietrzew zwyczajny (Lyrurus tetrix), głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus)
oraz wspomniana góropatwa skalna. Pozostałe gatunki to wróblowe – wieszczek (Pyrrhocorax
graculus), pomurnik (Tichodroma muraria), śnieżka zwyczajna (Montifringilla
nivalis), płochacz halny (Prunella collaris)
oraz osetnik zwyczajny (Carduelis citrinella).
Park Narodowy
Abruzji, Lacjum i Molise (wł. Parco nazionale d'Abruzzo, Lazio e Molise) – włoski park
narodowy utworzony 1923 roku, ma powierzchnie 497 km². Zajmuje tereny regionu Abruzja.
Położenie
Park położony jest w południowej części
Apeninu Abruzyjskiego, ok. 100 km na wschód od Rzymu. Obejmuje głównie górną
część doliny rzeki Sangro (powyżej miejscowości Barrea)
oraz otaczające ją masywy górskie. Na północnym wschodzie są to góry Marsica,
natomiast na południu i zachodzie Monti della Meta.
Ukształtowanie
Teren parku, w tym obydwa
ograniczające go pasma zbudowane są w większości ze skał osadowych,
głównie wapieni i dolomitów. Krajobraz tworzą głównie strome: stoki, jary i wąwozy. Park może się poszczycić górą: Monte Petroso, która ma
2247 m n.p.m.
Flora
W niższych strefach Parku rosną
przeważnie: dęby, klony i sosny - na wyższych
terenach: trawy.
Fauna
Żyją tu m.in: niedźwiedzie brunatne, wilki, borsuki, rysie i jeden
z podgatunków kozicy pirenejskiej, kozica apenińska Rupicapra
pirenaica ornata.
Regiony turystyczne:
Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes)
– najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w
okolicy Savony po dolinę Dunaju w
okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość
około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys.
km².Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna
nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów, najpierw w kierunku
południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym
odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym
skraju Lasu Wiedeńskiego.Najwyższym
szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na
wysokość 4808 m n.p.m.. Alpy położone są na
terytorium kilku państw europejskich, są to od południowegozachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują
znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.
Nazwa
Pochodzenie nazwy jest
niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni
natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało
odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa,
zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do
wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.
Geologia
Alpy zostały wypiętrzone
w orogenezie
alpejskiej jako część większego
systemu górskiego – łańcucha
alpejsko-himalajskiego. Alpy
mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują
strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.
Klimat
Alpy leżą na pograniczu dwóch stref
klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu
umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u
podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach
Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu.
Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.Najwięcej opadów
otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm,
najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp
Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy
są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek:
Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego
dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza
Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie,
wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe
jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i
Maggiore.
Fauna
Ssaki:
Ptaki:
·
pomurnik
·
pardwa
·
wrończyk
Płazy:
Ochrona
Dużo endemicznych gatunków roślin i
zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.
Nizina Padańska (wł. Pianura
Padana) – nizina w
północnych Włoszech otoczona z północy i zachodu Alpami, a kończąca się
ujściem Padu do Morza
Adriatyckiego. Najważniejszy region gospodarczy Włoch.Zajmuje tereny
rozległego zapadliska tektonicznego, powstałego w trzeciorzędzie w
związku z orogenezą alpejską. Wypełniają ją liczne
osady trzeciorzędowe i czwartorzędowe o
wysokiej miąższości. Nizina jest łagodnie nachylona ku
wschodowi.Wysokość niziny wynosi poniżej 100 m. W północno-wschodniej części
leżą wulkaniczne Wzgórza Berici i Wzgórza Euganei (do
603 m n.p.m.). Oś hydrograficzną niziny tworzy Pad,
którego koryto leży wyżej niż okoliczny teren; przykładowo, w okolicy na północ
od Ferrary leży
10 m wyżej. Klimat niziny to klimat podzwrotnikowy typu
kontynentalnego. Średnia temperatura w styczniu wynosi 0-3 °C, a w lipcu 23-25
°C. Roczna suma opadów 700-800 mm, u podnóża Alp do 1000 mm.
Największe miasta niziny to Mediolan, Turyn, Wenecja i Bolonia.
Półwysep Apeniński – półwysep w Europie Południowej o powierzchni 131 337
km², otoczony przez akweny Morza Śródziemnego: Morze
Liguryjskie i Tyrreńskie od zachodu, Jońskie od
południa oraz Adriatyckie od wschodu. Zatoka Triesteńska oddziela go od półwyspu Istria, Cieśnina Otranto od Półwyspu Bałkańskiego, a Cieśnina Mesyńska od Sycylii.
Rozciąga się z północy na południe na długości ponad 1000 km, natomiast jego
szerokość waha się od 30 km do 230 km. Linia brzegowa raczej
słabo rozwinięta, jedynie na południu rozgałęzia się na mniejsze
półwyspy: Salentyński, Kalabryjski oraz Gargano.Wnętrze półwyspu jest wyżynno-górzyste,
z głównym łańcuchem Apeninów,
stanowiącym „kręgosłup” półwyspu. Poza tym istnieją niewielkie niziny
nadbrzeżne, a jedynie na północy rozciąga się rozległa Nizina Padańska, wyznaczająca północną granicę
półwyspu.Niemal w całości przynależy do Włoch (131
275,37 km²), jedynie jego niewielka część stanowi terytorium enklaw: San Marino (61,19
km²) i Watykanu (0,44
km²). Ze względu na swój kształt nazywany jest włoskim butem.
Sycylia (łac. Sicilia, wł. Sicilia, w
starożytności Trinacria) – największa wyspa na Morzu Śródziemnym (25 710 km²), położona
na południe od Półwyspu Apenińskiego, od którego oddziela ją
wąska Cieśnina Mesyńska. Zamieszkuje ją około 5
milionów mieszkańców.Razem z wyspami Wyspy
Liparyjskie, Egady, Wyspy
Pelagijskie i Pantelleria tworzy
od 1946 roku region autonomiczny we Włoszech (o
powierzchni 25,7 tys. km² i 5,1 mln ludności). Najwyższym wzniesieniem na
wyspie jest wulkan Etna (3323 m n.p.m.).
Na wyspie panuje klimat śródziemnomorski. Rozbudowana sieć
rzeczna, największe rzeki to: Salso, Simeto, Platani.
Region Sycylia był podzielony na 9 prowincji: Palermo, Katania, Mesyna, Syrakuzy, Trapani, Ragusa, Caltanissetta, Agrigento i Enna,
które zostały zlikwidowane w sierpniu 2015.
Historia
Pierwszymi znanymi mieszkańcami Sycylii
byli Sykanowie, Sykulowie i Elymowie.
Od XI wieku p.n.e. wyspa była kolonizowana przez Fenicjan,
którzy założyli Palermo (wtedy Panormus). Od VIII wieku p.n.e. rozpoczęła
się grecka kolonizacja wyspy.
Kolonizatorzy z Hellady założyli takie miasta jak: Syrakuzy, Katanię i
Mesynę (wtedy zwaną Zancle). Greckie miasta rozwijały się wspaniale stając się
jednymi z ważniejszych miast greckich starożytnego świata (np. Syrakuzy). Właśnie to miasto
w V wieku p.n.e. objęło władzę nad resztą
greckich kolonii. W tym czasie odżyły też za sprawą Kartaginy fenickie
wpływy na wyspie i po ciężkich bojach z Grekami Kartagińczycy opanowali
przed rokiem 400 p.n.e. zachodnią część wyspy. Aż do III wieku p.n.e. trwały
grecko-kartagińskie walki o panowanie nad Sycylią. Wtedy to do konfliktu
włączyła się Republika rzymska. Po pierwszej wojnie
punickiej Rzym wyparł Kartaginę z wyspy, a następnie w roku 215
p.n.e., po śmierci ostatniego władcy Syrakuz, stał się jedynym właścicielem
wyspy, czyniąc z niej rzymską prowincję. Pod rządami Rzymian Sycylia stała się
spichlerzem Rzymu. Główną siłą roboczą byli niewolnicy, którzy wzniecali wiele
powstań (m.in. w latach 135-132 p.n.e. i 104-100 p.n.e.), bezwzględnie
stłumionych przez wojska rzymskie.W połowie V wieku naszej ery Sycylia znalazła
się w rękach Wandalów, którzy niewiele wcześniej opanowali Afrykę Północną. W roku 493 wyspę zdobyli Ostrogoci,
a w 535 została wcielona do Bizancjum przez Belizariusza.
W IX wieku (828) Sycylię podbili Arabowie i
następnie rządzili nią przez kolejne dwa stulecia. Wyspę z rąk arabskich
wydarli w latach 1060-91 Normanowie pod wodzą Rogera I. Roger II został
w roku 1130 pierwszym królem Sycylii.
Władca ten miał duży udział w przekazaniu arabskiej wiedzy Europie.
Po śmierci ostatniego z normańskich królów w roku 1189, nowym władcą Sycylii
został Święty Cesarz Rzymski Henryk VI (w 1194 koronował się w
sycylijskiej stolicy), a później Fryderyk II, który rządził wyspą od 1197 do
1250 roku.W roku 1266 papież Klemens IV koronował Karola I z dynastii andegaweńskiej,
który wcześniej zamordował syna Fryderyka II, Manfreda, na króla Neapolu i
Sycylii. Rządy Karola I zostały przyjęte z dużą powściągliwością i 30 marca
1282 wybuchła rewolta, która określana jest w literaturze jako nieszpory sycylijskie. Sycylijczycy powołali na
króla Piotra III z Aragonii.
Wywołało to wojnę między Andegawenami i Aragonią. 31 sierpnia 1302 działania
wojenne zostały zakończone pokojem w Caltabellotta.
Władcą Sycylii został Fryderyk II (1296-1337) z Aragonii,
a południowe Włochy pozostały w rękach Andegawenów. Po wygaśnięciu sycylijskiej
linii aragońskiej dynastii w roku 1409 władzę na wyspie objęła główna linia
z Aragonii. Trzydzieści trzy lata później, w 1442, Alfons V Aragoński zjednoczył Sycylię z
królestwem Neapolu.
Na początku XVI wieku władzę w Hiszpanii (a
tym samym i na Sycylii) przejęli Habsburgowie.
Po nich rządy nad wyspą przejęli Burbonowie (1735).
W roku 1816 południowe Włochy i Sycylia zostały zjednoczone przez Ferdynanda I, tworząc Królestwo Obojga Sycylii. W pierwszej
połowie XIX wieku wyspą wstrząsały rebelie (w roku 1820 oraz w latach
1848-49).W roku 1860 na czele swoich oddziałów wylądował na Sycylii Giuseppe Garibaldi. Opanował wyspę, a ta
wkrótce przyłączyła się do królestwa Sardynii, aby potem wraz z całym
królestwem wejść do zjednoczonych Włoch. O wejściu w skład Włoch zadecydował
plebiscyt z 1861 roku. W ramach państwa włoskiego Sycylia była biednym,
prowincjonalnym regionem. Podczas drugiej wojny światowej (1943 rok) na
wyspie wylądował silny desant aliancki i
po trwających blisko miesiąc walkach opanował Sycylię. W 1947 wyspa otrzymała
autonomię. Najpoważniejszym problemem wyspy po drugiej wojnie światowej była
bardzo silna mafia,
która zdominowała miejscową gospodarkę i politykę.
Po zabójstwach włoskich sędziów śledczych Giovanniego
Falcone i Paolo Borsellino w
1992, władze przystąpiły do zdecydowanej walki ze zorganizowaną przestępczością
na wyspie i do 1998 mafia została znacznie osłabiona. Mimo silnego wsparcia
gospodarczego władz w Rzymie, Sycylia jest nadal jednym z biedniejszych
regionów Włoch.
Geografia
Wyspa ma kształt trójkąta, którego boki
tworzą Morze Tyrreńskie od
północy, Morze Jońskie od
wschodu i Cieśnina Sycylijska od
południowego zachodu. Sycylię od kontynentalnej części Włoch oddziela Cieśnina Mesyńska,
której szerokość w najwęższym miejscu wynosi 3 km.
Góry
Najbardziej znana jest góra Etna,
najwyższy szczyt w całej Sycylii, wznoszący się na wysokość 3323 m n.p.m. Jest
to równocześnie najwyższy aktywny wulkan w całej Europie. Dalej na południowym
wschodzie znajduje się niższe pasmo górskie Monti Iblei (986 m n.p.m.).
Północna część wyspy to głównie łańcuchy będące przedłużeniem Apeninów takie jak Monti Peloritani,
Monti Madonie i Monti Nebrodi. W północno-zachodniej części wybrzeża znajduje
się góra Sparagio o wysokości 1110 m n.p.m.
Wulkany
Z 6 aktywnych włoskich wulkanów, aż 3
znajdują się na Sycylii. Jest to wspominany już wulkan Etna, aktywny od 550
tys. lat. Kolejnym wulkanem jest Stromboli, z którego ciągle unosi się strużka
dymu. Tak samo jako Stromboli, wulkan Vulcano jest osobną wyspą. Znajdują się
tam baseny błota siarkowego oraz Baja Negra, czyli plaża z czarnym piaskiem
wulkanicznym. Wchodzą one w skład Wysp Liparyjskich.
Rzeki i jeziora
Na Sycylii rzadko padają obfite deszcze,
dlatego ważne są tam rzeki. Wyspa ma tylko jedno naturalne jezioro – Lago di
Pergusa. W systemie rzecznym najważniejsze rzeki to: Simeto (113km) mająca swój początek w
górach i płynąca na wschód przez Nizinę Katańską; Alcantara (52 km) znajdująca
się w północno-wschodniej części wyspy oraz Salso (144km)
najdłuższa rzeka na Sycylii.
Klimat
Sycylia ma typowy klimat
śródziemnomorski z łagodną i wilgotną zimą oraz suchym i
gorącym latem. Wybrzeże charakteryzują temperatury porównywalne z panującymi w
Afryce Północnej, za to w miesiącach zimowych Etnę pokrywa śnieg. Roczne opady
wynoszą 1200-1400 mm., natomiast na wschodzie wyspy opady nie przekraczają
400-600 mm. Gwałtownych opadów można spodziewać się późną jesienią i wczesną
wiosną. Zdarza się, że ulewa trwa nieprzerwanie przez kilka dni, lecz równie
dobrze może się przejaśnić w ciągu kilku minut.
Lago di Garda (niem. Gardasee) – jezioro w
północnych Włoszech, największe i najczystsze jezioro tego
kraju. Położone w połowie drogi między Wenecją a Mediolanem,
otoczone szczytami Prealpi
Gardesane, w pobliżu grup górskich Alpi dell'Adamello e della Presanella, Dolomiti di Brenta, Dolomiti di Fiemme i Prealpi
Vicentine. Jezioro leży w granicach 3 prowincji Włoch: Trydent, Werona i Brescia.
Do 1918 roku północna część jeziora należała do Austro-Węgier.Nazwa
jeziora pochodzi od miejscowości Garda.
Wcześniej – do XII wieku – nosiło ono nazwę Lago Benàco. Słowo
"benaco" miało ponoć w językach celtyckich oznaczać
"rogaty" i opisywać kształt licznych zatok tego zbiornika
wodnego.Wokół jeziora Garda znajduje się wiele miasteczek turystycznych i
kurortów. Panuje tu łagodny klimat z roślinnością śródziemnomorską. Wokół
jeziora są miejscowości z zabytkową zabudową (historyczne centra miast, dawne
zamki i fortece) oraz dobrze zagospodarowanymi plażami żwirowymi z łagodnym
zejściem do jeziora. Północna część jeziora – bardziej górzysta i wietrzna –
jest odwiedzana przez windsurferów. W południowej części jeziora woda jest
cieplejsza, znajdują się tam liczne kempingi, parki rozrywki oraz źródła termalne.Północna część jeziora Garda
znajduje się w autonomicznym regionie Trentino.
Maggiore (wł. Lago Maggiore lub Lago Verbano, fr. Lac Majeur, niem. Langensee, łac. Lacus Verbanus) – jezioro polodowcowe we Włoszech i Szwajcarii.
Ogólne informacje o
jeziorze
Położone jest w Alpach
Zachodnich, u podnóża Alp Lombardzkich.Na
jeziorze występuje szereg wysp, z których najbardziej znane są Wyspy
Boromejskie.Rejon jeziora Maggiore charakteryzuje się korzystnym,
łagodnym śródziemnomorskim klimatem, co sprzyja
rozwojowi roślinności.Nad brzegiem jeziora powstało wiele miejscowości
uzdrowiskowych i rozwinął się ożywiony ruch turystyczny.
Główne miasta nad
jeziorem
Do głównych miast, położonych nad
jeziorem Maggiore, zaliczyć można:
·
Locarno
·
Ascona
·
Stresa
·
Verbania
·
Arona
·
Luino
·
Alps.
Znaczenie turystyczne w
tym regionie mają głównie miasta o walorach historycznych:
Wenecja (wł. Venezia, łac. Venetia, wen. Venéxia/Venéssia, niem. Venedig) – miasto i gmina na
północy Włoch nad Adriatykiem, stolica regionu Wenecja
Euganejska. Ludność Wenecji w
granicach administracyjnych wynosi około 260 tys. mieszkańców, z czego
większość mieszka na lądzie stałym, a historyczne centrum zamieszkuje niecałe
60 tys. Przez ponad tysiąc lat (726–1797) miasto było stolicą niezależnej Republiki Weneckiej, która była jedną z morskich i handlowych
potęg Morza
Śródziemnego. Z okresu
największego rozkwitu Republiki (XIII-XVI wiek) pochodzą liczne zabytki miasta,
których bogactwo i forma decyduje o pierwszorzędnym znaczeniu Wenecji jako
ośrodka turystyki nie tylko w skali Włoch, ale też w skali ogólnoświatowej.
Zabytki te, tworząc unikatowy zespół urbanistyczny miasta kanałów i mostów,
stanowią o uznaniu Wenecji za jedną z najcenniejszych pozycji na liście
światowego dziedzictwa ludzkości.
Historia Republiki
Weneckiej
Miasto na wyspie zostało założone w 452
roku przez uciekinierów przed barbarzyńskim plemieniem Hunów.
Choć później znalazło się w strefie wpływów Bizancjum, zdołało uzyskać niezależność.
Wenecja była państwem-miastem na wzór greckich polis, jej ustrojem
była republika.
Głową państwa był doża Wenecji (doge – książę),
teoretycznie nieusuwalny, wybierany w wyborach przez miejską arystokrację,
sprawujący funkcję dożywotnio, jednak w praktyce często zmuszany do
ustąpienia.Zainteresowania polityczne Republiki Weneckiej koncentrowały się
wokół wschodniej części Morza Śródziemnego. Wenecja kontrolowała
wybrzeża Adriatyku, Wyspy Egejskie, Kretę, Cypr, Korfu i inne
wyspy.Państwo było wielonarodowościowe: Włosi, Grecy, Słowianie (Schiavoni),
wielokulturowe i wieloreligijne. Bliskość Rzymu wymuszała
posłuszeństwo wobec papieży, ale w Wenecji panowała wolność religijna. Szczyt
konfliktu z papiestwem przypadł na pontyfikat Juliusza II:
27 kwietnia 1509 r. Juliusz II zorganizował przeciwko Wenecji Ligę w Cambrai.Wenecja
walczyła głównie przeciw muzułmańskim Turkom,
prowadząc handel ze Wschodem. W XIII wieku Marco Polo dotarł
do Chin.
Wenecja zazdrośnie strzegła swojego monopolu na
handel jedwabiem i
przyprawami. Jednak w XV wieku Vasco da Gama dotarł
do Indii,
otwierając nową, dłuższą, ale i bezpieczniejszą drogę do tego półwyspu. W 1508
roku Portugalczycy rozpoczęli
walkę z arabskimi kupcami,
chcąc wyprzeć ich z Indii. Wenecja wsparła kalifa Aleksandrii w
budowie floty; ta jednak została pokonana w bitwie morskiej niedaleko Diu (wojskami portugalskimi dowodził Alfonso de Albuquerque). Znaczenie Wenecji
zaczęło słabnąć, choć do końca pozostała miastem łączącym Wschód z Zachodem,
miastem sztuki i architektury.W 1797 r. Wenecja została zdobyta przez Napoleona. Po pokoju w Campo Formio Wenecja
została włączona do Austrii. Była najdłużej istniejącą republiką w
dziejach.Podczas Wiosny Ludów 17 marca 1848 r.
proklamowano na krótko niepodległość.W XIX wieku Wenecja została włączona do
nowo powstałego Królestwa Włoch.
Bolonia (wł. Bologna) – miasto w północnych Włoszech, położone jest między Padem a Apeninami na wysokości 54 m n.p.m. Miasto leży nad dwoma rzekami – Reno i Saveną. Stolica regionu Emilia-Romania.
Dane ogólne
Ośrodek administracyjny prowincji Bolonia,
na Nizinie Padańskiej, pomiędzy rzeką Pad a Apeninami.
Ważny ośrodek handlowy, przemysłowy, kulturowy, naukowy (najstarszy na
świecie uniwersytet założony w 1088) i turystyczny.
Bolonia nazywana jest też La
Grassa (tłusta) ze względu na swą tradycyjnie kaloryczną kuchnię.
Międzynarodową sławę zyskało – według legendy – wymyślone tutaj danie spaghetti
bolognese, ale miasto słynie także m.in. z malutkich, nadziewanych
pierożków tortellini oraz produkowanej w regionie Emilia-Romania szynki
crudo
Historia miasta
Założone przez Etrusków (lub Umbrów)
jako Felsina. W IV wieku p.n.e. zajęta
przez celtyckie plemię Bojów,
przybyłych z Galii Zaalpejskiej lub z północy
przez Alpy Pennińskie. Po podboju Bojowie i
Etruskowie stworzyli cywilizację nazywaną galijsko-etruską. Po bitwie pod Telamonem popadła w zależność
od Rzymu. W czasie II wojny
punickiej Bojowie pomogli Hannibalowi.
Klęska Kartaginy oznaczała
koniec niepodległości miasta. Rzymianie zniszczyli wiele miejscowości w okolicy
i zdobyli miasto (192 p.n.e.).Rzymska kolonia Bononia została
założona w 189 p.n.e. Po zbudowaniu drogi Via Aemilia w 187 p.n.e. miasto
stało się centrum handlowym, połączonym z Arezzo dzięki Via Flaminia minor, a z Akwileją dzięki Via Aemilia Altinate. W
czasach rzymskich Bolonia liczyła od 12 do 30 tys. mieszkańców i okresowo była
drugim pod względem wielkości miastem w Italii oraz jednym z najważniejszych
miast w cesarstwie z wieloma świątyniami, termami, teatrem i areną. Pomponiusz Mela wymieniał
Bolonię wśród najbogatszych miast Italii. Za rządów Klaudiusza (41–54) zostało zniszczone
przez pożar. Odbudowane w I wieku n.e. przez Nerona.Po długotrwałym
upadku w czasie wojen z Germanami świetność przywrócił Bolonii jej biskup święty Petroniusz. Zbudował on klasztor św. Stefana i
odbudował wiele innych budowli. Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w państwie Odoakra i Teodoryka Wielkiego. W VI-VIII wieku w egzarchacie
raweńskim. Bizantyjczycy otoczyli miasto murami, jako
że broniło ono granic egzarchatu. W 728 zdobyta przez
króla Longobardów Liutpranda i przyłączona do Królestwa Longobardów. Od 756 w składzie Państwa Kościelnego.Od początku XII wieku wolna
komuna miejska (okres znacznego rozwoju). W 1088 założono Uniwersytet Boloński. W 1168 przystąpiła
do Ligi Lombardzkiej, zawiązanej przeciwko cesarzowi Fryderykowi Barbarossie. W 1294 liczyła 60–70
tys. mieszkańców i była prawdopodobnie szóstym co do wielkości miastem w Europie,
po Kordobie, Paryżu, Wenecji, Florencji i Mediolanie.
Po przegranej bitwie pod Zappolino (1325) Bolonia oddała się
pod opiekę papieża. W 1348 Czarna śmierć zabiła około 30 tys.
mieszkańców. Przez jakiś czas była niezależna lub podlegała Mediolanowi. W
latach 1506–1860 ponownie
znalazła się pod władzą papieży.W czasie wojen napoleońskich była stolicą Republiki Cispadańskiej (1796–1797), potem przyłączona
do Republiki Cisalpińskiej (1797–1802), następnie w Republice Włoskiej (1802–1805) i w Królestwie Włoch (1805–1815). Bunty przeciwko
władzy papieży wybuchały w 1831 i 1849. Po tym ostatnim w
mieście stacjonował garnizon austriacki.Od 1860 w
zjednoczonych Włoszech.W 1945 (od
9 do 21 kwietnia) walki między 2 Korpusem Polskim a oddziałami
niemieckimi w rejonie Bolonii. Jej zdobycie zakończyło działania 2 Korpusu
Polskiego w kampanii włoskiej.2 sierpnia 1980 na dworcu
kolejowym nastąpił zamach terrorystyczny – zginęło 85 osób, a
ponad 200 zostało rannych.
Zabytki
·
ruiny rzymskich budowli (akweduktu, term i amfiteatru)
·
romańska katedra (przebud. XVI-XVII w.)
·
Bazylika św. Petroniusza w Bolonii,
której budowę rozpoczęto w 1390,
ukończono około 1650.
Główny portal wejściowy ozdobiony jest płaskorzeźbami Jacopa della Quercia. Wnętrze o rozmiarach –
długość 132 m, wysokość 44 m czyni kościół jednym z największych na świecie.
Najcenniejszy wystrój mają kaplica pierwsza i czwarta po lewej stronie
ozdobione obrazami Giovanniego da Modeny,
oraz Pieta dłuta Amica Aspertiniego i zegar astronomiczny w lewej, bocznej nawie
– w południe, wpadający przez mały otwór w sklepieniu, promień światła na
posadzce bazyliki wskazuje miesiąc i dzień;
·
Katedra Świętego Piotra,
poświęcona w roku 1184;
·
Miejskie Muzeum Archeologiczne w Bolonii (Museo civico archeologico di
Bologna), położone na wschód od bazyliki z kolekcją cennych
eksponatów etruskich, rzymskich i egipskich;
·
gotycki kościół
św. Franciszka
·
romańskie i gotyckie wieże mieszkalne
·
renesansowe pałace (XIII-XVI w.)
·
ratusz i siedziba uniwersytetu (XIII-XVI w.)
·
Muzeum Sztuki Współczesnej (MAMBO)
·
Bazylika Santo Stefano
Rawenna (wł. Ravenna)
– miasto i gmina w północnych Włoszech w
regionie Emilia-Romania, stolica prowincji
Rawenna. Według danych na rok 2007 gminę
zamieszkiwało 151 055 osób, 228 os./km².Miasto leży na równinie u zbiegu
rzek Ronco i Montone, w odległości 10
km od Morza Adriatyckiego, z którym połączone jest
żeglownym kanałem.Znaczący ośrodek przetwórstwa ropy naftowej (rafineria)
i gazu ziemnego.
W pobliżu eksploatacja podmorskich złóż gazu ziemnego. Produkcja nawozów
sztucznych i kauczuku syntetycznego. Również przemysł
metalowy, włókienniczy i spożywczy (gł. tłocznie oleju z oliwek). Port
handlowy, węzeł kolejowy i drogowy, ośrodek turystyczny (kąpielisko Marina di
Ravenna) z licznymi zabytkami, muzeami, galerią malarstwa.
Historia
Od około XIV w. p.n.e. okolice
dzisiejszej Rawenny zamieszkane były przez Umbrów.
Ich należy prawdopodobnie uważać za założycieli miasta. W VI w. p.n.e. tereny
te dostały się pod władzę Etrusków,
a później nadpadańskich Galów – Senonów.
Około 191 p.n.e. Rawenna
przyłączona została do republiki
rzymskiej podczas podboju części Galii Przedalpejskiej po II wojnie
punickiej.Dogodne położenie na północno-wschodnim wybrzeżu Italii (miasto znajdowało się wówczas
na przybrzeżnych lagunach, które w czasach późniejszych uległy zamuleniu)
spowodowało, że Rawenna rozwijała się jako ważny rzymski port. W 132 p.n.e. miasto
otrzymało połączenie z systemem rzymskich dróg,
gdyż przebiegła przez nie wybudowana wówczas via Popillia-Annia, łącząca Rimini z Akwileą.
Po wybudowaniu w czasach Oktawiana
Augusta Portus Classis, pełniącego rolę głównej bazy
floty rzymskiej na Adriatyku,
Rawenna stała się najważniejszym portem w tym rejonie. W początkach II w. cesarz Trajan doprowadził
do miasta 70 km akwedukt.Wielka kariera Rawenny rozpoczęła się w
początkach V w. W 402 r. cesarz Flawiusz Honoriusz przeniósł się do niej
ze swoim dworem z zagrożonego przez Wizygotów Mediolanu.
Aż do zdetronizowania ostatniego cesarza zachodniorzymskiego przez Odoakra w 476 r., Rawenna była
miastem rezydencjalnym cesarzy zachodniorzymskich. W 426 r. cesarz Walentynian III wydał
tzw. konstytucję raweńską, znaczącą dla
ujednolicenia i późniejszej kodyfikacji prawa rzymskiego.W 438 r. Rawenna
została podniesiona do rangi stolicy arcybiskupiej.
Jej arcybiskupi przez całe średniowiecze odgrywali ważną rolę, zachowując
niemal książęce znaczenie.Od 476 do 493 r. była stolicą
pierwszego na półwyspie apenińskim „barbarzyńskiego” państwa Odoakra. W czasie trzyletniego
oblężenia (od 490)
przez Ostrogotów uległa
znacznym zniszczeniom. Zwycięski Teodoryk uczynił
ją stolicą swego królestwa, obejmującego całą Italię. W 540 r. miasto
zdobył bizantyjski wódz Belizariusz,
biorąc jednocześnie do niewoli króla Witigesa.
Rozległe jeszcze posiadłości bizantyjskie w Italii zostały zorganizowane, wraz
z Sycylią,
w Egzarchat Rawenny (565). Przez następne 200
lat Rawenna była stolicą zmniejszającego się ciągle władztwa bizantyjskiego we
Włoszech. Około 751 r.
Rawenna została zdobyta przez Longobardów, a w 754 r. odebrana im
przez interweniującego po stronie papieża Stefana III króla Franków Pepina III.
Pepin w 765 r.
przyłączył miasto do Państwa Kościelnego, w którym z przerwami
pozostawało do 1859 r.Rawenna
była ważnym ośrodkiem, w którym przetrwały tradycje rzymskie, przyczyniając się
do tzw. odrodzenia karolińskiego na
przełomie VIII i IX w.
Powstające w monarchii Karola Wielkiego budowle wzorowane były na
raweńskich, np. słynna kaplica pałacowa w Akwizgranie wzorowana
na bazylice San Vitale.Od IX wieku działała w
Rawennie słynna szkoła prawnicza, podtrzymująca i upowszechniająca znajomość
prawa rzymskiego. Na jej bazie powstało na przełomie XI i XII w. studium,
które może ubiegać się z uniwersytetem bolońskim o miano pierwszego
uniwersytetu. W połowie XII w. miasto uzyskało krótkotrwałą samodzielność.
Od XIII w. najbardziej
znaczącym w Rawennie był ród da Polenta, pod władzą którego, po przeniesieniu
siedziby papieskiej do Awinionu (1308) i w okresie wielkiej schizmy zachodniej na
przełomie XIV i XV w.,
uzyskała faktyczną niezależność. Gościem Guido Novello da Polenta był w
ostatnich latach życia Dante,
który tu kończył Boską komedię i zmarł w 1321 r.W latach 1449-1509 miasto należało
do Wenecji. W czasie wojen włoskich dostało
się na jakiś czas (1512-1526) pod panowanie Francji po bitwie pod Rawenną, jednej z pierwszych bitew,
w których decydującą rolę odegrała artyleria, przegranej przez Ligę Świętą.
Po wypędzeniu Francuzów, Rawenna z powrotem trafiła do Państwa Kościelnego. W
latach 1797-1814 wchodziła w
skład kolejnych, tworzonych przez Napoleona Bonaparte państw w północnej
Italii. W okresie tendencji zjednoczeniowych we Włoszech, Rawenna
przyłączyła się w 1859 r.
do Królestwa Sardynii, wchodząc wraz z nim w 1861 r. w skład Królestwa Włoch.Przeszłość
Rawenny uzasadnia traktowanie jej jako jednej z historycznych stolic Europy.
Dostrzegł to Jan Paweł II, wybierając miasto na
miejsce homilii na
temat chrześcijańskiej tożsamości kontynentu:
Rawenna, która jest
świadkiem scalania wielu kultur przez chrześcijaństwo, co dało początek
kulturze Średniowiecza, przypomina dziś o potrzebie nowej ewangelizacji Europy.
Ewangelizacja ta będzie zarazem szansą odnalezienia chrześcijańskiej tożsamości
kontynentu. (11 maja 1986)
Zabytki
Rawenna znana jest przede wszystkim jako
ośrodek mozaikarstwa.
Osiem zabytków Rawenny (mauzoleum Galli Placydii, baptysterium Ortodoksów, Sant’Apollinare Nuovo, baptysterium Arian, kaplica arcybiskupia, mauzoleum Teodoryka, San Vitale, Sant’Apollinare in Classe), określonych
jako zabytki wczesnego chrześcijaństwa i mozaikarstwa, zostało wpisanych w 1996
roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO.Architektura Rawenny jest ściśle
związana z jej historią. Z pierwszego okresu (V wiek), związanego z
przebywającym w niej dworem zachodniorzymskim, zachowało się przede
wszystkim mauzoleum Galli Placydii i
baptysterium Ortodoksów, zwane także od imienia biskupa, który dokończył jego
budowy, baptysterium Neona. Oprócz tego wzniesiono bazylikę San Giovanni
Evangelista, Basilica Ursiana (katedrę św. Ursusa) i
inne budowle sakralne. Pod rządami ariańskiego króla
Teodoryka (2. połowa V w. – 1. połowa VI) miasto wzbogaciło się o katedrę
ariańską (dzisiejszy kościół Spirito Santo) z końca V wieku,
kościoły: Sant’Apollinare Nuovo, Sant’Apollinare in Classe i San Vitale, baptysterium Arian, mauzoleum Teodoryka. Za Justyniana, gdy
Rawenna była stolicą egzarchatu, ukończone zostały kościoły Sant’Apollinare in
Classe oraz San Vitale; niektóre inne zabytki zostały zmodernizowane.Choć
Rawenna jest znana głównie z zabytków wczesnochrześcijańskich i bizantyńskich,
do interesujących zabytków należą też budowle, które powstały później, m.in.
ratusz z XV i XVII wieku, XVIII-wieczne pałace, grobowiec Dantego z 1780.
Padwa (wł. Padova ['padova]) –
miasto w północno-wschodnich Włoszech,
w regionie Wenecja Euganejska, leżące nad rzeką Bacchiglione na Nizinie Padańskiej.Liczba mieszkańców: 212,6tys.
Historia
·
założona w IV wieku p.n.e. przez Wenetów pod nazwą Patavium
·
całkowicie zniszczona przez Longobardów na
początku VII w.
·
774 – Karol Wielki zdobywa miasto co kończy
panowanie Longobardów;
·
od XII w. niezależna republika ze sławnym uniwersytetem drugim po Bolonii, wykładał tutaj Galileusz,
studiował Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski oraz Jan Zamoyski
·
wiek XVIII pod panowaniem Wenecji
·
28 kwietnia 1797 zdobycie miasta przez wojska francuskie
·
od 17 października 1797 po pokoju w Campo Formio we władaniu Austrii
·
od 26 grudnia 1805 w utworzonym przez Napoleona I – Królestwie Włoch
·
30 maja 1814 na mocy traktatu paryskiego ponownie pod
panowaniem Austrii
·
8 lutego 1848 próba zbrojnego powstania stłumiona przez wojska austriackie
w jej następstwie zamknięcie uniwersytetu aż do 1850
·
3 października 1866 po pokoju wiedeńskim miasto wraz z Wenecją weszło
do Królestwa Włoch
·
3 listopada 1918 zakończenie I wojny światowej podpisaniem zawieszenia
broni w pobliskiej Villa Giusti (Pietro Badoglio/Viktor Weber
Edler von Webenau)
24 lutego 1842 urodził się tutaj Arrigo Boito,
włoski kompozytor (Mefistofeles na podstawie Fausta Goethego) i librecista znany
ze współpracy z Giuseppe Verdim (Otello, Falstaff)
czy Amilcare Ponchiellim (Gioconda)
oraz innymi kompozytorami.
Zabytki i turystyka
·
Romańsko-gotycko-bizantyjska bazylika św. Antoniego (1232-1307)
·
Katedra i baptysterium (XI-XII w.)
·
Palazzo del Bo (historyczna siedziba uniwersytetu), wewnątrz m.in. sala Anatomicum z 1594 r.
·
Kaplica Scrovegnich z freskami Giotta (XIV w.)
·
Palazzo Della Ragione z 1219 roku, największa hala bez podparcia kolumnami
w Europie o wysokości 24 metrów
·
Plac Prato della Valle z XVIII wieku
·
Bazylika św. Justyny z Padwy (Santa Giustina) z opactwem benedyktynów
·
Loggia Gran Guardia (1493–1526)
·
Casa de Ezzelino (XII w.),
·
Logia del Consiglio (XV-XVI w.),
·
Palazzo del Capitanio – rezydencja weneckiego gubernatora na Piazza dei
Signori
·
Oratorio di San Giorgio z freskami Altichiero
·
Pomnik Gattamelaty autorstwa Donatella
·
Scuola del Santo z freskami Tycjana
·
Najstarszy na świecie ogród botaniczny (1545)
·
Kościół Augustianów (Chiesa degli Eremitani) z XIII wieku
·
Kościół św. Zofii z X wieku, z absydą z wieku XII – najstarszy kościół w
mieście
·
Kościół San Gaetano
·
Caffé Pedrocchi z XIX wieku
·
Most San Lorenzo z czasów rzymskich
·
Fortyfikacje miejskie z XVI wieku o długości 11 km
Mediolan (wł. Milano, łac. Mediolanum, lomb. Milan lub Milà)
– miasto i gmina w północnych Włoszech,
stolica prowincji Mediolan i regionu Lombardia.
Położone na północno-zachodnim skraju Niziny Padańskiej pomiędzy rzekami Ticino, Adda, Pad i
Alpami. Mediolan położony jest na wysokości 122 m n.p.m. Drugie co do
wielkości miasto Włoch – po Rzymie – z liczbą mieszkańców
ponad 1 mln 300 tys.Znajduje się tu siedem uniwersytetów (Statale, Bicocca,
Iulm, Bocconi, Cattolica, Politecnico; założone m.in. w latach 1863, 1920 i
1924) i inne uczelnie, Akademia Literatury, instytuty naukowe oraz liczne
instytucje kulturalne z jedną najbardziej znanych scen operowych, czyniącym
miasto jednym ze światowych centrów w tej dziedzinie Teatro alla
Scala na czele.Mediolan jest bardzo ważnym ośrodkiem
międzynarodowej turystyki. W 2018 roku Mediolan odwiedziło 9,19 mln turystów z
całego świata – był szesnastym najczęściej odwiedzanym miastem na świecie. Wraz
z Rzymem i Wenecją jest jednym z trzech najważniejszych pod względem
turystycznym włoskich miast. Mediolan uważany jest także za światową stolicę
mody oraz finansowo-gospodarcze centrum Włoch. Swoją siedzibę ma tutaj włoska
giełda i największe włoskie korporacje, w tym liczne banki, instytucje
ubezpieczeniowe, firmy telekomunikacyjne, a także największy prywatny włoski
koncern telewizyjny Mediaset.Mediolan był gospodarzem Wystawy Światowej Expo w 2015 roku
Historia
Kalendarium
·
IV w. p.n.e. –
założenie miasta przez celtyckie plemię Insubrów
·
III w. p.n.e. –
pierwsze wzmianki o Mediolanum jako miejsca stacjonowania
armii rzymskiej
·
286 – Mediolan został rezydencją władców Cesarstwa Rzymskiego (do
roku 402)
·
313 – cesarz rzymski Konstantyn wydał
w Mediolanie edykt uznający chrześcijaństwo
·
387 – Augustyn z Hippony przyjął
chrzest z rąk biskupa Ambrożego
·
569 – miasto zdobyte przez Longobardów
·
774 – władzę przejęła dynastia Karolingów (władcy Franków, którzy opanowali
królestwo Longobardów)
·
951 – miasto zajął król niemiecki Otton I Wielki, który opanował Włochy
·
1158 – Mediolan odmówił posłuszeństwa cesarzowi Fryderykowi
Barbarossie
·
1162 – zburzenie murów Mediolanu i deportacja ludności po zdobyciu miasta
przez wojska Fryderyka Barbarossy
·
1167 – odbudowanie Mediolanu staraniem Ligi Lombardzkiej
·
1329 – początek rządów rodziny Viscontich, Mediolan niezależnym księstwem
formalnie podległym cesarzowi rzymsko-niemieckiemu
·
1450 – początek rządów rodziny Sforzów – w tym czasie w mieście
tworzył Leonardo Da Vinci
·
1499 – miasto-państwo Mediolan poddało się Francji
·
1535 – Mediolan opanowali Hiszpanie
·
1714 – po wojnie o
sukcesję hiszpańską Mediolan przeszedł pod panowanie Habsburgów austriackich
·
1733 – podczas wojny o sukcesję
polską zdobyty przez siły francusko-sabaudzkie
·
1797 – został stolicą utworzonej przez Napoleona Bonaparte Republiki
Cisalpińskiej (do 1805)
·
1815 – w wyniku ustaleń kongresu wiedeńskiego powrócił
do Austrii
·
1859 – został odebrany Austrii przez Królestwo Sardynii wspierane
przez Francję (Wojna
francusko-austriacka)
·
1861 – włączony w Zjednoczone
Królestwo Włoch
·
II wojna światowa –
kilkakrotnie bombardowany przez aliantów, w czasie jednego z bombardowań
doszło do uszkodzenia budynku La Scali
·
W drugiej połowie XIX wieku i XX wieku Mediolan w wyniku szybkiego rozwoju
gospodarczego przekształca się w duży ośrodek przemysłowo-handlowy i finansowy
Ślady polskie w Mediolanie
Decyzja o tworzeniu „Legionów Polskich
posiłkujących Lombardię” została uzyskana na podstawie dwukrotnego spotkania
gen. Jana Henryka Dąbrowskiego z Napoleonem Bonaparte, jakie miały miejsce 4
grudnia 1796 i po zabiegach gen. Antoniego „Amilkara” Kosińskiego powtórnie 4
stycznia 1797 roku. 9 stycznia 1797 roku została podpisana konwencja pomiędzy
Administracją Generalną Lombardii a gen. J.H. Dąbrowskim, na mocy której
tworzono we Włoszech Legiony Polskie. W konwencji zapisano, że oddziały będą
pełniły role oddziałów auxyliarnych (pomocniczych), a krój munduru będzie
zbliżony do wzorów z okresu pierwszej Rzeczypospolitej. 20 stycznia 1797 roku
Dąbrowski wydaje odezwę do Polaków (rozpowszechnianą w czterech językach), a 3
lutego 1797 roku ukazuje się także odezwa rządu Lombardii, wzywająca Polaków do
wsparcia wysiłku zbrojnego Legionów.Już w marcu 1797 sformowano dwa pierwsze
bataliony, a w Mantui rozpoczęto tworzenie trzeciego batalion z szefem
Ludwikiem Dembowskim.Mediolan w okresie Legionów Włoskich, dowodzonych przez
gen. Jana Henryka Dąbrowskiego mieścił siedzibę Zakładu Legionów Polskich.
Tutaj zgłaszali się przybywający z kraju ochotnicy i tutaj przeprowadzano
pierwsze szkolenia wojskowe.
Włochy ciekawostki
Włochy, a może Italia
Ciekawostką jest fakt, że w wielu językach
europejskich nazwa tego państwa brzmi Italia, a dla nas – Polaków to po prostu
Włochy. Etymologia tego określenia wywodzi się z czasów słowiańskich. Na grunt
polski przyjęta została od Niemców, którzy ludy celtyckie i romańskie
nazywali Walahami. Wśród Słowian rozprzestrzeniła się nazwa „Wołch”, a po
przestawieniu liter „o” i „ł” otrzymaliśmy wyraz używany do dziś, czyli
„Włoch”. Tak właśnie nazywano mieszkańców Półwyspu Apenińskiego.
Zwyczaje kulinarne
Najpopularniejszym daniem Włochów jest pasta, czyli makaron oraz pizza. Na
kolacje zazwyczaj jadają mięso. Włosi lubią też słodkie desery, a jednym z
najpopularniejszych jest tiramisu i panna cotta. Klasyczny posiłek Włocha
składa się z przystawki (antipasto), dania mącznego lub zupy (pasta), dania
głównego (mięso, ryby lub drób wzbogacone sałatką lub risottem), a na koniec
podawany jest deser. Do obiadu często pija się czerwone wino.
Ten włoski temperament
Nie od dziś wiadomo, że Włosi mają gorący temperament, są awanturniczy, głośni
ale też weseli i kochliwi, mają również opinię romantycznych i namiętnych
kochanków. Często zdarza się, że swoje zainteresowanie płcią przeciwną okazują
poprzez gwizdanie na ulicy, co jest szczególnie źle postrzegane przez obcokrajowców.
Okazuje się jednak, że coraz częściej, „włoskim macho” trudno jest
oderwać się od rodzinnego domu. Odsetek niezamężnych młodych mężczyzn we
Włoszech ciągle wzrasta. Niektórzy twierdzą, że przyczyną jest nadopiekuńczość
włoskich matek, które niechętnie wypuszczają swoich synów spod swojej kurateli.
Być może związane jest to z wyśmienitą, domową, kuchnią włoską, która trzyma
młodych mężczyzn w domu.
Tradycja i zwyczaje
Z Włoch wywodzi się tradycja obchodzenia Święta Zakochanych, czyli Walentynek. Już
w starożytności świętowano ten dzień jako święto Luparkalia. Pechowym dniem dla
Włochów nie jest piątek 13, ale wtorek 17 dnia miesiąca. Zwyczaj ten wywodzi
się od tego, że dawniej na nagrobkach pisano „VIXI” co oznaczało „On żył”. Po
przestawieniu tych cyfr otrzymujemy liczbę 17, która uważana jest za symbol
nieszczęścia. We Włoszech podobnie jak w innych krajach obchodzone są
Mikołajki, z tą różnicą, że do włoskich dzieci nie przychodzi Mikołaj tylko
czarownica Bufona. We Florencji czarownica ta przypomina wyglądem Harleyowca.
Imiona i nazwiska Włochów
Najczęściej spotykanym nazwiskiem wśród Włochów jest nazwisko Rossi. Nosi je
około 68 tyś. rodzin. Jeśli chodzi o imiona, to najbardziej rozpowszechnionymi
imionami męskimi są: Giuseppe, Antonio, Francesco. Najdłuższym nazwiskiem jest
Tschurtschenthaler, składa się z 18 liter. Najkrótsze nazwiska złożone są
jedynie z dwóch liter, na przykład Bo, Pe, Po, Re itd.
Karnawał w Wenecji
Z całą pewnością karnawał w
Wenecji można porównać do karnawału w Rio De Janeiro. Jest
w Europie najstarszą zabawą uliczną.
Historia
Jego tradycje sięgają już około 900 lat
czyli już od około XI wieku. Natomiast swój rozkwit i szczyt popularności
przeżywał trochę później bo dopiero w czasach renesansu. Czasu swojego był
najdłużej trwającym karnawałem na świecie. W wieku XVIII zaczynał się już w
październiku. W tym samym wieku ten sam karnawał przeżywał nieco cichsze lata,
miało to miejsce po podboju przez Napoleona Republiki Weneckiej. Wtedy
karnawału po prostu nie obchodzono. Powrócił on już na stałe pod koniec XVIII
wieku i regularnie odbywa się do dziś. W trakcie karnawału weneckiego
praktycznie wszyscy jego uczestnicy bawią się incognito – z maskami na twarzy.
Idee karnawału
Początkowym zamiarem tej tradycji było
po prostu zamazywanie różnic pomiędzy biedotą i bogatymi mieszkańcami Republiki
Weneckiej. Oczywiście również i dziś pod maskami skrywają się przedstawiciele
różnych narodowości czy religii. Podczas maratonu teatralnego trwającego
podczas karnawału prezentowane są znane, weneckie teatry z La Fanice, a także
teatr Goldoniego. Również z innych, najczęściej okolicznych miast przyjeżdżają
zespoły teatralne, by również móc występować. To okres zabawy oraz zapomnienia.
Tradycyjnie już staje największa scena na Placu Świętego Marka. Czasami miejsce
to zwane jest też największą salą balową w Europie. W pobliżu zaś – w Pałacu
Dożów można obejrzeć wystawę masek karnawałowych, na którą to już tradycyjnie
co roku ciągną tłumy.
Przebieg
Maski karnawałowe wykonywane są z papieru, gazy lub gipsu.
Następnie są malowane i dekorowane piórami, koronkami czy też koralikami.
Wykonane są jednak w taki sposób by nie utrudniały jedzenia i picia. Oficjalnie
karnawał w Wenecji zaczyna się w sobotę poprzedzającą tłusty czwartek, kończy
zaś dzień przed środą popielcową. Tradycyjnie na zakończenie karnawału zabrzmią
dzwony na bazylice Placu Świętego Marka. Przed północą odbędzie się jeszcze
ostatni pokaz sztucznych ogni, a Kanałem Grande przepłyną z pochodniami w
rękach gondolierzy.
Zwyczaje
Z karnawałem w Wenecji nierozerwalnie
wiąże się jeszcze jedna wspaniała tradycja. Jest to Lot Anioła – zjazd po linie
z dzwonnicy wykonywany przez sławne osobistości. Zwyczaj ten nawiązuje do
popisów dawnych weneckich cyrkowców i akrobatów, którzy w ten właśnie sposób
dawalidowód swojej odwagi, a jednocześnie oznajmiali że karnawał w Wenecji
właśnie się rozpoczął. Warto również pamiętać, że każdego kolejnego roku jest
wymyślane całkiem nowe hasło dla karnawałowej zabawy, według którego należy np.
odpowiednio się ubierać. Jest to jak gdyby myśl przewodnia dla każdego z pochodów,
której wypadałoby ściśle przestrzegać przez jego uczestników.
Pamiątki z Włoch
Gorąca Italia to jedno
z największych marzeń na podróżniczej mapie prawie każdego Polaka.
Słońce, wyśmienita kuchnia, zabytki i
nieprzyzwoicie urodziwi Włosi i Włoszki kuszą
i zapraszają do odwiedzenia jednego z najpiękniejszych krajów w Europie.
I choć nawet najlepsza wycieczka musi się kiedyś skończyć, to warto zabrać ze
sobą do domu część wspaniałych Włoch w postaci pamiątek.
Wina i sery
Co warto przywieźć z Włoch? Kobiety zapewne
z chęcią przywiozłyby ze sobą jednego z wielu przystojnych włoskich piłkarzy, a
mężczyźni ognistą piękność w postaci Monici Belluci, ale nie
oszukujmy się, tego zrobić się nie da. Można natomiast zaopatrzyć się w szereg
innych rzeczy, które na długo będą cieszyć oko i przywoływać wspomnienia. Włochy słyną
z doskonałych win, więc warto zaopatrzyć się w sprzedawane tam w wersji
miniaturowej buteleczki, które po powrocie służyć mogą zarówno do celów
konsumpcyjnych, jak i dekoracyjnych. Włochy to również, a może przede
wszystkim, skarbnica serów i makaronów. Przygotowane z nich w kraju danie nie
tylko pozwoli powspominać urocze włoskie restauracje, ale też i mile zaskoczyć
przyjaciół. Italia jednak to nie tylko kuchnia, ale również kraj bogaty w
niezwykłe zabytki.
Miniaturki i gadżety
W zależności, jaki region dane nam było
poznać, warto zakupić miniaturki charakterystycznych budowli, czy też
specyficzne przedmioty przybierające postać masek, koronek, kolorowego szkła,
czy wyrobów ceramicznych. Dla szczególnie wysmakowanych gustów i, nie ma co
ukrywać, grubych portfeli, Włochy przygotowały ofertę w postaci wielkich domów
mody. Prada, Gucci, Armani, to marki
doskonale znane i cenione na świecie. Jeśli chcemy poczuć się wyjątkowo
„włosko”, można wrócić do kraju w pięknej nowej sukience, czy garniturze
od Armaniego. Koszt być może spory, ale efekt z pewnością oszałamiający.
Pamiątki regionalne
Z każdego regionu Włochy można
przywieźć charakterystyczną pamiątkę. I tak na przykład z Wenecji będzie
to maska wenecka, którą zakłada się podczas karnawału, kolorowe
szkło czy koronki, a z Rawenny wyroby ceramiczne. Tradycyjną pamiątką jest
oczywiście butelka jednego z dobrych włoskich win lub innego
alkoholu, jak likier cytrusowy Limoncchino. Do tego warto przywieźć
włoskie antyki lub biżuterię.
Włochy święta
We Włoszech niewiele
jest świąt ogólnonarodowych, za to uroczystościom lokalnym nie ma końca. To
kraj, podobnie jak Polska, wychowany w kulturze katolickiej, dlatego celebruje
się tutaj niektóre święta kościelne, tj.: Nowy Rok (1 styczeń), Święto Trzech
Króli (6 styczeń), Wielkanoc (Pasqua), Wniebowzięcie NMP – 15 sierpnia,
Wszystkich Świętych (1 listopad), Boże Narodzenie – 25-26 grudzień. Każdy kraj,
tak i Włochy mają swoją tradycję świętowania chrześcijańskich uroczystości.
Wielkanoc
Na przykład, na tydzień przed Wielkanocą
w wielu miasteczkach odbywają się misteria męki pańskiej, zabawy ludowe i
procesje. Jako, że Włochy to kultura jedzenia, tak, więc na stołach nie brakuje
wówczas wyśmienitych potraw, obowiązkowo baraniny. Ludność tego kraju nie ma
zwyczaju budowania Bożych Grobów ani święcenia pokarmów.
Obchody dni świętych patronów miast
Na przykład obchody dni świętych
patronów miast, które są pretekstem do szalonej zabawy. Wszystkie miasteczka,
miasta i wioski we Włoszech mają swojego miejscowego świętego oraz (większość)
jego relikwie, które obnosi się podczas procesji na cześć patrona. Najwięcej
takich uroczystości organizuje się w okresie Wielkanocy, w maju, we wrześniu i
z okazji Wniebowzięcia NMP (15 sierpnia). Dni świąteczne ku czci patronów
najważniejszych miast to, m.in. 29 czerwca święto San Pietro w Rzymie; Turyn -
24 czerwiec San Giovanni; Wenecja - 25 kwiecień San Marco; Siena - 2 lipiec i
16 sierpień festyn na cześć Matki Boskiej; Florencja - 24 czerwiec San
Giovanni; Mediolan - 7 grudzień San Ambrogio; Neapol - 19 wrzesień San Gennaro;
Asyż – 4 października św. Franciszek; Piza – 17 stycznia św. Raniera; Werona –
12 kwiecień św. Zenobiego.
Karnawał
W ostatnich latach odrodziła się we
Włoszech tradycja karnawału, czyli zabawy w tygodniu poprzedzającym środę
popielcową. Najsłynniejszy jest oczywiście karnawał w Wenecji; to uroczystość z
paradą przebierańców w ręcznie wykonanych maskach i fantazyjnych kostiumach.
Święta Bożego Narodzenia
Pierwszy i drugi dzień Świąt Bożego
Narodzenia Włosi obchodzą bardzo uroczyście w gronie najbliższych; do kolacji
wigilijnej nie przywiązują większej wagi. Na północy kraju, w świątecznym menu
znajdują się dania faszerowane mięsem, warzywami i serem tortellini, zaś na
południu serwuje się lasagne z sosem pomidorowym z mięsem wieprzowym i serami.
Włosi są bardzo przywiązani do tradycji budowy szopek, bowiem pierwsza szopka,
która dała początek bożonarodzeniowej tradycji powstała we Włoszech z
inicjatywy św. Franciszka z Asyżu w 1223 r. Warto dodać, że liczba
praktykujących katolików we Włoszech zmniejsza się z roku na
rok, dlatego popularność wielu uroczystości wciąż spada. Za to popularność
lokalnych świąt stale rośnie.
Święta państwowe
We Włoszech obchodzi się także święta
państwowe, tj.: Święto Pracy - 1 maja (pierwsze Święto Pracy we Włoszech
obchodzone było w 1891 r., w czasie 20 lat faszyzmu święto zostało zniesione,
bowiem jednoznacznie kojarzyło się z komunizmem. Dzisiaj wszystkie zgrupowania
polityczne świętują razem, a młodym organizuje się koncerty rockowe); Dzień Wyzwolenia
– 25 kwietnia 1945 r., w którym republika Mussoliniego dobiegła końca; czy
Dzień Republiki upamiętniający ustanowienie Italii Republiką 2-go czerwca 1946
r.
Kuchnia Włoska
|
Włochy są
ojczyzną spaghetti, pizzy i ravioli.
We włoskim menu jest wiele warzyw i przypraw, ale najpopularniejsza jest na
tym obszarze pizza z dodatkami wedle zainteresowań
kulinarnych. W restauracji zamówimy z pewnością różne rodzaje pasty,
spaghetti z sosem bolognese, napoli, a także lasagnę, tortelini (pierożki
z nadzieniem mięsnym lub serowym), risotto lub Minestrone (zupa
na bazie warzyw: cukinii, marchwi, fasolki). |
Sery
Większość potraw może być z dodatkiem
włoskich serów, jak mozarella, parmezan, gorgonzola oraz mascarpone –
stosowany jako deser lub dodatek do deserów. Jeśli chodzi o słodkości, znane są
włoskie lody oraz tiramisu (biszkopt nasączony espresso, przełożony mascarpone
i posypany czekoladą). Do tego idealna jest kawa espresso podawana ze szklanką
wody i włoskiego wina (Soaves, Valpolicella, Chianti lub Lambrusco).
Owoce morza
Tradycyjna kuchnia włoska oferuje
duży wybór potraw, które mogą zaspokoić nawet najwybredniejsze podniebienia.
Oprócz doskonale znanych typowo włoskich dań, takich jak: pizza, pasta czy piadina warto
spróbować wyśmienitych potraw ze świeżych owoców morza. Koniecznie trzeba
skosztować lokalnego specjału - przyrządzanej na wiele sposobów ryby miecz.
Polecamy również doskonały ser mozzarella, desery: tiramisu i cassata, a na
upalne dni orzeźwiający lodowy napój-granita.
Martini
Martini to znany na całym świecie włoski wermut.
Historia tego wina ma 130 lat, przez które rodzina o tym nazwisku wyrabiała
wermuty. Trzeba dodać, że rodowód wermutów, czyli win aromatyzowanych sięga
czasów starożytnej Grecji, gdzie chętnie doprawiano wina ziołami, nasionami i
aromatycznymi kwiatami, w celu poprawienia smaku i aromatu. Najczęściej
doprawiano wina suszonymi figami, rodzynkami, aloesem, tatarakiem, szafranem,
cynamonem i miodem. Obecne Martini to produkowany przez firmę Bacardi wermut o
zawartości alkoholu około 14 %, wytwarzany w odmianach Rose i Blanco.
Campari
Campari to produkowane we Włoszech czerwone
wino ziołowe. Swój niepowtarzalny i bardzo charakterystyczny smak zawdzięcza
używanej podczas produkcji mieszance ziół, która nadaje mu wspaniały aromat
koktajlach mocno gorzki smak. Właśnie dzięki specyficznej goryczce Campari jest
chętnie używane przez barmanów do przyrządzania koktajli i drinków (np. z
ginem, sokiem pomarańczowym).
Grappa
Grappa to znany we Włoszech mocny (około 40%) winiak destylowany ze
świeżych sfermentowanych wytłoczyn po produkcji wina (odpady takie jak pestki,
skórki i łodyżki). Grappa wyrabiana z białych winorośli jest nieco słabsza i
delikatniejsza od tej najmocniejszej z czerwonych odmian.
Kuchnia Sardynii ma ponad tysiąc lat. Jest to po prostu kuchnia
pasterzy i rolników..
Kuchnia regionalna
Nie ma jednej kuchni sardyńskiej.
Różni się znacznie od kuchni włoskiej. Nie jada się tu w zasadzie makaronów ale
podaje się je na życzenie w restauracjach i barach dla turystów.
Mięso i ryby
Sardynia to
głównie cielęcina, baranina, jagnięcina, wieprzowina, koźlęcina i dziczyzna, a
na wybrzeżu również owoce morza. Tradycyjnie główne potrawy były przez wieki
grilowane lub pieczone na ogniu (dziczyzna), zarówno owoce morza na
wybrzeżu jak kalmary i langusty przez
wszystkie rodzaje mięs od rybiego po dziczyznę. Do wszystkiego podaje się
warzywa - wszystkie jakie aktualnie znajdują się na Sardynii ale
najczęściej paprykę i karczochy. Raczej nie jada się zupy, chyba, że zupę
jedzoną widelcem o nazwie „zuppa alla gallurese”.
Makaron i pizza
Bardziej popularna niż makaron
jest pizza. Sardyńczycy mają około 100 gatunków chleba. Kuchnia
sardyńska różni się od europejskiej głównie tym, że można zamówić każdą potrawę
ale najlepiej żeby była grilowana.
Sery i ciasta
Sardyńczycy spożywają dużo własnych
wyśmienitych serów kozich i owczych. Najbardziej znanymi są pecorino sardo,
cacciocavallo, mozarella. Na deser można zamówić lokalne pyszności sardyńskie.
Najczęściej są to różnego rodzaju ciasta. Lokalnym przysmakiem są sebadas (lub
seadas) – ciasto z serem – niby pączek polany miodem.
Wino
Do wszystkich potraw podaje się wina.
Najbardziej znane na wyspie jest Cannonau i Carignano.
Do mniej znanych ale równie dobrych zaliczyć można Aragosta, Malvasia, Monica,
Nuragus, Sorso, Sennori i Vermentino.
Restauracje
Na Sardynii każdy
region a nawet miejscowość ma swoją kulinarną specjalność. Jeśli mamy ochotę na
tradycyjną kuchnię sardyńską, to najlepiej udać się do restauracji
agroturystycznej (agriturismo). Wtedy jednak trzeba posiadać duży apetyt.
Kuchnia Sycylijska
Każdy kto był na Sycylii pamięta
zapach drzew pomarańczowych, które witają przybysza zaraz po opuszczeniu promu.
Największy wpływ na kuchnię tego regionu mieli Arabowie, ale
także Grecy, Hiszpanie i Normanowie. Hiszpanie pozostawili
po sobie na Sycylii produkty
przywiezione z Nowego Świata – kakao, kukurydzę, indyka i pomidory. Natomiast
Normanowie suszonego dorsza.
Regionalne przysmaki
Z Sycylii pochodzą
sprowadzane do nas czerwone pomarańcze. Wyspa ta słynie z doskonałych kaparów i
wspaniałych ryb – tuńczyka, miecznika, sardeli i maleńkich anchois. Specjałem
miasta Palermo jest
pasta con sarde – makaron z sosem ze smażonych sardynek, dzikiego kopru,
orzeszków piniowych i rodzynek. Bardzo charakterystycznym sycylijskim daniem
są arancini – smażone w głębokim tłuszczu kulki z ryżu.
Caponata
Typową potrawą regionu jest także Caponata –
ciepła sałatka z pieczonych bakłażanów, selera, papryki, kaparów, kalafiora,
orzeszków pini, rodzynek i migdałów. Przyprawia się ją dosładzanym octem.
Desery
Do najsłynniejszych osobliwości Palermo należą frutta
martorana – słodycze z marcepanu uformowane w kształcie owoców i
warzyw. Tradycyjnym typowym dla regionu ciastem jest okrągłe buccellato,
które rodzice chrzestni wręczają swoim chrześniakom w dniu chrztu. W zależności
od przepisu bucellato piecze się z suszonymi bądź kandyzowanymi owocami.
Owocewe specjały
Sycylijczycy zajadają się lodami i
sorbetami, specjalnością są desery lodowe podawane w pucharkach z wydrążonych
owoców, fantazyjnie dekorowane. Są mistrzami mrożenia rozmaitych soków z
szerokiej palety dostępnych tam egzotycznych owoców. Ulubionym deserem jest
granita – rodzaj sorbetu o konsystencji musu i smaku, który powstaje z
połączenia soku cytrynowego, soku z mandarynek, kawy, mięty migdałów i jaśminu.
Włochy tradycje
Włochy,
a oficjalnie Republika Włoska, to kraj leżący w południowej części Europy – na
Półwyspie Apenińskim. Państwo różnorakie i pod wieloma względami bogate.
Również pod względami tradycji i wiary. Nie jest to jednak oczywiście powodem
do sprzeczek czy zatargów międzyludzkich. Wręcz przeciwnie, Włosi to uprzejmi
tradycjonaliści. Przede wszystkim zasady grzecznościowe wysuwają się tu na sam
przód.
Grzeczność
I tak witać się i żegnać należy
do osób młodszych lub swoich rówieśników słowem ciao ( co oznacza po
prostu cześć ), natomiast do osób starszych na przywitanie mówimy piacare (
miło cię spotkać ), buon giono (dzień dobry ) lub wieczorem buona sera ( dobry
wieczór ). Żegnając się z kimś mówimy zazwyczaj arrivederci ( co znaczy
do widzenia). Włosi kochają dzieci, widzą w nich przyszłość swego kraju dlatego
też posyłają je do najlepszych i najdroższych szkół językowych. Dbają o rozwój
ich zainteresowań a także o ich kondycję. Bliskie i przyjazne stosunki widoczne
są między tymi ludźmi już przy pierwszym kontakcie – podają sobie dłonie i
przyjaźnie całują.
Włoski styl"
Znany w świecie „włoski styl” to
czysta gra pozorów. Chodzi tu o to, by przy każdej okazji i względnie w każdym
miejscu wyglądać zamożnie. Zapraszając gości do własnego domu Włoch będzie
starał się wypaść jak najlepiej, przy jednocześnie maksymalnym zaspokojeniu
potrzeb swych gości. Natomiast jeżeli zaprosi swych gości do restauracji,
kwestią honorową będzie dla niego uregulowanie rachunku wszystkich osób
siedzących przy stole. W dobrym tonie jest też przynieść podarunek, chociażby
najskromniejszy.
Wesela
Poza tym Włosi uwielbiają komplementy –
można je usłyszeć w odniesieniu do praktycznie wszystkiego: zdrowego stylu
życia lub dobrego wychowania. Również włoskie wesela to kwestia tradycji. Muszą
być uroczyste a także obfite. Nie może zabraknąć białego rolls rolce’a , a
prezenty powinny występować też i w wersji gotówkowej ( najlepiej niezbyt niskich
kwot ). Cała zabawa trwa do momentu wyjazdu pary młodej w podróż poślubną.
Święta
Również święta – zarówno te kościelne
jak i państwowe – obchodzone są z dużą dozą tradycji. I tak Boże Narodzenie –
podobnie jak u nas – poprzedza post, święta zaczynają się 24 grudnia, zaś
bożonarodzeniowe słodycze to przede wszystkim ciastka nadziewane orzechami i
figami. Dzieci czekają na Babbo Natale, a część z nich nawet na czarownicę
Befanę, która ponoć też roznosi prezenty. Jak głosi legenda Trzej Królowie
podążając do Betlejem zatrzymali się w chacie Befany. Namawiali ją, by
wyruszyła z nimi. Ta jednak odmówiła. Kiedy zobaczyła na niebie gwiazdę
betlejemską, zaczęła żałować swej decyzji. Pozbierała swe zabawki i zasmucona
poszła szukać Trzech Króli. I tak po dziś dzień ich szuka, rozdając swe zabawki
dzieciom dobrym. Tym złym zaś pozostawia węgielki...
Wina włoskie
2800 lat temu, kiedy na półwysep
Apeniński przybyli Grecy i ujrzeli, że wszędzie rośnie winorośl – nazwali te
ziemie Oentaria, czyli „ziemia wina”. Również i dziś można by nazwać ten kraj
Oentarią, uprawia się tu bowiem 2000 odmian winogron w 95 prowincjach, na które
dzieli się 20 regionów administracyjnych.
Światowy potentat
Mimo iż, powierzchnia kraju nie jest
duża, Włochy zajmują drugie miejsce na świecie pod względem areału winnic –
jest to ponad 1 mln ha. W świecie wina Włochy nie pełnią już w stosunku do
Francji roli drugich skrzypiec – udało im się nadać swoim winom oryginalną,
własną osobowość. Te należące do najwyższej klasy mają własny styl i żywotność.
We Włoszech mało jest miejsc, gdzie nie robi się wina. Wino jest tu
wszechobecne, jako element codziennego życia. Wytwarza je wielu dumnych i
niezależnych producentów, którzy do zaznaczenia oryginalności swego produktu
używają wszelkich możliwych do wymyślenia nazw.
Klasyfikacja win
Włochy stosują system znaków
gwarantowanego pochodzenia. Obecnie po wielu modyfikacjach, wina włoskie dzielą
się na: Denominazione di Origine Controllata e Garantita (DOCG) – znak ten
przyznaje się niektórym winom o ogólnokrajowej sławie i doskonałej jakości;
Denominazione di Origine Controllata (DOC) to znak obejmujący wszystkie wina
włoskie o określonej kategorii; Indicazione Geografiche Tipici (IGT) – zasady
podobne jak w przypadku win DOC; Vino da Tavola (VDT) – wina do codziennego,
masowego spożycia. Duża wydajność sprawia, że w 2005 r. Włochy były największym
światowym producentem wina (55 500 000 hektolitrów). Jeśli chodzi o spożycie wina,
Włochy zajmują drugie miejsce na świecie: 70,8 litra rocznie na głowę.
Gatunki a regiony
W północno-zachodnich Włoszech,
szczególnie w regionie Piemontu produkuje się gorzkawo-słodkie wermuty, gronowe
spumante i cierpkie wina świetne do dziczyzny i serów. W północno-wschodniej
części kraju produkuje się m.in. najlepsze na świecie wina musujące. Środkowe
Włochy, czyli Toskania – bijące serce Italii, jest kolebką wspaniałego Chianti
Classico. Wytwarzane tu wina to np. białe Frascati, Brunello di Montalcino, czy
Morellino di Scansano. Z kolei na południu Włoch powstają szlachetne wina znane
na cały świat, np. bardzo słodkie wino Marsala (na Sycylii), ale także i
wytrawne białe i czerwone wina włoskie o zawartości alkoholu 15-18 proc.
Najpopularniejsze i najlepsze
Włochy produkują tyle różnorodnych typów
wina, że nie sposób omówić wszystkich, warto jednak zaprezentować kilka z nich:
Albana di Romagna - wino o słomkowo złocistym kolorze, produkowane między
Bolonią i Rimini; Barbaresco - lekkie wino produkowane z odmiany Nabiola, z
której powstają też inne cenione wina; Bardolino Superiore – jedno z wielkich
win z Veneto; Barolo - uważane za najlepsze wino włoskie; Chianti – wino
pozostawia gorzki posmak, powstaje z odmiany Sangiovese, Canaiolo nero i
innych; Recioto di Soave – powstaje w Weronie; Rosso Conero Riserva - najlepsze
wino czerwone z Marche, powstaje wyłącznie z aromatycznego winogrona
Montepulciano; Sforzato Della Valtellina - wino czerwone wytwarzane w Alpach
Lombardzkich; Taurasi – jedno z wielkich win włoskiego Południa, produkowane z
winogrona doskonałej jakości – Aglianico; Vermentino di Gallura – białe wino
produkowane z odmiany Vermentino na północno-wschodnim krańcu Sardynii.
Ciekawostki o Włoszech
1. Zjednoczenie
Włoch nastąpiło 17 marca 1861 roku.
2. Gęstość
zaludnienia wynosi 199 osób/km².
3. Kraj
ten jest niewiele mniejszy od Polski.
4. Główną
religią jest katolicyzm, 87%.
5. Największą
rzeką jest Pad mająca długość 652 km.
6. Pełna
nazwa kraju – Republika Włoska.
7. Ustrój
polityczny – republika parlamentarna.
8. W kraju
tym mieszka 112 000 Polaków.
9. Najwyższym
szczytem jest Monte Bianco di Courmayeur, 4748 m n.p.m.
10. Włosi
produkują największą ilość win na świecie.
11. Dla
Włochów pechowym numerem jest 17.
12. W 1860
roku w Neapolu wynaleziono pizzę.
13. Prawie
20% obywateli Włoch ma więcej niż 65 lat.
14. Normalna
rzeczą jest mieszkanie z rodzicami do 40 roku życia.
15. W
sierpniu w całym kraju są wakacje. Zamykane są nawet duże firmy.
16. Według
włoskiego przesądu pecha przynosi otworzenie parasolki w budynku. Natomiast
przypadkowe rozlanie wina przynosi szczęście.
17. We
włoskim języku nie ma liter: K, Y, W, X i J.
18. We
Włoszech wynaleziono termometr, fortepian, barometr, baterie, nitroglicerynę,
lody, okulary, ekspres do kawy, telefon,
19. Włochy
są czwartym najczęściej odwiedzanym przez turystów krajem na świecie.
20. Około
80% wszystkich przedsiębiorstw na Sycylii, Calabrii i Campanii płacą “podatki”
lokalnym mafiom.
21. We
Włoszech nie ma przedszkoli.
22. Russo
jest to najpopularniejsze nazwisko we Włoszech.
23. Uniwersytet
w Rzymie jest jednym z najstarszych na świecie. Został założony przez kościół
katolicki w 1303 roku. Jest również największy w Europie, uczęszcza do niego
150 000 studentów.
24. Nieodłącznym
elementem wszystkich rozmów jest gestykulacja.
25. 50
obiektów światowego dziedzictwa kultury UNESCO znajduje się we Włoszech.
Potencjał militarny
26. Pozycja w zestawieniu
najlepszych armii świata:
– 2015 rok – 12 miejsce,
– 2018 rok – 11
miejsce.
27. Ilość żołnierzy:
– 2014 rok – 320 000 zawodowych i 40 000 rezerwistów,
– 2018 rok – 247 500 zawodowych i 20 000
rezerwistów.
28. Ilość sprzętu:
– 2014 rok – 400 czołgów, 9500 wozów
opancerzonych, 790 samolotów odrzutowych i 430 śmigłowców,
– 2018 rok – 200 czołgów, 10685 wozów
opancerzonych, 826 samolotów odrzutowych i 425
śmigłowców.
29. Wydatki na armię:
– 2014 rok – $34 000 000 000 (145 520 000 000
zł),
– 2018 rok – $37 700 000 000
(161
356 000 000 zł).
30. Flota morska…
– w 2014 roku liczyła około 65 okrętów, w 2018 roku
liczy około 74
okrętów.
31. Dopuszczalna
zawartość alkoholu we krwi osoby prowadzącej samochód wynosi 0,5 promila.
32. 2 marca
1944 roku w tunelu znajdującym się w pobliżu stacji Balvano zatrzymał się
pociąg, który nie był wstanie pokonać wysokiego wzniesienia. Tlenek węgla
wydobywający się z parowozu doprowadził do zaczadzenia ponad 426 osób.
33. W nocy z 18 na 19
lipca 64 roku Rzym stanął w ogniu. Wielki pożar udało się ugasić dopiero po 6
dniach. Znaczna część miasta została doszczętnie zniszczona.
34. Najbardziej zabójczą
chorobą w tym kraju jest niewydolność układu krążenia.
35. W kraju tym jest
około:
– 8 331 000 osób
( 13.73 %) w przedziale wiekowym 0-14 lat.
– 39 484 000 osób
( 65.07 %) w przedziale wiekowym 15-64 lat.
– 12 864 100 osób ( 21.2 %) mających ponad 65 lat.
36. Rekordowa fala upałów,
która nawiedziła Europę w 2003 roku, od lipca do września zabiła w tym kraju 18
257 osób.
Kuchnia włoska – jedna z dwóch
najbardziej popularnych kuchni europejskich obok kuchni
francuskiej.Kuchnia włoska charakteryzuje się korzystaniem z dużej
ilości warzyw i przypraw takich jak oregano, bazylia, pieprz, estragon, tymianek, rozmaryn, a
także używaniem parmezanu. W kuchni tej dość powszechnie stosuje się
też oliwę, pomidory oraz cebulę i czosnek, a
także oliwki. Kuchnia włoska wyspecjalizowała się szczególnie w potrawach
mącznych oraz w rybnych i owocach
morza. Charakterystyczną cechą kuchni włoskiej jest przygotowywanie
dań świeżych ze składników dostępnych w okolicy, o danej porze roku. Włosi pod
względem zasad kulinarnych są bardzo przywiązani do swojej tradycji. W kuchni
włoskiej nie ma miejsca na ustępstwa pod względem jakości składników lub
dodatków. Pewną tradycją jest także stała w całych Włoszech pora spożywania
poszczególnych posiłków w ciągu dnia.Kuchnia włoska jest bardzo różnorodna. Na
północy je się ryż i polentę,
częściej stosuje się masło, na
południu przeważają niezliczone gatunki makaronów i oliwa. Każdy
z 20 regionów oraz wiele miast mają swoje kulinarne specjały. Emilia-Romania to
ojczyzna faszerowanych pierożków, Sycylia i Siena słyną
z deserów, rejon Dolina
Aosty z fondue, Florencja szczyci
się befsztykiem i wieloma innymi daniami mięsnymi, Turyn kurczakami, Bolonia sosem
mięsnym (bolognese), a Neapol –
tradycyjną pizzą.Wiele potraw takich jak spaghetti, pizza i risotto stało
się bardzo popularne najpierw w USA, a
potem razem z „eksportem” kultury amerykańskiej w większości państw
przemysłowych, od Korei po Argentynę.
Tradycyjny posiłek włoski składa się z antipasto (przystawka), primo
piatto (zazwyczaj pasta lub inne danie mączne, zupa); secondo piatto:
główne danie to ryby, mięso albo drób wzbogacone sałatką. Taki posiłek
zakończony jest deserem, np. panna
cotta lub tiramisu.
Historia
Kuchnia włoska rozwijała się na przestrzeni wieków, sięgając
swoich początków czasów starożytnych. Chociaż Włochy jako państwo zjednoczyły się dopiero w XIX wieku to
kuchnia tego kraju ma swoje korzenie już w IV wieku p.n.e. Powstała dzięki historycznym
wpływom kulturowym sąsiednich regionów, licznych narodów, które w przeszłości
zamieszkiwały teren Włoch oraz nowo odkrytych terenów (kraje Nowego
Świata).W epoce renesansu we Włoszech umiejętność
przygotowywania różnych potraw została podniesiona do rangi sztuki. Bartolomeo Platina (właśc. Bartolomeo
Sacchi), włoski pisarz i bibliotekarz w Bibliotece Watykańskiej, stworzył pierwszą wydrukowaną
książkę kucharską „De honesta voluptate et valetudine”. Zawarte w niej
przepisy są autorstwa Martina da Como. Po raz pierwszy dzieło ukazało się w
Rzymie. Florenccy kupcy natomiast przeznaczali ogromne pieniądze na zakładanie
szkół sztuki kulinarnej.Dziś kuchnia włoska popularna jest na całym świecie, a
tradycyjne włoskie potrawy wchodzą powoli w kulturę innych państw
Regiony kulinarne
Włoch
Dzięki dużemu zróżnicowaniu klimatycznemu i geograficznemu,
Włochy oferują szerokie spektrum produktów i potraw. Z północy pochodzą słynne
sery z mleka krowiego, zaś z południa sery owcze. Na północy Włoch można
zjeść risotto, natomiast południe słynie z
przygotowywanej na tysiąc sposobów pasty.We Włoszech wyróżnia się 20 regionów
kulinarnych, które mają dodatkowo swoje specjalności. We Florencji koniecznie
trzeba skosztować befsztyka, w Turynie kurczaka, w Bolonii sosu mięsnego (bolognese), w Neapolu tradycyjną pizzę margheritę, w
rejonie Valle d’Aosta fondue, na Sycylii i w Sienie specjalne desery, a w Emilia-Romania faszerowane
pierożki. Można też zauważyć pewną zależność – im bardziej na południe Włoch,
tym częściej spotkamy się z daniami przygotowanymi z owoców morza oraz oliwy z
oliwek. Natomiast na północy kraju częściej zjemy dania mięsne, pizzę,
zapiekanki, makarony i sery.
Niektóre popularne
potrawy
Kuchnia włoska swą
popularność zawdzięcza głównie szybkości i prostocie przyrządzania potraw. Jest
ona jedną z najbardziej popularnych kuchni europejskich, znaną na całym
świecie. Włosi podobnie jak Francuzi, czynią z jedzenia wielką sztukę, która
polega bardziej na łatwości wykonania potrawy i doborze składników, niż na
wyrafinowanych technikach przyrządzania
·
pizza
·
lasagne
·
ravioli
·
risotto
·
zupa minestrone
·
polenta
·
focaccia
·
piada (piadina)
·
gnocchi
·
caponata
·
saltimbocca alla romana
Niektóre desery
·
lody
·
tiramisu
·
pandoro
·
cannolo
·
granita
·
spremuta
Niektóre sery
Słynnym włoskim serem
jest, znany powszechnie jako parmezan, Parmigiano-Reggiano, który powstaje z
mleka krów wypasanych na łąkach Niziny Padańskiej lub karmionych lucerną.
Staranny i długotrwały proces wytwarzania, włączając 25-dniowe moczenie w soli,
suszenie na słońcu oraz późniejsze dojrzewanie, czyni go wyjątkowym i trudnym
do podrobienia. Innym twardym serem, który w południowych Włoszech zastępuje
parmezan, jest wytwarzany z mleka owczego pecorino. Do popularnych włoskich
wyrobów mleczarskich należy również zielony miękki ser pleśniowy gorgonzola
oraz mozzarella – niedojrzewający ser z mleka bawolic, dodawany do pizzy,
sałatek i zapiekanek
Lista wybranych włoskich serów:
·
parmezan,
·
mozzarella,
·
gorgonzola,
·
mascarpone,
·
ricotta,
·
pecorino,
·
grana padano,
·
provolone,
·
casu marzu.
Niektóre wina
We Włoszech występuje bardzo duże
zróżnicowanie warunków uprawy winorośli. Winogrona zbiera się zarówno z
alpejskich stoków, jak i na sąsiadujących z Afryką wybrzeżach Sycylii.
Najwyższej jakości wina powstają na północy, głównie w Piemoncie i Toskanii, skąd
pochodzi rozsławione włoskie wino – chianti. W XVII wieku
narodził się prototyp wina prosecco, choć wtedy jeszcze nie było ono
musujące. Od XIX stulecia znane jest wykwintne czerwone wino Barolo, a zaledwie
od XX – obecne carpaccio
·
marsala
·
chianti
·
frascati
Owoce morza
Włochy słyną z
proporcjonalnie najdłuższej linii brzegowej, a otaczające je wody uchodzą za
bardzo płodne i obfitujące w różne gatunki morskiej fauny. Dlatego też Włosi są
wyszkoleni w przygotowywaniu potraw z owoców morza. Na włoskich targach możemy
znaleźć trąbiki, małże i morskie ślimaki, wśród włoskich specjałów znajdują się
również homary, langusty, kalmary czy gambasy
Trufle
Do cennych włoskich
przysmaków należą trufle: białe i czarne. Te pierwsze żyją w symbiozie z
korzeniami dębów rosnących w Piemoncie i w październikowym etapie dojrzewania
wydzielają bardzo silny aromat, ułatwiający pracę zbieraczom i ich psom. We
włoskich kuchniach trufle białe dodaje się surowe do gotowego już risotta, lub
makaronu tagliatelle.
Gotuje się wyłącznie czarne trufle występujące w Umbrii, które dopiero wówczas
rozwijają swój pełny aromat
10 potraw, które kochają Włosi:
Pomodoro (wymawiamy tak, jak jest napisane)
Pomodoro to w języku włoskim "pomidor". W
restauracjach często spotykamy danie "Pasta Pomodoro". Jest
to proste danie z makaronu z sosem pomidorowym, na który składa się: oliwa
z oliwek, świeże pomidory i bazylia. Sos może być też bazą do innych sosów np.
marinary, arrabiaty czy bolognese.
Przepis:
Składniki:
·
oliwa
·
ciabatta
·
czosnek
·
pomidory
·
bazylia
·
pieprz
·
sól morska
Przygotowanie:
Wlej
oliwę na patelnie i podsmaż czosnek, aż się zrumieni. Wrzuć kilka liści
bazylii, potem pomidory, zmniejsz płomień i gotuj 20-25 min. Przypraw pomidory
solą i pieprzem i dodaj kawałki ciabatki i do tego dodaj bazylię. Zamocz
ciabatkę w odrobinie wody i przemieszaj z pomidorami. Dopraw oliwą lub ew.
olejem. Podawać na ciepło lub na zimno.
Arancini
(wymawiamy “Aranczini”)
Arancini to nadziewane i smażone kulki ryżowe w panierce.
Swoją nazwę biorą od słowa "arancia", co po włosku oznacza "pomarańczę".
Nazwa pochodzi od kształtu i koloru. W zależności od regionu arancini mogą
być z mięsem, sosem pomidorowym, mozzarellą, grochem i
grzybami. Danie często podawane jest jako przekąska. To typowa potrawa kuchni
sycylijskiej.
Przepis:
Składniki:
- 1,5 szklanki ryżu arborio (taki jak do risotto –
ze zwykłym ryżem nie wyjdzie)
- 3 szklanki bulionu warzywnego lub mięsnego
- 1 cebula
- 3 łyżki oliwy z oliwek
- 3 łyżki tartego parmezanu
- 1/3 szklanki białego wina (można pominąć)
- sól, pieprz
- 1 jajko + 2 do panierowania
- mąka do panierowania
- bułka tarta do panierowania
- olej do głębokiego smażenia
Farsz z mięsa mielonego:
- 200 g wieprzowego mięsa mielonego
- 1 marchewka
- 3/4 szklanki groszku (mrożonego lub z puszki)
- 2 pomidory – sparzone bez skórki (mogą być z
puszki)
- 1 cebula
- 2 ząbki czosnku
- świeża natka pietruszki
- sól, pieprz
·
Zaczynamy od przygotowania risotto. Najlepiej
zrobić je rano, ponieważ przed formowaniem kul koniecznie musi być schłodzone w
lodówce. Idealnie na kule nada się także risotto, które np. zostało z obiadu z
poprzedniego dnia. W garnku rozgrzewamy oliwę z oliwek. Cebulę kroimy w kostkę
i podsmażamy, aż stanie się szklista. Wrzucamy ryż i podsmażamy razem z
cebulką, aż cały zostanie oblepiony oliwą i stanie się przezroczysty. Dolewamy
pół szklanki bulionu i mieszamy do czasu, aż ryż wchłonie cały płyn. Potem znów
dodajemy bulion – czynność powtarzamy aż zużyjemy 3 szklanki wywaru. Pamiętajmy
o mieszaniu, aby ryż nie przywarł do dna. Cały proces zajmie niecałe 20 minut.
Po tym czasie, risotto doprawiamy parmezanem, białym winem (ryż także powinien
je wchłonąć) oraz solą i pieprzem. Zdejmujemy z ognia i odstawiamy do
przestudzenia. Gdy będzie zimne chowamy do lodówki.
·
Przygotowujemy farsz. Na oleju
podsmażamy pokrojoną w kostkę cebulę. Gdy będzie szklista dodajemy drobno
pokrojone 2 ząbki czosnku. Podsmażamy chwilę i dodajemy mięso mielone. Smażymy,
aż przestanie być surowe. Dodajemy pokrojone w kostkę pomidory pozbawione
skórek i gniazd nasiennych, groszek oraz pokrojoną w kostkę marchewkę. Dusimy
przez ok. 15 minut. Po tym czasie dodajemy posiekaną natkę pietruszki oraz
solidnie przyprawiamy solą i pieprzem. Gotowy farsz odstawiamy do
przestudzenia.
·
Gdy risotto się schłodzi, dodajemy do niego surowe jajko i
mieszamy. Nakładamy łyżką porcję na rękę, rozpłaszczamy, nakładamy nadzienie,
przykrywamy kolejną porcją risotto i formujemy kształt kuli. Odkładamy. Z
podanych składników wyjdzie ok. 12-16 kul. Kule schładzamy w lodówce – usmażymy
je przed podaniem.
·
W garnku lub frytkownicy rozgrzewamy olej do głębokiego smażenia.
Kule panierujemy najpierw w mące, potem w jajku, a następnie w bułce
tartej. Wkładamy do rozgrzanego tłuszczu (najlepiej jak będą całe
zanurzone) i smażymy do czasu, aż staną się złoto-brązowe.
Tiramisu (wymawiamy tak, jak jest napisane, akcent kładziemy na
ostatnią sylabę)
Nazwa popularnego deseru tiramisu oznacza dosłownie
"podnieś mnie", ale ze względu na to, że zawiera ono espresso,
bardziej należy interpretować to jako "przebudzenie", takie jak po
kawie. Składa się z podłużnych biszkoptów, które nasączone są kawą i
przekładane mieszanką z jajek, cukru i mascarpone. Na
wierzchu deser
posypany jest kakao.
Przepis:
Składniki:
- ok. 250g biszkoptów podłużnych
- 500g serka mascarpone
- 3- 5 świeżych jaj (dałam 3 rozmiar L)
- 50g cukru lub cukru pudru
- 6 łyżek likieru Amaretto (90ml)
- 250ml kawy espresso
- szczypta soli
- kakao do posypania
Sposób przygotowania:
- Przygotować kawę espresso. Przelać ją do
szerokiego naczynia takiego, aby wygodnie było w nim moczyć biszkopty (np.
do głębokiego talerza lub płaskiej miseczki), pozostawić do ostygnięcia, a
następnie dodać likier Amaretto.
- Oddzielić żółtka od białek. (Jajka dobrze jest
uprzednio sparzyć).
- Żółtka utrzeć z cukrem na jasną, puszystą masę.
Zmniejszyć obroty miksera na średnie i wmiksować krótko serek mascarpone.
- Białka ubić ze szczyptą soli na sztywną pianę.
Pianę z białek wmieszać delikatnie szpatułką do masy z mascarpone.
- Biszkopty zanurzać pojedynczo na krótko w kawie z
obu stron i układać jeden obok drugiego w naczyniu lub formie
prostokątnej. (Naczynie powinno być takiej wielkości, aby połowa
biszkoptów zapełniła dno. U mnie 20x 22cm)
- Na biszkopty wyłożyć połowę masy. Wyrównać. Na
masie ułożyć kolejną warstwę zanurzonych biszkoptów w kawie i przykryć
resztą masy. Całość wstawić na co najmniej 5 godz. do lodówki.
- Przed podaniem oprószyć kakao. Kroić w kwadraty.
Ricotta (wymawiamy “Rikotta”)
Ricotta to klasyczy włoski
ser, za którym przepadają nie tylko Włosi. Ricotta powstaje z serwatki mleka
krowiego lub owczego. Można jeść ją bez dodatków oraz dodawać do wielu potraw i
deserów. Idealnie nadaje się do serników, cannelloni czy ravioli.
Przepis:
Składniki:
- 3 litry
serwatki
- 1
łyżeczka (5 g) kwasku cytrynowego
- 100 ml
niechlorowanej wody lub uprzednio przegotowanej i wystudzonej
- 1 litr
mleka – opcjonalnie, zwiększa ilość sera
Przygotowanie:
- Rozpuść kwasek cytrynowy w
wodzie.
- Podgrzej
serwatkę do ok 90 – 93°C.
- Zdejmij
z ognia.
- Dodaj
rozcieńczony kwasek cytrynowy. Dokładnie wymieszaj.
- Mieszaj
ok 1 minuty.
- Pozostaw
do ostygnięcia.
- Przelej
na sitko wyłożone chustą serowarską i pozostaw do ocieknięcia przez 1 – 2
godziny lub dłużej (im dłużej będzie ociekać, tym bardziej zwarta będzie
konsystencja).
- Kiedy
serwatka przestanie kapać, przełóż ser do miseczki i włóż do lodówki.
- Możesz
ją dowolnie przyprawiać np. na słodko dodając cukier i rodzynki lub
dodając sól i szczypiorek. Jeżeli chcesz, aby była bardziej kremowa,
możesz dodać odrobinę śmietany lub jogurtu naturalnego.
UWAGI:
- Ricotta
powstaje z białek serwatkowych, których jest niewiele, dlatego ilość
otrzymanego sera z samej serwatki jest znikoma. Warto dodać mleko, aby
zwiększyć ilość sera.
- Jeżeli
koagulacja będzie zachodziła powoli, możesz dodać więcej kwasku.
- Jeżeli
otrzymany skrzep będzie delikatny i drobny, może to oznaczać przekwaszenie
serwatki. W takim przypadku Ricotta nie powstanie.
- Przepis
dotyczy serwatki otrzymanej z mleka sklepowego. Jeżeli używasz serwatki z
mleka „prosto od krowy” stosuje się przelicznik 0,5 g kwasku/l serwatki, 8
– 10 ml octu winnego/ l serwatki
Gnocchi (wymawiamy “Niokki”)
Zazwyczaj
spożywane we Włoszech jako pierwsze danie. Gnocchi przypominają nasze rodzime
kopytka i podobnie się je przygotowuje. Różnią się kształtem i
smakiem, bo te włoskie są malutkie, a
w zależności od regionu mają różne smaki.
Przepis:
Składniki (na 4 porcje)
– 500 g ugotowanych ziemniaków
– solidna łyżka masła
– 130 g mąki pszennej (typ 500 lub 550)
– 2 żółtka
– 1/2 łyżeczki soli
– 1/2 łyżeczki mielonej gałki muszkatołowej
– 1 l mleka
Wykonanie
Ziemniaki gotujemy do miękkości, odcedzamy. Dodajemy sól,
masło, gałkę muszkatołową i przepuszczamy przez praskę lub tłuczemy na
jednolite, gładkie puree. Gdy ostygną dodajemy żółtka oraz mąkę i ręką
wyrabiamy jednolite ciasto.
Stolnicę oprószamy mąką i z ciasta robimy w rękach
wałeczki. Ciasto jest kleiste, więc warto mieć też dłonie trochę w mące.
Wałeczki kładziemy na stolnicy i nożem kroimy na ok 2 cm kawałki. Widelcem
robimy w kluseczkach rowki.
Do garnka wlewamy mleko, zagotowujemy, gdy zacznie kipieć
zmniejszamy ogień na średni i dmuchamy, żeby nie wykipiało. Gdy się uspokoi
delikatnie wkładamy do mleka kluseczki i gotujemy ok 2-3 minuty. Gnocchi
gotujemy partiami, aby się nie posklejały. Wyjmujemy łyżką cedzakową i
przekładamy na talerz. Podajemy z czym kto lubi,
ale przypominam o starym włoskim sposobie na sos pomidorowy: dodajcie do niego
szczyptę cynamonu
Morze
Liguryjskie (wł. Mar Ligure) – część Morza
Śródziemnego. Rozciąga się
od Wybrzeża Liguryjskiego na północy (Włoska Riwiera, Liguria) i Wybrzeża Toskańskiego na wschodzie po francuską wyspę Korsyka i włoską Elbę. Zatoka
Genueńska stanowi jego północną
część. Na południowym wschodzie Wyspy
Toskańskie łączą Morze
Liguryjskie z Morzem
Tyrreńskim. Morze jest zlewiskiem dla wielu rzek północno-zachodnich Włoch m.in. rzeki Arno. Największą głębokość – 2.800 m osiąga na północny zachód od Korsyki.
Morze Śródziemne – morze międzykontynentalne leżące
pomiędzy Europą, Afryką i Azją, o powierzchni około 2,5 mln km². Zasolenie wód
Morza Śródziemnego wynosi 33–39‰.Na
zachodzie jest połączone Cieśniną Gibraltarską z Oceanem
Atlantyckim, na wschodzie przez cieśninę
Dardanele łączy się z morzem
Marmara i dalej przez cieśninę
Bosfor z Morzem
Czarnym, zaś przez Kanał
Sueski z Morzem
Czerwonym i dalej z Oceanem
Indyjskim.To śródlądowe morze jako jedyne na świecie otoczone jest lądami należącymi
do trzech części świata. Już przed tysiącami lat
kwitły tu kultura i nauka, rozwijały
się rolnictwo, rzemiosło, handel i żegluga. Na
obszarze tym pozostały bogate pamiątki starych cywilizacji – pojedyncze zabytki
i całe miasta. Wspólną cechą tych państw, poza dostępem do morza, jest klimat i roślinność śródziemnomorska.Nad Morzem Śródziemnym leżą
następujące państwa (zgodnie z ruchem wskazówek
zegara): Gibraltar, Hiszpania, Francja, Monako, Włochy, Malta, Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Albania, Grecja, Cypr (w
tym Cypr Północny oraz Akrotiri i Dhekelia), Turcja, Syria, Liban, Izrael (w
tym Strefa Gazy), Egipt, Libia, Tunezja, Algieria i Maroko.
Większość państw basenu Morza Śródziemnego współpracuje w ramach Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego. Fauna Morza
Śródziemnego liczy w przybliżeniu około 5000 gatunków.
Nazwa
Termin „Morze Śródziemne”
pochodzi z łacińskiego słowa mediterraneus znaczącego tyle,
co „w środku ziemi” lub „między lądami” (medius - ‘między’,
‘pośrodku’ + terra ‘ziemia’, ‘ląd’), jako że znajduje się
między kontynentami Afryką i Europą. Grecka nazwa Mesogeios (Μεσόγειος)
jest podobna – μέσο, „środek” + γη, „ziemia”, „ląd”. W
czasach historycznych Morze Śródziemne miało kilka nazw, np. Grecy początkowo
nazywali je ἡ θάλασσα (hē thálassa; „Morze” bez
przymiotnika) lub czasami ἡ μεγάλη θάλασσα (hē megálē
thálassa; „Wielkie Morze”), ἡ ἡμέτερα θάλασσα (hē
hēmétera thálassa; „Nasze Morze”), η εντός θάλασσα (he
entos thálassa; „Morze Wewnętrzne”) lub ἡ θάλασσα ἡ καθ'ἡμᾶς (hē
thálassa hē kath'hēmâs; „Morze wokół nas”). Rzymianie powszechnie nazywali
je podobnie Mare Nostrum (łac. „Nasze Morze”), Mare
Magnum („Wielkie Morze”) lub też Mare Internum („Morze
Wewnętrzne”). W Biblii pierwotnie znane było jako „Wielkie Morze” [Lb 34,6,7, J
1,4, 9,1, Ez 47,10,15,20] lub po prostu „Morze” [1Krl 5,9, 1Mch 14,34, 15,11],
ale także znane jako „Morze Hinder” z powodu swojego położenia na zachodnim
brzegu Ziemi Świętej i dlatego znajdującym się za osobą spoglądającą na wschód,
o czym jest mowa w Starym Testamencie, co czasami tłumaczone jest jako
„Zachodnie Morze” [Pwt 11,24, Jl 2,20]. Inną nazwą było „Morze Filistynów” (Wj
23,31) z powodu ludzi zamieszkujących dużą część wybrzeża blisko Izraelitów. We
współczesnym hebrajskim było zwane Ha-Jam Ha-Tichon (הַיָּם הַתִּיכוֹן) –
„Środkowym Morzem”, dosłownym tłumaczeniem niemieckiego odpowiednika Mittelmeer. W języku tureckim
znane jest jako Akdeniz – „Białe Morze”, w arabskim – l-Baḥr al-Abyaḍ
al-Mutawassiṭ (البحر الأبيض المتوسط), co możemy zrozumieć jako „Białe Morze
Środkowe”, zaś w islamskiej i dawnej arabskiej literaturze było wymienione jako
Baḥr al-Rūm (بحر الروم), lub „Rzymskie/Bizantyjskie Morze”.
Morze
Tyrreńskie (wł. Mar Tirreno, fr. Mer Tyrrhénienne) – część Morza Śródziemnego, zawarta pomiędzy wyspami Korsyką, Sardynią i Sycylią a Półwyspem
Apenińskim. Nazwa morza wywodzi się
od greckiego określenia Etrusków (Tyrrhenoi), którzy w starożytności zamieszkiwali północne
rejony Półwyspu Apenińskiego. Do Morza Tyrreńskiego uchodzi trzecia – co do
długości rzeka Włoch – Tyber.
Geografia
Morze Tyrreńskie przypomina kształtem trójkąt. Jego powierzchnia
wynosi 231 000 km² z maksymalną głębokością wynoszącą około 3840 m. Warto
zaznaczyć, że prawie całą powierzchnię dna zajmuje Basen Tyrreński o głębokości
od 3000 do 3500 m.Morze Tyrreńskie dzieli się na dwa baseny: Basen Vavilov i
Basen Marsili, oddzielone Grzbietem Issel.W południowej części, na północ od
Sycylii znajdują się Wyspy
Liparyjskie oraz Ustica. We
wschodniej części Morza Tyrreńskiego znajduje się podwodny wulkan Marsili.Zasolenie z
uwagi na mały wpływ wód kontynentalnych jest praktycznie stałe i wynosi 38 PSU
przy czym na głębokości 1500 m wzrasta do 38,4 PSU. Temperatura wody wynosi
zimą około 13°C, natomiast latem waha się od 23 do 24°C[3]. Morze
charakteryzuje śródziemnomorski klimat podzwrotnikowy, w suche i ciepłe lata
temperatura powietrza wynosi od 28 do 34°CNa północ od Morza Tyrreńskiego
znajduje się Morze
Liguryjskie, na południowy wschód za Cieśniną Mesyńską znajduje się Morze
Jońskie natomiast na zachód za Cieśniną Świętego Bonifacego znajduje
się Morze Balearskie.Międzynarodowa Organizacja
Hydrograficzna wyznacza granice Morza Tyrreńskiego w następujący sposób:
·
przy Cieśninie Messyńskiej (A) – linia łącząca najbardziej wysunięty na północ
punkt Cape Paci (15°42′E) na Półwyspie
Kalabryjskim z najbardziej wysuniętym na wschód punktem Sycylii, Cape Pelero
(38°16′N)
·
od południowego zachodu (B) – linia biegnąca od najbardziej wysuniętego na
zachód punktu Sycylii – Cape Lilibeo do najbardziej wysuniętego na południe
punktu Cape Teulada na Sardynii (8°38′E)
·
przy Cieśninie Świętego Bonifacego (C) – linia łącząca najbardziej
wysunięty na zachód punkt Cape Testa (41°14′N) na Sardynii z najbardziej
wysuniętym na południowy zachód punktem Cape Feno (41°23′N) na Korsyce
·
od północy (D) – linia biegnąca od Cape Corse (Cape Grosso 9°23′E) na Korsyce, przez
wyspę Tinetto (44°01′N, 9°51′E) następnie przez wyspy Tino oraz Palmaria do punktu San
Pietro (44°03′N, 9°50′E) na wybrzeżu Włoch
Fauna
Morze zamieszkuje wiele gatunków ryb, skorupiaków i mięczaków w
tym: tuńczyki, włócznik, sardynki, barweny, seriola
olbrzymia, dentex, leszcz, kalmary czy małże. W
północnych wodach Morza Tyrreńskiego można spotkać między innymi: finwale, kaszaloty, delfiny zwyczajne, delfiny
Risso, delfiny pręgobokie, butlonosy, grindwale sporadycznie można tam również
natrafić na orki czy nawet długopłetwce
Morze Jońskie (starogr. Ιόνιος Πόντος, łac. Mare Ionium, gr. Ιόνιο Πέλαγος, wł. Mar Ionio, alb. Deti Jon) – część Morza
Śródziemnego między
południowo-zachodnim wybrzeżem Półwyspu
Bałkańskiego (Grecja i południowa Albania) a południowo-wschodnim wybrzeżem Półwyspu
Apenińskiego oraz Sycylią (Włochy).
Granice
Od północy Morze Jońskie łączy się z Morzem
Adriatyckim poprzez cieśninę Otranto. Granicą jest linia
pomiędzy Butrintem w Albanii, poprzez północne
wybrzeża Korfu, do
przylądka Santa Maria di Leuca we
Włoszech.Wschodnią granicę tworzy wybrzeże Albanii i Grecji – od miejscowości
Butrint na północy, po przylądek Matapan na Półwyspie Peloponeskim.
Na Przesmyku Korynckim łączy się poprzez Kanał
Koryncki z Morzem
Egejskim.Na południu granica jest umowna – wzdłuż linii łączącej
przylądek Passero (Sycylia) z przylądkiem Matapan (Peloponez).Zachodnią
granicę tworzy wybrzeże Włoch i Sycylii – od Santa Maria di Leuca do
przylądka Passero z połączeniem
z Morzem Tyrreńskim poprzez Cieśninę Mesyńską.
Charakterystyka
Morze Jońskie posiada dobrze rozwiniętą linię brzegową oraz
liczne zatoki. Największe to: Tarencka, Squillace (zachodnia część), Ambrakijska, Patraska, Koryncka, Kiparysyjska, Meseńska (część wschodnia). We wschodniej
części morza znajduje się archipelag Wysp
Jońskich. Wysokość pływów na Morzu Jońskim sięga 40 centymetrów.
Maksymalna głębokość Morza Jońskiego wynosi 5121 metrów.Na wodach Morza
Jońskiego prowadzi się połowy sardynki, szprota, sardeli, makreli, tuńczyka,
głowacza, kalmarów oraz małży. To również ważny region turystyczny. Wzdłuż
wybrzeży rozwinęły się liczne kąpieliska i miejscowości wypoczynkowe.
Porty
Duże porty morskie:
·
Włochy: Tarent, Katania, Syrakuzy
Morze Adriatyckie lub Adriatyk (alb. Det(i) Adriatik, serb. i chorw. Jadransko more, Jadran, słoweń. Jadransko
morje, Jadran, wł. Mare
Adriatico) – północne odgałęzienie Morza Śródziemnego. Oddziela Półwysep Apeniński od Bałkańskiego.Nazwa
morza pochodzi od nazwy starożytnego portu morskiego Hadria (obecnie Adria)
założonego przez Etrusków na jego północnym wybrzeżu, na
obszarze dzisiejszych Włoch.
Amplituda pływów wynosi
około 90 cm (średnia dla całego Morza Śródziemnego to około 27). Prądy powierzchniowe są powodowane przez
wiatry północne. Amplituda temperatur jest bardzo niska.
Sycylia (łac. Sicilia, wł. Sicilia, w starożytności Trinacria)
– największa wyspa na Morzu Śródziemnym (25 710 km²), położona na
południe od Półwyspu Apenińskiego, od którego oddziela ją
wąska Cieśnina Mesyńska. Zamieszkuje ją około 5
milionów mieszkańców.Razem z wyspami Wyspy
Liparyjskie, Egady, Wyspy
Pelagijskie i Pantelleria tworzy
od 1946 roku region autonomiczny we Włoszech (o
powierzchni 25,7 tys. km² i 5,1 mln ludności). Najwyższym wzniesieniem na
wyspie jest wulkan Etna (3323 m n.p.m.). Na wyspie panuje klimat śródziemnomorski. Rozbudowana sieć rzeczna,
największe rzeki to: Salso, Simeto, Platani. Region Sycylia był podzielony na
9 prowincji: Palermo, Katania, Mesyna, Syrakuzy, Trapani, Ragusa, Caltanissetta, Agrigento i Enna, które
zostały zlikwidowane w sierpniu 2015.
Historia
Pierwszymi znanymi mieszkańcami Sycylii byli Sykanowie, Sykulowie i Elymowie[1]. Od XI
wieku p.n.e. wyspa była kolonizowana przez Fenicjan,
którzy założyli Palermo (wtedy Panormus). Od VIII wieku
p.n.e. rozpoczęła się grecka kolonizacja wyspy. Kolonizatorzy z Hellady założyli
takie miasta jak: Syrakuzy, Katanię i
Mesynę (wtedy zwaną Zancle). Greckie miasta rozwijały się wspaniale stając się
jednymi z ważniejszych miast greckich starożytnego świata (np. Syrakuzy). Właśnie
to miasto w V wieku p.n.e. objęło władzę nad resztą
greckich kolonii. W tym czasie odżyły też za sprawą Kartaginy fenickie
wpływy na wyspie i po ciężkich bojach z Grekami Kartagińczycy opanowali
przed rokiem 400 p.n.e. zachodnią część wyspy. Aż do III wieku p.n.e. trwały
grecko-kartagińskie walki o panowanie nad Sycylią. Wtedy to do konfliktu
włączyła się Republika
rzymska. Po pierwszej
wojnie punickiej Rzym wyparł Kartaginę z wyspy, a następnie w roku 215
p.n.e., po śmierci ostatniego władcy Syrakuz, stał się jedynym właścicielem
wyspy, czyniąc z niej rzymską prowincję. Pod rządami Rzymian Sycylia stała się
spichlerzem Rzymu. Główną siłą roboczą byli niewolnicy, którzy wzniecali wiele
powstań (m.in. w latach 135-132 p.n.e. i 104-100 p.n.e.), bezwzględnie
stłumionych przez wojska rzymskie.W połowie V wieku naszej ery Sycylia znalazła
się w rękach Wandalów, którzy niewiele wcześniej opanowali Afrykę Północną. W roku 493 wyspę
zdobyli Ostrogoci, a w 535 została wcielona do Bizancjum przez Belizariusza. W IX
wieku (828) Sycylię podbili Arabowie i
następnie rządzili nią przez kolejne dwa stulecia. Wyspę z rąk arabskich
wydarli w latach 1060-91 Normanowie pod
wodzą Rogera I. Roger
II został w roku 1130 pierwszym królem Sycylii.
Władca ten miał duży udział w przekazaniu arabskiej wiedzy Europie. Po
śmierci ostatniego z normańskich królów w roku 1189, nowym władcą Sycylii
został Święty Cesarz Rzymski Henryk VI (w 1194 koronował się w sycylijskiej
stolicy), a później Fryderyk II, który rządził wyspą od 1197 do 1250
roku.W roku 1266 papież Klemens
IV koronował Karola I z dynastii andegaweńskiej, który
wcześniej zamordował syna Fryderyka II, Manfreda, na króla Neapolu i
Sycylii. Rządy Karola I zostały przyjęte z dużą powściągliwością i 30 marca
1282 wybuchła rewolta, która określana jest w literaturze jako nieszpory sycylijskie. Sycylijczycy powołali na
króla Piotra III z Aragonii.
Wywołało to wojnę między Andegawenami i Aragonią. 31 sierpnia 1302 działania
wojenne zostały zakończone pokojem w Caltabellotta. Władcą Sycylii został Fryderyk II (1296-1337) z Aragonii, a
południowe Włochy pozostały w rękach Andegawenów. Po wygaśnięciu sycylijskiej
linii aragońskiej dynastii w roku 1409 władzę na wyspie objęła
główna linia z Aragonii. Trzydzieści trzy lata później, w 1442, Alfons V Aragoński zjednoczył Sycylię z
królestwem Neapolu. Na początku XVI wieku władzę w Hiszpanii (a
tym samym i na Sycylii) przejęli Habsburgowie. Po
nich rządy nad wyspą przejęli Burbonowie (1735).
W roku 1816 południowe Włochy i Sycylia zostały zjednoczone przez Ferdynanda I, tworząc Królestwo Obojga Sycylii. W
pierwszej połowie XIX wieku wyspą wstrząsały rebelie (w roku 1820 oraz w latach
1848-49).W roku 1860 na czele swoich oddziałów wylądował na Sycylii Giuseppe Garibaldi. Opanował wyspę, a ta wkrótce
przyłączyła się do królestwa Sardynii, aby potem wraz z całym
królestwem wejść do zjednoczonych Włoch. O wejściu w skład Włoch zadecydował
plebiscyt z 1861 roku. W ramach państwa włoskiego Sycylia była biednym,
prowincjonalnym regionem.Podczas drugiej wojny światowej (1943 rok) na wyspie
wylądował silny desant
aliancki i po trwających blisko miesiąc walkach opanował Sycylię. W
1947 wyspa otrzymała autonomię. Najpoważniejszym problemem wyspy po drugiej
wojnie światowej była bardzo silna mafia, która
zdominowała miejscową gospodarkę i politykę. Po
zabójstwach włoskich sędziów śledczych Giovanniego
Falcone i Paolo
Borsellino w 1992, władze przystąpiły do zdecydowanej walki ze
zorganizowaną przestępczością na wyspie i do 1998 mafia została znacznie
osłabiona. Mimo silnego wsparcia gospodarczego władz w Rzymie, Sycylia jest
nadal jednym z biedniejszych regionów Włoch.
Geografia
Wyspa ma kształt trójkąta,
którego boki tworzą Morze
Tyrreńskie od północy, Morze Jońskie od wschodu i Cieśnina
Sycylijska od południowego
zachodu. Sycylię od kontynentalnej części Włoch oddziela Cieśnina
Mesyńska, której szerokość w
najwęższym miejscu wynosi 3 km.
Góry
Najbardziej znana jest góra Etna, najwyższy szczyt w całej Sycylii, wznoszący się na wysokość 3323 m n.p.m. Jest to równocześnie najwyższy aktywny wulkan w całej Europie. Dalej na południowym wschodzie znajduje się niższe pasmo górskie Monti Iblei (986 m n.p.m.). Północna część wyspy to głównie łańcuchy będące przedłużeniem Apeninów takie jak Monti Peloritani, Monti Madonie i Monti Nebrodi. W północno-zachodniej części wybrzeża znajduje się góra Sparagio o wysokości 1110 m n.p.m.
Wulkany
Z 6 aktywnych włoskich wulkanów, aż 3 znajdują się na Sycylii.
Jest to wspominany już wulkan Etna, aktywny od 550 tys. lat. Kolejnym wulkanem
jest Stromboli, z którego ciągle unosi się strużka dymu.
Tak samo jako Stromboli, wulkan Vulcano jest osobną wyspą. Znajdują się
tam baseny błota siarkowego oraz Baja Negra, czyli plaża z czarnym piaskiem
wulkanicznym. Wchodzą one w skład Wysp
Liparyjskich.
Rzeki i jeziora
Na Sycylii rzadko padają obfite deszcze, dlatego ważne są tam
rzeki. Wyspa ma tylko jedno naturalne jezioro – Lago di Pergusa. W systemie
rzecznym najważniejsze rzeki to: Simeto (113km) mająca swój początek w
górach i płynąca na wschód przez Nizinę Katańską; Alcantara (52 km) znajdująca
się w północno-wschodniej części wyspy oraz Salso (144km)
najdłuższa rzeka na Sycylii.
Klimat
Sycylia ma typowy klimat śródziemnomorski z łagodną i wilgotną zimą
oraz suchym i gorącym latem. Wybrzeże charakteryzują temperatury porównywalne z
panującymi w Afryce Północnej, za to w miesiącach zimowych Etnę pokrywa śnieg.
Roczne opady wynoszą 1200-1400 mm., natomiast na wschodzie wyspy opady nie
przekraczają 400-600 mm. Gwałtownych opadów można spodziewać się późną jesienią
i wczesną wiosną. Zdarza się, że ulewa trwa nieprzerwanie przez kilka dni, lecz
równie dobrze może się przejaśnić w ciągu kilku minut.
Gospodarka
Przemysł winiarski
Winorośl była tu uprawiana od czasów greckich.
Przez długi czas Sycylia była największym regionem winiarskim we Włoszech.
Deserowe wino marsala jest
produkowane od XVIII wieku. Większość win sycylijskich nie cieszyła się
uznaniem i była sprzedawana w hurcie, lecz od lat 90. XX wieku producenci
coraz częściej zaczęli stawiać na jakość, a nie ilość. Popularnymi lokalnymi
odmianami winorośli są: białe catarratto bianco, inzolia, grillo i grecanico dorato (garganega) oraz
czerwone nero d'avola, frappato i nerello
mascalese.
Sardynia (wł. Sardegna, sard. Sardigna) – skalista wyspa, druga
pod względem wielkości na Morzu
Śródziemnym (po Sycylii). Wraz z pobliskimi wyspami tworzy region administracyjny we Włoszech.
Informacje ogólne
·
stolica: Cagliari
·
powierzchnia: 24 800 km² (region 24 100 km²)
·
liczba mieszkańców: 1 672 422 (2008)
·
gęstość zaludnienia: 69 os./km²
·
używane języki: sardyński i włoski
·
prezydent: Francesco Pigliaru (PD) (od 2014)
·
ważniejsze miasta: Sassari, Nuoro, Oristano, Alghero, Olbia
·
główne porty: Cagliari, Porto Foxi, Porto
Torres
·
najwyższy szczyt: Punta
La Marmora (1834 m n.p.m.)
·
najważniejszy masyw górski: Gennargentu
·
rzeki: Tirso, Mannu, Flumendosa
·
najważniejsze jeziora: Lago
Coghinas, Lago Omodeo
·
położenie: pomiędzy 38° 51' N i 41° 15' N oraz 8° 8' E i 9° 50'
E
·
długość wybrzeża: 1849 km
Historia
Prawdopodobnie około 1000 p.n.e. na wyspę przybyli Sardenowie wypierając Ligurów na
północne krańce wyspy. Do 238
p.n.e. Sardynią władali Kartagińczycy.
Pozostało tu więcej świadectw ich kultury niż w ojczyźnie – dzisiejszej Tunezji. W
mieście Nuoro można
oglądać świątynię boga Baala, cmentarze i domy mieszkalne tego starożytnego ludu, który
został wyparty z Sardynii przez Rzymian.Przez
długi czas uczeni niewiele wiedzieli o kulturze nuragijskiej – pierwotnej cywilizacji
sardyńskiej. Liczba, zakres i rozmiar pozostałości architektonicznych z okresu
neolitycznego wskazują na dużą populację wyspy. Około 1000 p.n.e. Feniccy żeglarze
ustanowili kilka portów handlowych na wybrzeżach Sardynii. W 509 p.n.e.
wybuchła wojna pomiędzy rodzimą ludnością a fenickimi osadnikami. Osadnicy
wezwali na pomoc Kartaginę (która niegdyś była założona przez
Fenicjan) i wyspa stała się podległa Kartaginie. W 238 p.n.e. – po pokonaniu
Kartaginy przez Republikę Rzymską w pierwszej wojnie punickiej – Kartagina
miała dodatkowe problemy wewnętrzne (Wojna Najemników). Wtedy Rzymianie zajęli
Korsykę wraz z Sardynią, praktycznie bez oporu ze strony Kartagińczyków.
W następnych latach pod rządami Rzymu, Sardyńczycy dla obrony
przed najeźdźcami wybudowali wokół nabrzeżnych miast pas fortyfikacji,
zwany "terra barbagia". Gorsze czasy nastały dla Sardynii
w roku 465 n.e.,
gdy pojawili się Wandalowie, którzy utworzyli królestwo w północnej
Afryce podbite przez cesarza bizantyńskiego Justyniana I.W latach 928/9 wyspa
pustoszona była przez piratów Saqaliba (słowiańskich), którzy wspólnie
z Arabami na
30 statkach przez szereg kolejnych lat wyprawiali się również na Genuę oraz
wybrzeża Kalabrii. Potem nastali Genueńczycy i
władcy z Pizy. Po
długim okresie walk papież oddał Sardynię władcom Aragonii. Wtedy
też rozpoczął się napływ ludności z Katalonii i
represje władz. Po kilku stuleciach Sardynia przeszła w ręce Austrii, która rok
później wymieniła ją z Piemontem na Sycylię.W roku 1720 Sardynia
dostała się pod panowanie dynastii sabaudzkiej, późniejszych królów Italii, stając się tym samym
częścią Włoch.
Geografia
Sardynia jest drugą co do wielkości wyspą na Morzu Śródziemnym.
Wybrzeża wyspy są najczęściej wysokie i skaliste, z długimi, względnie prostymi
odcinkami, wieloma wybitnymi cyplami, kilkoma szerokimi, głębokimi zatokami,
wieloma przesmykami i z wieloma mniejszymi wyspami nieopodal
wybrzeża.Przeważającą część wyspy zajmują góry i płaskowyże. Roślinność to
głównie makia,
wiecznie zielone zarośla. Sardynia ma kilka głównych rzek. Największe rzeki to
Tirso (151 km), która wpada do Morza Sardyńskiego, Coghinas (115 km)
i Flumendosa (127 km). Są 54 sztuczne jeziora i tamy, które dostarczają
wodę i prąd. Najważniejsze to Lago Coghinas i Lago Omodeo. Jedynym naturalnym
słodkowodnym jeziorem jest Lago di
Baratz. Wiele dużych, płytkich, słonowodnych lagun i rozlewisk jest
zlokalizowanych wzdłuż wybrzeża.Wyspa ma typowy klimat podzwrotnikowy
śródziemnomorski: zimą łagodny i deszczowy, latem gorący i suchy. W ciągu roku
jest około 300 dni słonecznych, z koncentracją opadów zimą i jesienią, i
opadami śniegu w górach. Średnia roczna temperatura wynosi od 11 °C do
17 °C. Dominującym wiatrem jest północno-zachodni mistral, wiejący
głównie zimą i wiosną. Może on wiać dosyć mocno, ale zwykle jest suchy i
łagodny.
Prowincje
Region dzieli się na 5 prowincji:
·
miasto metropolitalne Cagliari
Potencjalna Atlantyda
Włoski dziennikarz Sergio Frau w
książce „Słupy Herkulesa” wskazuje, że to Sardynia może być mityczną Atlantydą.
Według niego potężne budowle cywilizacji nuragijskiej oraz jej sztuka
przywołują skojarzenia z opisywaną przez Platona kulturą
Atlantów. Twierdzi on również, że Słupy Heraklesa w rozumieniu antycznym
mogły leżeć nie przy Cieśninie Gibraltarskiej, lecz między Tunezją i
Sycylią, zaś czas od zalania Atlantydy do narodzin Platona nie wynosił dziewięć
tysięcy, a jedynie dziewięćset lat.Hipoteza o tym, że w przekazie dotyczącym
Atlantydy błąd mógł popełnić sam autor, albo któryś kopista jego tekstów,
zamieniając 900 lat na 9000, ma swoich zwolenników także wśród części badaczy
zakładających istnienie Atlantydy. Wówczas to upadła także kultura
minojska na Krecie, co
miało związek ze zmianami, do jakich doszło po wybuchu wulkanu na greckiej
wyspie Santoryn. Informacje te na początku sierpnia 2009
podało także amerykańskie czasopismo „Independent”.
Gospodarka
Na Sardynii eksploatuje się bogate złoża rud cynku, ołowiu,
żelaza, miedzi, antymonu, srebra i boksytów. Znajdują się tu wielkie saliny morskie i kamieniołomy alabastru.
Występuje przemysł hutniczy cynku i ołowiu, stoczniowy, chemiczny, metalowy,
cementowy, włókienniczy, spożywczy. Jest też rafineria ropy naftowej.Uprawa
zbóż, roślin strączkowych, buraków cukrowych, warzyw, winorośli, oliwek,
migdałów, drzew cytrusowych, tytoniu, dębu korkowego oraz hodowla kóz i
owiec, rybołówstwo, połów ostryg i skorupiaków.Rozwinięta
turystyka.
Atrakcje turystyczne
Na Sardynii warte zobaczenia są nuragi, megalityczne warowne wieże obserwacyjne, które
pochodzą z połowy II tysiąclecia p.n.e. Na wyspie znajduje się
ich około 7 tysięcy. Budowane były bez użycia zaprawy z ociosanych kamieni
przez zasiedlającą Sardynię od ok. XVII do
ok. II wieku p.n.e. cywilizację
nazywaną nuragijską.Liczne
skałki, głównie wapienne ale także granitowe i bazaltowe,
czynią Sardynię miejscem chętnie odwiedzanym przez wspinaczy z całej Europy.
Według Maurizio
Oviglii, autora przewodników wspinaczkowych po Sardynii, samych
tylko jednowyciągowych dróg
wspinaczkowych wyposażonych w stałe przeloty jest na tej wyspie ponad
3600 (stan z roku 2010).
Algieria (arab. الجزائر, trl. Al-Jazā’ir, trb. Al-Dżaza’ir), Algierska
Republika Ludowo-Demokratyczna (arab. الجمهورية الجزائرية الديمقراطية
الشعبية, trl. Al-Jumhūriyyah al-Jazā’iriyyah ad-Dīmuqrāţiyyah
ash-Sha‘biyyah, trb. Al-Dżumhurijja al-Dżaza’irijja ad-Dimukratijja
asz-Szabijja, tamazight ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ) – 10. co do wielkości państwo świata (największe w Afryce), położone w Afryce
Północnej nad Morzem
Śródziemnym,
członek Unii
Afrykańskiej. Znaczną
część obszaru Algierii zajmują wchodzące w skład Sahary pustynie oraz półpustynie.
Historia
Terytorium współczesnej Algierii w starożytności zamieszkiwały
ludy berberyjskie. Od XII wieku p.n.e. na wybrzeżach kraju
powstawały fenickie osady handlowe, które od IX wieku
p.n.e. należały do Kartaginy. W III wieku p.n.e. w głębi kraju
utworzone zostało państwo Numidii,
dołączone w I wieku p.n.e. do Imperium Rzymskiego. W okresie rządów rzymskich
kraj stał się jednym ze spichlerzy imperium, dzięki czemu nastąpił szybki
rozwój kulturalny i gospodarczy ziem. W V wieku n.e. wybrzeże Algierii
zajęli Wandalowie, w 533 Bizancjum, z kolei w drugiej połowie VII wieku Arabowie.
Arabowie przeprowadzili w kraju proces islamizacji i
arabizacji miejscowych ludów berberyjskich. W ciągu średniowiecza tereny często
zmieniały władców. Wybrzeża były opanowane przez piratów berberyjskich. U schyłku XV wieku licznie
osiedlili się tu muzułmańscy uchodźcy z Hiszpanii, zasilili oni osady pirackie.
Częste eskapady piratów na tereny Hiszpanii i hiszpańskie okręty, doprowadziły
do zajęcia przez Hiszpanów portu w Oranie w
1509 (kontrolowała go do 1708), a w 1510 Algieru.
Zagrożeni ekspansją hiszpańską piraci zwrócili się o pomoc do Imperium Osmańskiego i w 1519 przyjęli
zwierzchnictwo tureckie. Obecna Algieria została włączona w skład Imperium
Osmańskiego pod arabską nazwą Al-Dżazair. Od początku XVIII wieku władzę
przejmowali lokalni władcy.
W 1830 Algier został zdobyty przez Francję. W kolejnych latach
Francuzi prowadzili systematyczny podbój kraju, spotykając się z oporem
algierskich plemion. Wnętrze Algierii siły francuskie opanowały po 1847 wraz z
rozbiciem wojsk emira Abd al-Kadira. Rząd
francuski przyznał Algierii status osadniczego terytorium zamorskiego Francji i
od lat 40. XIX wieku prowadził akcję osadniczą. Przeciwko francuskiej kolonizacji kraju
występowała miejscowa ludność, która kilkukrotnie (między innymi w latach 1857,
1864-66, 1870-71) organizowała antyfrancuskie powstania. W 1881 Francuzi nadali
Algierii kodeks tubylczy. Kodeks zakazał lokalnej ludności przynależności do
partii politycznych i związków zawodowych. Część represyjnych praw
zniesiono po I wojnie światowej. W okresie 20-lecia międzywojennego powstały
pierwsze lokalne partie nawołujące do obrony interesu narodowego. Podczas II
wojny światowej Algieria stała się terenem walk aliantów z
siłami rządu Vichy. Po zakończeniu wojny nasiliły się
tendencje antykolonialne. W 1946 powstał Ruch na rzecz Triumfu Wolności
Demokratycznych (MTLD), który 1947 wyłonił konspiracyjną Organizację Specjalną.
Na bazie Organizacji Specjalnej powstał Komitet Rewolucyjny Jedności i Akcji. W
1954 Komitet Rewolucyjny Jedności i Akcji (CRUA) zorganizował antyfrancuskie
powstanie i przekształcił się we Front Wyzwolenia Narodowego.
Powstanie objęło cały kraj. Francuzi w trakcie powstania wprowadzili w kolonii
system rządów terroru i odpowiedzialności zbiorowej wobec cywilów. Powszechne
stały się tortury, ekspedycje karne i pacyfikacje. W 1958 w Kairze utworzono
Tymczasowy Rząd Republiki Algierskiej. W 1962 przedstawiciele Frontu Wyzwolenia
Narodowego i rządu Francji podpisali układ w Évian-les-Bains, na mocy którego
proklamowano niepodległość republiki.U progu niepodległości kraju nasiliły się
zamachy terrorystyczne podejmowane przez Organizację Tajnej Armii,
skupiającą pozostałych w kraju francuskich osadników. Terroryzm i jego reakcja
ze strony władz spowodowały masowy exodus ludności francuskiej z kraju, do
połowy 1962 Algierię opuściło 80% osadników. W 1963 przyjęto pierwszą
konstytucję algierską. Premierem i pierwszym prezydentem republiki został Ahmad Ben Bella. W październiku 1963
suwerenność Algierii zakwestionowało Maroko, w
trakcie tak zwanej wojny piaskowej, w
której siły algierskie pokonały wojska marokańskie. W 1964 w Algierskiej Karcie
Narodowej nakreślono socjalistyczny program
rozwoju państwa, w którym monopartyjne rządy objął Front Wyzwolenia Narodowego.
W 1965 miał miejsce zamach
stanu z Huari
Bumedienem na czele. Bumedien w trakcie rządów przeprowadził reformę
rolną i nacjonalizację części
sektorów przemysłu.W 1979, po śmierci Bumediena, urząd prezydenta objął Szadli Bendżedid.
Uchwalona w 1989 nowa, demokratyczna konstytucja, spowodowała chaos polityczny.
Duże poparcie społeczne uzyskał islamistyczny Islamski Front Ocalenia, który w 1990 wygrał wybory
komunalne i regionalne. Po wygranej pierwszej turze wyborów parlamentarnych w
1991 doszło do reakcji wojska i zwolenników państwa laickiego: Islamski Front
Ocalenia został zdelegalizowany, a wybory unieważnione. W latach 90. XX wieku w
kraju trwała wojna domowa. W styczniu 2000 rozwiązała się Islamska Armia Ocalenia, zbrojne skrzydło Islamskiego Frontu Ocalenia (FIS), a wielu jej
bojowników poddało się w zamian za amnestię. W XXI wieku Algieria znalazła się
w czołówce najlepiej rozwiniętych państw kontynentu. Na przełomie 2010 i 2011 w
kraju wybuchły ogólnokrajowe protesty. W
kwietniu 2019 do dymisji podał się wieloletni prezydent Abd al-Aziz Buteflika,
na co miały wpływ trwające masowe protesty spowodowane
przez rosnące koszty życia i bezrobocie.
Geografia
Algieria leży w północnej Afryce nad Morzem Śródziemnym, między Marokiem, Libią i Tunezją.
Stolica Algier liczy
1,6 mln mieszkańców (a zespół miejski 3,8 mln).
Położenie: 28° 00 N, 3° 00 E
Powierzchnia całkowita: 2 381 740 km² (powierzchnia
wód śródlądowych pomijalna).
Granice lądowe: 6343 km, w tym z poszczególnymi państwami:
·
·
·
·
·
·
·
Linia brzegowa: 998 km
Morskie długości:
·
powierzchnia połowów: 32-52 mil morskich
·
wody należące do kraju: 12 mil morskich
Ludność
Podobnie do Maroka ludność
Algierii w większości ma mieszane arabsko-berberyjskie pochodzenie,
przy czym w przeważającej większości uważa się za Arabów.
Wyraźnie osobnym narodem są berberyjscy Kabylowie posiadający
własny język i odrębne zwyczaje, którzy zamieszkują głównie
północno-wschodni region kraju zwany Kabylią, gdzie
są w większości. Liczebność Kabylów w Algierii ocenia się pomiędzy 3 000 000 a
6 000 000 osób. Występują wśród nich tendencje do żądania autonomii, w
szczególności językowej, które dotychczas zwalczane były przez władze
algierskie.
Na obszarach pustyń i oaz w środkowej i południowej części kraju
występują także inne grupy posługujące się językami berberyjskimi, w tym Tuaregowie.
·
największe miasta według liczby ludności (dane szacunkowe z
2009):
o Algier –
2 203 698
o Oran –
679 877
o Konstantyna – 462 779
o Batina –
297 835
o Dżilfa –
261 026
·
przyrost naturalny: 1,19% (2009)
·
śmiertelność niemowląt: 27,73 na 1000 żywych narodzin
·
średnia długość życia: 74 lata
·
analfabetyzm: 30%
W 2016 Algieria liczyła 40 376 000 mieszkańców, w
skład których wchodzili:
·
Arabowie (Algieryjczycy) – 67,9%
·
Berberowie –
23,8% (w tym Kabylowie – 13,8%, Shawiya –
5,3%, Imazighen –
3,8%)
·
Beduini – 6,3% (w tym Tajakant –
4,1%)
·
pozostali – 2,0% (w tym Sahrawi, Arabowie – Marokańczycy, Tuaregowie i Chińczycy).
Rolnictwo
Uprawa zbóż, oliwek, winorośli,
pomarańczy, mandarynek i pomidorów. Hodowla owiec, kóz,
wielbłądów, bydła; rybołówstwo.
Tunezja (arab. تونس, trb. Tunis), oficjalnie Republika Tunezyjska (arab.
الجمهورية التونسية, trb. Al-Dżumhurija at-Tunisija – państwo leżące w północnej Afryce, nad Morzem
Śródziemnym. Graniczy
z Algierią i Libią. W latach 1881–1956 pod protektoratem Francji. Od 12 listopada 1956 w ONZ, a od 1 października 1958
członek Ligi Państw
Arabskich. Stolicą kraju jest Tunis, a inne
większe miasta to: Safakis, Arjana, Bizerta (Banzart), Kabis (Gabés), Susa (Sousse).
Historia
Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. na obszar obecnej
Tunezji nastąpił napływ ludów koczowniczych ze wschodu i południa Afryki. W II
tysiącleciu p.n.e. rozpoczęła się kolonializacja fenicka,
najważniejszą kolonię stanowiła Kartagina. W
wyniku wojen punickiej obszar Kartaginy został
włączony w skład Imperium Rzymskiego. W V wieku n.e. Rzymianie
zostali wyparci przez germańskich Wandalów,
którzy z kolei zostali pokonani w połowie VI wieku przez Bizancjum. W drugiej połowie VII w. Tunezję
podbili Arabowie którzy zislamizowali kraj.
W 1574 roku kraj włączono do Imperium Osmańskiego. Od 1590 roku realna władza
należała do bejów,
którzy jedynie formalnie uznawali zwierzchnictwo osmańskie. Wybrzeże stało się
bazą wypadową piratów. W XIX wieku coraz bardziej intensywna
penetracja mocarstw europejskich zakończona w 1881 roku ustanowieniem
w Tunezji protektoratu francuskiego. Od
początku okupacji francuskiej rozwijał się ruch
antykolonialny. W latach 20. narodziły się partię polityczne, w tym
partia Destur. W trakcie II wojny światowej Tunezja dostała się pod
okupację włosko-niemiecką i stała się obszarem walk. Od 1943
roku ponownie w rękach Francji. Po zakończeniu wojny na sile przybrała walka o
niepodległość. Toczyła się ona głównie za pomocą metod politycznych, nie
obeszło się jednak także bez niepodległościowej działalności partyzanckiej. W
1951 roku podpisano porozumienie z Francją, które regulowało zarządzanie
krajem. W 1954 roku Tunezja uzyskała autonomię wewnętrzną
a w 1956 roku niepodległość. W 1957 roku ustanowiono republikę. Ostatni
żołnierze francuscy wycofali się z Tunezji w 1963 roku.Rządy w niepodległej
Tunezji objęła Neo-Destur i
prezydent Habib Burgiba.
Rządy Neo-Destur wiązały się z polityką niezaangażowania, współpracą z
państwami Zachodu oraz umacnianiem więzi gospodarczych i politycznych z
Francją. W latach 70. wystąpiły wewnętrzne problemy natury gospodarczej i
politycznej. W 1974 roku parlament zapewnił Burgibie dożywotnią prezydenturę. W
1979 roku do Tunisu przeniesiono siedzibę Ligi Państw Arabskich. Po zamieszkach z przełomu lat
70. i 80. władze dopuściły do działalności inne partie. W 1987 roku Burgiba
został odsunięty od władzy przez generała Zajna al-Abidina ibn
Aliego ogłoszonego następnie prezydentem. W 1996 roku Tunezja
nawiązała relacje dyplomatyczne z Izraelem na
najniższym szczeblu (jako czwarte państwo arabskie). 14 stycznia 2011 roku ibn
Ali uciekł z kraju pod wpływem rozpoczętych 17 grudnia 2010 masowych protestów społecznych. Po wydarzeniach arabskiej
wiosny, 23 października 2011 odbyły się wybory do Zgromadzenia
Konstytucyjnego, które miało pełnić rolę tymczasowego parlamentu. Zwyciężyła w
nich konserwatywna Partia
Odrodzenia (Hizb an-Nahda) zdobywając 41,47% głosów. 13 grudnia 2011
na nowego prezydenta kraju został zaprzysiężony Al-Munsif al-Marzuki,
przywódca partii Kongres
Republiki.Na podstawie uchwalonej 27 stycznia 2014 nowej konstytucji, 26
października 2014 odbyły się wybory parlamentarne do Zgromadzenia
Przedstawicieli Ludowych, w których zwyciężyła laicka partia Wezwanie
Tunezji (wywodząca się ze środowiska dawnych współpracowników ibn
Alego). W wyborach prezydenckich, które odbyły się 23 listopada i 21 grudnia
2014 były premier Al-Badżi Ka’id
as-Sibsi zdobył 55,68% głosów w drugiej turze i pokonał
urzędującego prezydenta Al-Munsifa
al-Marzukiego, który otrzymał 44,32% głosów. 31 grudnia 2014
as-Sibsi został oficjalnie zaprzysiężony na stanowisku głowy państwa.
Geografia
Położenie
Tunezja położona jest w Afryce Północnej i zajmuje powierzchnię
wielkości połowy Polski. Wybrzeże Tunezji na północy i wschodzie opływa Morze
Śródziemne. Północ kraju jest górzysta i gęsto zalesiona. Im dalej na południe,
ukształtowanie terenu zmienia się w coraz bardziej płaskie i suche aż do
obszaru szottów (słone jeziora, zazwyczaj wyschnięte)
wyznaczających początek strefy saharyjskiej.
Klimat
Na wybrzeżu klimat śródziemnomorski. Na wschodnim wybrzeżu
bardziej suchy. Na północy występuje klimat podzwrotnikowy, od pośredniego
między morskim a kontynentalnym, na południu zwrotnikowy skrajnie
suchy-kontynentalny.
Bośnia i Hercegowina (bośn. i chorw.: Bosna i Hercegovina, serb. Босна и Херцеговина, Bosna i Hercegovina, skrótowo BiH)
lub Bośnia – państwo
federacyjne ze stolicą w Sarajewie położone
w południowo-wschodniej Europie,
na Półwyspie Bałkańskim. Graniczy na północy,
zachodzie i południu z Chorwacją, na
wschodzie z Serbią, a na południowym wschodzie z Czarnogórą. Od
południowego zachodu ma dostęp do Morza
Adriatyckiego.Jako suwerenne państwo Bośnia i Hercegowina funkcjonuje od
marca 1992 roku, kiedy proklamowana została niepodległość Socjalistycznej
Republiki Bośni i Hercegowiny, co ostatecznie doprowadziło
do rozpadu Jugosławii i było zarazem jedną z
przyczyn wybuchu trwającej ponad trzy i pół roku wojny domowej,
zakończonej podpisaniem w Dayton układu
pokojowego, którego częścią było uchwalenie konstytucji nadającej Bośni i
Hercegowinie obecny kształt i ustrój polityczny. Efektem tego jest obowiązujący
podział kraju na dwie główne, autonomiczne jednostki administracyjne – Federację Bośni i Hercegowiny oraz Republikę
Serbską, a także znajdujący się pomiędzy nimi Dystrykt
Brczko.Bośnia i Hercegowina jest członkiem Organizacji Narodów
Zjednoczonych, Światowej Organizacji Zdrowia, Rady
Europy, Grupy 77, Organizacji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Środkowoeuropejskiego
Porozumienia o Wolnym Handlu, Międzynarodowej Agencji Energii
Atomowej, Unii na rzecz Regionu Morza
Śródziemnego oraz Inicjatywy Środkowoeuropejskej,
ubiega się o członkostwo w NATO, a
także jest potencjalnym kandydatem do dołączenia do Unii Europejskiej.Oficjalną
walutą jest marka zamienna.
Historia
Traktat berliński (1878) postanawiał
o oddaniu Bośni i Hercegowiny pod administrację austriacką. 5 października 1908
Austro-Węgry dokonały aneksji
Bośni i Hercegowiny. Po pierwszej wojnie światowej Bośnia i Hercegowina weszła w
skład SHS, a
potem Królestwa Jugosławii. Od 1941 w granicach Niepodległego Państwa
Chorwackiego. Po wojnie Socjalistyczna Republika
Bośni i Hercegowiny w składzie Socjalistycznej
Federacyjnej Republiki Jugosławii. W Sarajewie odbywały
się Zimowe Igrzyska Olimpijskie w
1984 r. Bośnia i Hercegowina uzyskała niepodległość w referendum 1992,
ale Serbowie zbojkotowali wyniki głosowania i utworzyli własne państwo –
Republikę Serbską ze stolicą w Banja Luce.Wojna w Bośni i Hercegowinie, Układ w
Dayton i Zamieszki w Bośni i
Hercegowinie.
Etymologia nazwy
Terytorium Bośni i Hercegowiny obejmuje obszar dwóch regionów
historycznych i geograficznych – Bośni (zajmującej około 80% powierzchni kraju) oraz Hercegowiny.
Jednoznaczne określenie granic pomiędzy nimi nie jest łatwe do ustalenia na
skutek długotrwałego związku tych regionów i bycia poddanym wspólnej władzy od
czasów średniowiecza.
Pierwsze powszechnie uznawane wzmianki o Bośni sięgają połowy X
wieku (między 948 a 952 rokiem). Wtedy to bizantyjski cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta opisując
te tereny w podręczniku polityczno-geograficznym użył określenia χωρίον
Βοσώνα (gr. mała
kraina Bosony).Uważa się, że nazwa pochodzi od hydronimu rzeki
Bośni przepływającej przez środkową Bośnię. W czasach starożytnych
funkcjonowały dwie nazwy: Bossina i Bosona. Według
filologa Antona Mayera nazwa Bosna mogłaby pochodzić od
iliryjskiego *„Bass-an-as”, co pochodzi od protoindoeuropejskiego rdzenia „bos”
lub „bogh” – oznaczającego „bieżącą wodę”. Według angielskiego mediewisty Williama Millera,
słowiańscy osadnicy w Bośni „zaadoptowali łacińskie wyrażenie [...] Basante, do
własnego języka, nazywając strumień Bośnia i siebie Bośniakami.Pochodzenie
nazwy Hercegowina („ziemia herzoga”, od niemieckiego słowa „książę”) sięga XV
wieku i pochodzi od tytułu bośniackiego magnata Stjepana Vukčića Kosača,
„Herceg (Herzog) z Hum i
wybrzeża” (1448). Przez dodanie końcówki -ovina (kraj), teren
przez niego zajmowany oto był rozpoznawany jako Herzegovina. Hum,
dawniej Zahumle, było wczesnośredniowiecznym
księstwem, które zostało podbite przez Banat Bośni w pierwszej połowie XIV
wieku. Region był administrowany przez Osmanów jako Sandżak Hercegowiny (Hersek) w Ejalecie Bośni, aż do powstania
krótkotrwałego Ejaletu Hercegowiny w latach 30. XIX wieku, który to ponownie
pojawił się w latach 50. XIX wieku, po czym jednostka stała się powszechnie
znana jako Bośnia i Hercegowina.Po ogłoszeniu niepodległości w 1992 roku nazwa
państwa początkowo brzmiała Republika Bośni i Hercegowiny,
jednakże w uchwalonej trzy lata później konstytucji została ona zmieniona na
obecnie funkcjonującą Bośnia i Hercegowina.
Warunki naturalne
Bośnia i Hercegowina jest krajem górzystym – powyżej 200 m
n.p.m. znajduje się blisko 90% jej obszaru. Większość terytorium obejmują Góry
Dynarskie – młode góry powstałe w orogenezie alpejskiej, zbudowane
przeważnie z wapieni, dolomitów, łupków i piaskowców. Liczne pasma górskie, a
wśród nich Kozara, Grmeč, Vlašić, Čvrsnica, Prenj,
Romanija, Jahorina, Bjelašnica i Treskavica biegną z północnego zachodu w
kierunku południowo-wschodnim. Na granicy z Czarnogórą znajduje
się najwyższy szczyt Bośni i Hercegowiny – Maglić (2386
m n.p.m.)Na
północno-wschodnim obszarze tego kraju znajduje się niewielka część Kotliny Panońskiej. Blisko połowa terytorium
kraju jest zalesiona.Bośnia i Hercegowina leży w strefie klimatu przejściowego
między klimatem kontynentalnym a śródziemnomorskim. W zimie temperatury są bardzo
niskie oraz występują częste wiatry, powodujące sztormy. Z
kolei lata są upalne, przy czym z reguły na południu kraju występują wyższe
temperatury.Do największych rzek Bośni i Hercegowiny należą Sawa (wraz
z jej prawymi dopływami – Una, Sana i Vrbas), Neretwa, Bośnia i Drina.
Większość rzek ma swoje zlewisko w Morzu
Czarnym, tylko nieliczne uchodzą do Adriatyku. Na
terenie kraju występuje kilka dużych jezior, które zostały sztucznie utworzone
przez człowieka.
Obszary chronione
W Bośni i Hercegowinie
utworzono cztery parki narodowe: Park Narodowy
Kozara (34 km²), Park Narodowy Una (198 km²) Park Narodowy Drina (63
km²) i Park Narodowy
Sutjeska (173 km²), a także
osiem parków przyrody – m.in. Hutovo Blato, Blidinje oraz Bardača.
Demografia
Bośnię i Hercegowinę zamieszkuje obecnie 3 791 662 mieszkańców.
Główne skupiska ludności znajdują się w dolinach rzek i kotlinach śródgórskich.
Do najważniejszych grup etnicznych zamieszkujących kraj należą: Boszniacy – 48%, Serbowie –
33% i Chorwaci – 15%. Trwająca trzy lata wojna domowa doprowadziła
do ogromnych strat ludnościowych i gruntownych zmian etnicznych w strukturze
etnicznej kraju. Przyrost naturalny wynosi 0,5‰, a średnia długość życia dla
mężczyzn: 74 lata, a kobiet: 82 lata. średnia gęstość zaludnienia to 76 osób na
km². W miastach mieszka 44% ludności.
Węgry (węg. Magyarország) – państwo śródlądowe w Europie Środkowej, od 1955 członek ONZ, od
1999 członek NATO, od 2004 członek Unii
Europejskiej.Do 1946 Królestwo Węgier, z epizodem Węgierskiej Republiki Ludowej (XI
1918-III 1919) i Węgierskiej Republiki Rad (III-VIII 1919),
1946-1949 Republika Węgierska. Po
przejęciu pełni władzy przez partię komunistyczną i
stworzeniu państwa monopartyjnej dyktatury
partii komunistycznej 1949–1989 Węgierska Republika Ludowa.
WRL, państwo satelickie ZSRR, była członkiem Organizacji Narodów
Zjednoczonych, większości organizacji wyspecjalizowanych
ONZ od 1955, a także Układu Warszawskiego i RWPG jako
element bloku wschodniego. W latach 1956–1962 powstanie
węgierskie 1956 (stłumiona przez Armię
Radziecką próba uniezależnienia się od ZSRR) było przedmiotem debaty
w Radzie
Bezpieczeństwa ONZ. W wyniku obrad Trójkątnego Stołu (czerwiec 1989)
nastąpiła transformacja ustrojowa i po przeprowadzonych 25
marca 1990 wolnych wyborach Węgierska Republika Ludowa została przekształcona
w demokrację parlamentarną,
Republikę Węgierską (proklamowaną oficjalnie 23 października 1989). 1 stycznia
2012 nowa Konstytucja Węgier ustanowiła
IV formę republikańską państwa – Węgry (Magyarország).
Historia
W epoce żelaza terytorium
dziś zwane Węgrami zamieszkiwał konglomerat różnych ludów. Ze względu na swój
miejscami stepowy charakter terytorium zasiedlili nomadyczni Scytowie,
obszary pomiędzy górami Bukowymi,
a Apuseni, jak i Siedmiogród leżały
w domenie ludów Dackich, zachodnie i południowe pobrzeża w
kierunku dzisiejszej Styrii i Slawonii zamieszkiwały
plemiona które z grubsza znane są jako Ilirowie.
Szybki cywilizacyjny i populacyjny postęp ludności celtyckiej sprawił,
że zaczęli się osiedlać daleko poza swą kolebką nad rzekami Paar, Isar, Altmühl, od Brytanii przez teren na północ
od Padu po "Węgry" i
nawet Pn-Wsch. stoki Karpat.W I w.
p.n.e. armia rzymska po paru dekadach walk,
począwszy od podoboju miasta Segestika, zwyciężyła wojnę
z miejscowymi. Imperium Rzymskie, w zakolu Dunaju, na
podbitym terytorium utworzyło prowincję o nazwie Panonia i
rozpoczęło przeprowadzać procesy Kolonizacji i Romanizacji.Po
upadku Rzymu tereny te zajmowane były kolejno przez Hunów, Wandalów, Gepidów i Awarów, zaś w
początkach IX wieku powstało tu słowiańskie Państwo Wielkomorawskie, któremu kres położyło
pojawienie się pod koniec IX wieku Madziarów pod
wodzą Arpada.Dynastia Arpadów panowała
na Węgrzech do 1301 roku. Za twórcę państwa uważany jest, koronowany w 1001
pierwszy król Węgier, Stefan I Święty, który ostatecznie
przeprowadził chrystianizację swojego
państwa. W latach 1241–1242 Węgry, jak wiele innych krajów wschodniej Europy,
zostały zniszczone przez najazdy mongolskiej Złotej
Ordy. Szczyt potęgi państwo węgierskie osiągnęło za panowania Ludwika Andegaweńskiego (1342–1382), także króla
Polski, kiedy Węgry sięgały od Adriatyku po Morze Czarne i skutecznie
przeciwstawiały się ekspansji Turcji w Europie. Ich powrót do potęgi nastąpił
za czasów Macieja Korwina (1458–1490), który
przyłączył do królestwa Śląsk, Łużyce, Morawy oraz Dolną
Austrię. Potęga Węgier załamała się jednak zupełnie po 1526 w wyniku
klęski w bitwie z Imperium Osmańskim pod Mohaczem. Po wojnie domowej pomiędzy pretendującym
do tronu Ferdynandem Habsburgiem a Janem
Zapolyą – wybranym przez szlachtę węgierską królem Węgier, cały
teren dzisiejszych Węgier został opanowany przez Turcję. Część
terytorium dotychczasowego królestwa dostała się rodzinie Habsburgów jako
dziedzina rodowa – w konsekwencji postanowień układu wiedeńskiego (1515) pomiędzy Jagiellonami i Habsburgami, z
części utworzono Księstwo Siedmiogrodu, którego pierwszym władcą
był Jan Zygmunt Zapolya, wnuk Zygmunta
Starego, częścią centralną z Budą zarządzał
bezpośrednio (jako prowincją turecką) sułtan Sulejman Wspaniały. Zostało to ustalone
postanowieniami pokoju z 1541 między Imperium Osmańskim a Imperium
Habsburgów.Całość terytorium Królestwa Węgier znalazła się pod władzą
Habsburgów po pokoju w Karłowicach. Turcja Osmańska wówczas
wycofała się z Europy Środkowej, w wyniku następstw klęski w bitwie pod Wiedniem (w trakcie ostatniej
ofensywy Imperium Osmańskiego w Europie Środkowej) i dalszych klęsk w wojnie
toczonej do roku 1699 z Ligą
Świętą (Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Republika
Wenecka i Imperium Habsburgów), do których w 1686
dołączyło Carstwo Rosyjskie. Węgry, które stanowiły osobne
królestwo, w 1804 roku weszły jako prowincja do nowo utworzonego Cesarstwa
Austrii, na czele którego stanął Franciszek I. W wyniku słabości
wewnętrznej i klęski w wojnie z Prusami (1866)
Austria zmuszona została do nadania drugiemu pod względem znaczenia narodowi
monarchii – Węgrom – statusu współgospodarza i w 1867 powstały Austro-Węgry. Całkowitą samodzielność uzyskano
dopiero po I wojnie światowej.W okresie rozpadu monarchii
austro-węgierskiej, po rozpoczętej 31 października 1918 r. rewolucji Węgry zostały
16 listopada 1918 ogłoszone republiką,
której prezydentem został Mihály Károlyi. W
marcu 1919 władzę przejęli komuniści i socjaldemokraci, proklamując Węgierską Republikę Rad – dyktaturę pod
przywództwem Béli Kuna. Węgierska
Republika Rad przetrwała przez 133 dni i została obalona w wyniku inwazji
wojsk rumuńskich i czechosłowackich. W
1920 Węgry utraciły, w wyniku traktatu
w Trianon dostęp do morza oraz dwie trzecie swego terytorium (Burgenland, Słowacja, Zakarpacie, Siedmiogród, Wojwodina, Chorwacja i Slawonia), z
325 tys. km² pozostało 93 tys. km². W wyniku ustaleń traktatu Węgry utraciły
również niemal dwie trzecie ludności (pozostało 8 z 21 milionów). Poza
granicami Węgier znalazło się 3,5 milionów Węgrów (co
stanowiło ⅓ tego narodu), głównie w południowej Słowacji i siedmiogrodzkim
Seklerlandzie oraz części Wojwodiny, w tym obszary o zwartym osadnictwie i
większości węgierskiej. Węgry uznane za pozostałość Austro-Węgier i stronę
wojującą w I wojnie światowej zostały obarczone na
kolejne 33 lata płatnością reparacji wojennych. Oprócz tego zmniejszono
liczebność armii węgierskiej do 32 tysięcy i zakazano obowiązkowej służby
wojskowej. Politycy francuscy (Georges Clemenceau) otwarcie przyrzekli Węgrom w
chwili podpisania traktatu możliwość jego rewizji w oparciu o kryterium etnograficzne i
statut Ligi Narodów, obietnica ta nie została dotrzymana.
Wobec postanowień traktatu na Węgrzech w całym okresie międzywojennym
dominowała chęć rewizji jego postanowień, uznawanych za sprzeczne z
zasadą samostanowienia narodów. Zdominowało to politykę
zagraniczną Królestwa Węgier i jego stosunki z
sąsiadami. Formalnie Węgry ogłoszono ponownie monarchią, jednak tron pozostał
nieobsadzony. Dwukrotne próby odzyskania korony przez króla Karola
IV nie powiodły się, a na czele państwa jako regent stanął
były admirał austro-węgierskiej floty – Miklós
Horthy. W wyniku kryzysu gospodarczego i rewizjonistycznej propagandy,
nastąpiło zbliżenie z III
Rzeszą, przystąpienie do Paktu
Trzech i od czerwca 1941 udział w II wojnie światowej po stronie Państw
Osi. W sierpniu 1943 rząd Węgier i regent Horthy
zaproponował aliantom traktat pokojowy, co w marcu 1944 spowodowało zajęcie
Węgier przez Wehrmacht. Wobec konsekwentnych prób zawarcia
zawieszenia broni podejmowanych, również po niemieckiej okupacji Węgier, przez
regenta i rząd węgierski, w październiku 1944 (po wkroczeniu Armii
Czerwonej na terytorium Węgier) Niemcy dokonali zamachu
stanu na Węgrzech, uprowadzając i internując regenta Miklosa Horthy’ego i wprowadzając rząd marionetkowy Ferenza Szalasiego i faszystowskiej
partii strzałokrzyżowców.
Już w październiku 1944 część Węgier została zajęta przez Armię Czerwoną
(wojska węgierskie walczyły wyłącznie na wschodnim froncie), ostatnie walki
zakończyły się na terenie Węgier 4 kwietnia 1945.Po wojnie kraj należał do
bloku wschodniego, będącego pod kontrolą ZSRR. Próba odzyskania niepodległości i demokratyzacji
w 1956 (powstanie węgierskie) zakończyła się krwawą
radziecką interwencją zbrojną.W roku 1989 Węgry podważyły żelazną kurtynę dzielącą bloki wschodni i
zachodni, otwierając granicę z Austrią. W 1990 przeprowadzono demokratyczne
wybory. W 1999 Węgry przystąpiły do NATO, a w
2004 do Unii Europejskiej.25 kwietnia 2011 roku
prezydent Pal Schmitt podpisał nową Konstytucję Węgier,
która weszła w życie 1 stycznia 2012 roku. Konstytucja m.in. zmieniła nazwę państwa
z Republika Węgierska na Węgry.
Geografia
Powierzchnia Węgier wynosi 93 030 km². Są nieomal w
całości położone w nizinnej i równinnej Kotlinie Panońskiej. Wyjątkami są Średniogórze Północnowęgierskie –
makroregion należący do Karpat (pasma
górskie Börzsöny, Gödöllő, Cserhát, Mátra (z najwyższym szczytem
Węgier Kékes), Góry
Bukowe, Góry Tokajsko-Slańskie) na północnym wschodzie kraju
oraz należące do Alp Wzgórza Kőszeg i Góry Soprońskie na północnym
zachodzie.Największe rzeki Węgier to Dunaj, Cisa i Drawa. Na Węgrzech leży największe jezioro Europy Środkowej – Balaton. W
mieście Hévíz znajduje się
największe na świecie jezioro termiczne – Hévíz.
Gospodarka
Przemysł
Na Węgrzech występują stosunkowo różnorodne, choć mało zasobne
złoża surowców mineralnych. Eksploatuje się tu głównie boksyty (systemem
odkrywkowym), ponadto eksploatacja niewielkich złóż rudy
manganu, miedzi, cynku, ołowiu, uranu, węgla brunatnego, węgla kamiennego, rudy
żelaza, oraz niewielkie złoża ropy
naftowej i gazu
ziemnego. Rozwinięty przemysł chemiczny (nawozy i tworzywa
sztuczne), maszynowy (produkcja obrabiarek, maszyn
rolniczych, sprzętu gospodarstwa domowego), elektrotechniczny i elektroniczny (silniki
elektryczne, sprzęt oświetleniowy, telekomunikacyjny i sprzęt gospodarstwa
domowego, udział m.in. Siemensa, Philipsa i General
Electric), metalurgiczny (hutnictwo aluminium),
samochodowy i środków transportu (m.in. fabryki General
Motors, Audi, Ford, Mercedes-Benz autobusy, samochody ciężarowe, lokomotywy
spalinowe, wagony kolejowe oraz statki rzeczne), spożywczy (winiarski, olejarski,
owocowo-warzywny, mięsny, tytoniowy), odzieżowy i obuwniczy, cementowy,
porcelanowo-fajansowy oraz przemysł poligraficzny.
Rolnictwo
Wysoko rozwinięte rolnictwo, Węgry posiadają najwyższy w Europie odsetek gruntów
ornych wynoszący prawie 50%, łąki i pastwiska 12,5%,
sady 2,5%. Rolnictwo cechuje wysoki poziom mechanizacji i chemizacji. Uprawia
się pszenicę, kukurydzę, jęczmień, buraki
cukrowe, słonecznik, ziemniaki,
rośliny pastewne, konopie i tytoń. Rozwinięte warzywnictwo (papryka, pomidory, cebula)
i sadownictwo (morele, brzoskwinie, jabłonie, śliwy),
uprawa winorośli zajmuje ponad 4% powierzchni gruntów
ornych. Ponadto pszczelarstwo oraz
hodowla bydła, trzody
chlewnej, owiec i drobiu.
Austria – państwo położone w Europie
Środkowej, federacja dziewięciu krajów
związkowych ze
stolicą w Wiedniu. Od 1995 Austria należy do Unii Europejskiej.
Pochodzenie nazwy
·
niem. Österreich ze starowysokoniemieckiego ôstarrîhhi,
znaczące „państwo na wschodzie”. W IX wieku terytorium było wschodnią częścią
imperium Franków, a także wschodnimi rubieżami osadnictwa
niemieckiego na terenach Słowian. Za
czasów Karola Wielkiego i w czasie wczesnego
średniowiecza tereny te nazywano marchia orientalis (Marchia
Wschodnia), co w lokalnym języku przyjęto jako właśnie ôstarrîhhi.
To słowo po raz pierwszy pojawia się na dokumencie z 996 roku. Nazwy Ostmark (Marchia Wschodnia) używały hitlerowskie
Niemcy po aneksji Austrii.
·
arab. Nimsa:
przypuszczalnie od słowiańskiego określenia Niemiec, poprzez język
turecki.
·
cz. Rakousko:
pochodzi od granicznego zamku Raabs an der Thaya,
leżącego w Dolnej Austrii, a w jęz. cz. noszącego
właśnie nazwę Hrad Rakous. Stąd określenie przeszło do
języków słowackiego i dawnego polskiego
Geografia
Powierzchnia Austrii wynosi 83 854 km²[4]. Ponad połowa kraju znajduje się
w Alpach.
Najwyższym szczytem jest Großglockner, sięgający 3797 m n.p.m. Na
wschodzie Austrii znajduje się Kotlina Wiedeńska, a także Mała Nizina Węgierska z Jeziorem Nezyderskim[4]. Przez
Austrię przepływa Dunaj (na odcinku o długości 350 km). Regiony górskie gęsto
porasta las. 24% powierzchni Austrii znajduje się pod ochroną[4].
Zagrożonymi gatunkami są: kozice, świstaki i koziorożce.
Długość całkowita granic lądowych: 2832 km
·
·
·
·
·
·
·
·
Historia
Na początku VIII w. p.n.e. na tereny należące obecnie do
Austrii, przybyli przybysze prawdopodobnie pochodzenia iliryjskiego, którzy
rozwinęli tutaj kulturę epoki
żelaza (okres
halsztacki). Iliryjscy przybysze ustąpili miejsca Scytom w
VII w. p.n.e., zaś Scytowie ustąpili Celtom w
IV w. p.n.e. Celtowie założyli na tych ziemiach pierwsze organizacje państwowe
(największe z nich: Recja i Noricum) Pod koniec I w.
p.n.e. Noricum i Recja znalazły się pod panowaniem rzymskim. W połowie I w.
n.e. powstały prowincje o tych nazwach. Od VI do VIII wieku tereny obecnej
Austrii zajęli osadnicy słowiańscy i bawarscy. Na początku IX w. Karol
Wielki założył tu Marchię Naddunajską, zwaną później jako Ostmark (Marchia
Wschodnia). Od 976 do 1246 roku marchia znalazła się we władaniu Babenbergów. W
1156 roku uzyskali oni od Fryderyka I Barbarossy tytuł książęcy. W 1192
roku do Austrii dołączono Styrię. Po wygaśnięciu dynastii Babenbergów, Czesi na
krótko zajęli Austrię (1251–1276).W 1282 roku władze w Austrii objęli Habsburgowie,
którzy w 1453 roku przyjęli tytuł arcyksiążąt. W 1335 roku Austria przyłączyła
do siebie Karyntię i Krainę, w 1363 roku Tyrol, w
1368 roku Bryzgowię, a w 1382 roku Triest. W
wyniku układu małżeńskiego (Ferdynand I Habsburg i Anna Jagiellonka), w
1526 roku Habsburgowie objęli swoim panowaniem także Czechy, Śląsk i Węgry. W XV
wieku rozpoczęły się najazdy tureckie na Austrię, które znalazły swoje apogeum
podczas oblężenia Wiednia w 1683 roku. W latach
1686–1688 Habsburgowie władali całymi Węgrami. W 1713 roku ustanowiono sankcję pragmatyczną (przewidującą
dziedziczenie całości monarchii przez córkę Karola
VI, Marię Teresę). Podczas rządów Marii Teresy i jej
syna Józefa II przeprowadzono reformy w duchu oświeconego absolutyzmu
(m.in. ograniczenie uprawnień Kościoła i stanów, zniesienie poddaństwa
chłopów). Część reform cofnięto w wyniku oporu mieszkańców państwa (głównie na
Węgrzech). W latach 1714–1797 Habsburgowie rządzili w Belgii. Austria wzięła udział w pierwszym i trzecim rozbiorze
Polski. W 1775 roku, po wojnie z Turcją, Austria zdobyła Bukowinę.Podczas
wojen przeciwko rewolucyjnej Francji i Napoleonowi Austria utraciła Belgię, a w 1809
roku ziemie zagarnięte w III rozbiorze Polski. W 1804 roku Franciszek II przyjął tytuł cesarza
austriackiego (jako Franciszek I). Pod presją Napoleona, zrzekł się godności
cesarza rzymskiego w 1806 roku. W latach 1809–1813 monarchia pozostawała w
nierównoprawnym sojuszu z Francją. Po kongresie wiedeńskim Austria odzyskała
mocarstwową pozycję, uzyskując hegemonię we Włoszech, odzyskując utracone w
1809 roku tereny oraz otrzymując przewodnictwo w Związku Niemieckim. Wybuch Wiosny
Ludów w 1848 roku i przeprowadzenie powstania węgierskiego zagroziło
podstawom państwa. W wyniku powstania nastąpiła krótkotrwała liberalizacja. W
latach 1867–1868 Austria przekształciła się w dualistyczną monarchię Austro-Węgry. Po 1867 roku sytuację wewnętrzną
komplikowała trudność uzgodnienia dążeń i interesów kilkunastu narodów
wchodzących w skład monarchii. Problemy wewnętrzne pogłębiał
nierównomierny rozwój gospodarczy i kulturalny. Pod koniec
XIX wieku duże poparcie zdobyli socjaldemokraci i ludowcy (dążący do połączenia
Austrii z Niemcami Hohenzollernów). W
1907 roku przyjęto demokratyczną ordynację wyborczą.Zabicie Franciszka Ferdynanda Habsburga przez
Serba Gavrilo Principa 28
czerwca 1914 roku przyczyniło się do wybuchu I wojny światowej. Austro-Węgry zostały głównym
sojusznikiem Niemiec. W 1918 roku proklamowano republikę. Przegrana
Austro-Węgier doprowadziła do rozpadu wielonarodowej monarchii. Na mocy
traktatu pokojowego w Saint-Germain-en-Laye Austria
objęła tylko rdzenne ziemie dawnego księstwa, oraz ograniczono liczebność jej
armii i zabroniono połączenia z Niemcami (Anschluss). W 1920 roku uchwalono
demokratyczną konstytucję. Do 1932 roku Austria borykała się z kryzysem gospodarczym. Kryzys gospodarczy, wraz z
narastającymi konfliktami społecznymi i nastrojami rewolucyjnymi doprowadziły
do objęcia władzy przez zwolenników tzw. austrofaszyzmu. W latach 1933–1934
rozwiązano partie lewicowe, zaś kilka lat później narzucono nową konstytucję,
opartą na wzorach faszystowskich. Przywódcą austriackich faszystów byli: Engelbert Dollfuß (który zginął w zamachu w
1934) oraz Kurt Schuschnigg. Pod presją Hitlera Schuschnigg
dopuścił do rządu narodowych socjalistów oraz zgodził się na przyłączenie
Austrii do III Rzeszy. Anschluss został zrealizowany wraz z
wkroczeniem Wehrmachtu do Austrii 12 marca 1938.Zgodnie z deklaracją moskiewską z 1943 roku, przywrócono
w 1945 roku republikę demokratyczną (tzw. II republika) z 4 strefami
okupacyjnymi (amerykańską, brytyjską, francuską, radziecką). W 1946 i w 1947
roku uchwalono ustawy o narodowych socjalistach, które zapoczątkowało denazyfikację.
Amnestia z 1948 roku zahamowała proces denazyfikacji Austrii. W tym samym roku
Austria przystąpiła do planu
Marshalla. Od 1952 roku kraj gospodarczo rozwija się w szybkim tempie.
Szczególną rolę w szybkim wzroście gospodarczym Austrii zapewnia tzw.
partnerstwo społeczne (Sozialpartnerschaft; mechanizm współdecydowania
związków pracowników i pracodawców). W październiku 1955 roku parlament
uchwalił ustawę o wieczystej neutralności Austrii.W latach 1945–1966 władzę
sprawowały rządy koalicyjne chadeków i socjaldemokratów (tzw. „wielka
koalicja”). W latach 1966–1970 rządzili tylko chadecy, zaś w latach 1970–1983
samodzielną władze sprawowali socjaldemokraci. „Wielka koalicja” rządziła
ponownie w latach 1987–1999. W 2000 chadecki polityk W. Schüssel utworzył rząd
ze skrajnie prawicową Partią Wolnościową. W 1955 roku Austria została członkiem ONZ, w
latach 1960–1995 należała do EFTA, zaś w
1995 roku znalazła się w UE. W
2002 roku wprowadzono do obiegu euro.
Szwajcaria, Konfederacja Szwajcarska (łac. Helvetia, Confoederatio
Helvetica, niem. die Schweiz, Schweizerische
Eidgenossenschaft, fr. Suisse, Confédération
suisse, wł. Svizzera, Confederazione
Svizzera, romansz Svizra, Confederaziun
svizra) – państwo federacyjne w Europie
Zachodniej. Jest jednym z niewielu państw, w których obowiązują szeroko
stosowane formy demokracji bezpośredniej. Szwajcaria od kongresu wiedeńskiego w 1815 roku jest państwem neutralnym. Do Organizacji Narodów
Zjednoczonych przystąpiła dopiero 10 września 2002 po przegłosowaniu tej
decyzji w referendum minimalną większością 52% głosów.Nie jest częścią Unii
Europejskiej ani Europejskiego Obszaru Gospodarczego –
w 2001 roku Szwajcarzy w referendum zdecydowanie (77% głosów przeciw) odrzucili
nawet samą koncepcję rozpoczęcia rozmów o akcesji. Posiada jednak specjalne dwustronne stosunki z
UE, dzięki czemu uczestniczy w wybranych inicjatywach (np. układ z Schengen) oraz dopłaca do budżetu unijnego.
Szwajcaria formalnie nie ma stolicy, jej funkcję de facto pełni
jednak Berno,
będące siedzibą rządu.Szwajcaria jest jednym z krajów
alpejskich. Graniczy z Niemcami, Austrią, Liechtensteinem, Włochami i Francją.
Dominującymi religiami w Szwajcarii są katolicyzm (41,8%
ludności) i protestantyzm (35,3%)
Historia
Szwajcaria jest konfederacją państw, wchodzących w jej skład
jako kantony o bardzo dużej autonomii. Związek
niektórych z nich trwa nieprzerwanie 700 lat, co stawia Szwajcarię na drugim
miejscu wśród najstarszych republik Europy (po San
Marino). Szwajcaria jest także jedną z najstarszych federacji i
demokracji na świecie. W 1291 roku kanton Schwyz (od
którego wywodzi się nazwa państwa), Uri i Unterwalden sygnowały
akt utworzenia „związku wieczystego” (Akt Konfederacji Szwajcarskiej).
Głównym celem była chęć uwolnienia się spod wpływu Habsburgów.
Przełomem było zwycięstwo nad armią Habsburgów w bitwie pod Morgarten 15 listopada 1315.
Zwycięstwo to przyczyniło się do późniejszych akcesji.Do 1353 trzy
założycielskie kantony zostały połączone z kantonami Glarus i Zug oraz
miastami Lucerna, Zurych i Berno,
tworząc tak zwaną Starą Konfederację, która
rosła w siłę i bogactwo przez cały XV wiek (chociaż Zurych został wykluczony z
federacji w latach 40. XV wieku na skutek zatargu terytorialnego). Dzięki
pokonaniu Karola
Zuchwałego w latach 70. XV wieku i najemnym wojskom szwajcarskim
została utrzymana niezależność federacji. Pogrom armii Habsburgów oraz śmierć
księcia Leopolda w bitwie
pod Sempach 9 lipca 1386 zapewnił Szwajcarii faktyczną niezależność. W
bitwie tej ponoć legendarnego czynu dokonał Arnold
Winkelried, który rzucając się na lance habsburskiej piechoty, umożliwił
przełamanie ich szyków i osiągnięcie zwycięstwa.W 1506 roku papież Juliusz
II najął wojska szwajcarskie do ochrony osobistej,
tworząc Gwardię Szwajcarską, która po dziś dzień pełni tę
funkcję (choć obecnie bardziej w roli reprezentacyjnej).W XVI wieku Szwajcaria
stała się jednym z głównych ośrodków reformacji w Europie. Objęła ona jednak
głównie bogatsze i bardziej rozwinięte kantony miejskie. W 1531, po wojnie kantonów protestanckich z katolickimi (wiejskimi),
w wyniku tzw. drugiego pokoju kappelskiego nastąpiło ustalenie podziału
wyznaniowego kantonów.Na mocy postanowień pokoju westfalskiego z 1648 roku,
kończącego wojnę trzydziestoletnią, cesarz rzymsko-niemiecki
uznał oficjalnie niepodległość Szwajcarii i jej formalne wyodrębnienie z Rzeszy
Niemieckiej. Od tego czasu Szwajcarię zaczęto nazywać Związkiem Szwajcarskim.
Inwazja francuska
W 1798 armie francuskie podbiły Szwajcarię, narzucając nową
ujednoliconą konstytucję, osłabiającą kantony, a wzmacniającą rząd centralny.
Okres ten (1798-1803) nazywany jest Republiką Helwecką. Jednakże system ten zniszczył
wielowiekowe tradycje kulturowe i był bardzo niepopularny wśród Szwajcarów.
Kiedy wybuchła wojna, Szwajcaria stała się areną walk pomiędzy Francją a
Austrią i Rosją. Pojawiły się również dwie frakcje wśród Szwajcarów:
„republikanów”, będących zwolennikami nowego porządku, oraz „federalistów”,
chcących powrotu do systemu federacyjnego, opartego na szerokiej autonomii
kantonów. Po spotkaniu zorganizowanym przez Napoleona w 1803 w Paryżu oba stronnictwa
doszły do porozumienia, co znalazło wyraz w podpisaniu tzw. Aktu
Mediacyjnego, przywracającego w znacznym stopniu system federacyjny. Kongres wiedeński potwierdził neutralność
Szwajcarii, do której przyłączono ostatnie trzy kantony: Valais, Neuchâtel i Genewę.
Języki
W szwajcarskich instytucjach federalnych urzędowymi są
cztery języki: niemiecki, francuski, włoski oraz romansz (retoromański)[ Konstytucje kantonów określają jaki język lub języki są urzędowe na obszarze
kantonu. Nauczanie w szkołach podstawowych, gimnazjach i liceach odbywa się w jednym z tych języków, w
zależności od kantonu. Na uniwersytecie studiuje
się po francusku bądź niemiecku (i włosku w kantonie
Ticino). Absolwent wyższej uczelni powinien móc porozumiewać się
przynajmniej w trzech językach. Język angielski, mimo że nie należy do języków
urzędowych, staje się coraz bardziej popularny w środowisku przemysłowym i
świecie reklamy.
Język codzienny Szwajcarów w kantonach niemieckojęzycznych
to dialekt alemański (Schwyzerdütsch).
Dialekty używane są tam przez wszystkie warstwy społeczne, nawet w dużych
miastach, chociaż pisze się prawie zawsze po niemiecku. W Szwajcarii języki
francuski i włoski, mimo drobnych odmienności, np. w niektórych liczebnikach oraz
w wymowie, nie różnią się od języka standardowego. Język romansz jest używany
tylko w niektórych gminach kantonu
Gryzonia, gdzie dominuje Schwyzerdütsch.
Według spisu powszechnego ludności z 2000 roku struktura
ludności ze względu na język
ojczysty przedstawia się następująco:
1.
niemiecki – 4 801 148 (72,8%);
2.
francuski – 989 606 (13,0%);
3.
włoski –
470 961 (6,5%);
4.
serbsko-chorwacki – 103 350 (1,4%);
5.
albański – 94 937 (1,3%);
6.
portugalski – 89 527 (1,2%);
7.
hiszpański – 76 750 (1,1%);
8.
angielski – 73 422 (1,0%);
9.
romansz –
35 072 (0,5%);
10.
inne – 58 431 (0,7%).
Szwajcarzy nie stanowią jedności ani językowo, ani religijnie,
mają jednak wspólną historię i ideały.
Gospodarka
Spośród państw europejskich gospodarka
Szwajcarii ma najlepszy wskaźnik wolności. W
rankingu ogólnoświatowym zajmuje miejsce 4, ustępując miejsca jedynie Hongkongowi, Singapurowi i Nowej
Zelandii. Kraj jest bardzo wysoko rozwinięty, jeden z najbogatszych na
świecie. Długotrwała neutralność (od 1815) i zasada nienaruszalności tajemnicy
bankowej ugruntowały zaufanie do Szwajcarii jako finansowego
centrum Europy i świata.
Napływ obcych zasobów pieniężnych umożliwił stopniowy rozwój rodzimego, wysoko
wyspecjalizowanego przemysłu,
intensywnego rolnictwa i turystyki. W
latach 80. niewielkie tempo wzrostu gospodarczego (przeciętnie 2,1%
rocznie), od początku lat 90. – recesje, spadek produktu krajowego brutto o
0,3% w 1992 i 0,9% w 1993. Usługi wytwarzają 62% produktu krajowego brutto, w
tym sektor bankowo-ubezpieczeniowy – ok. 16%, przemysł i budownictwo –
powyżej 34%, rolnictwo – ok. 4%; produkt krajowy brutto na 1
mieszkańca – 42 003 USD.Szwajcarskie
rezerwy złota wynoszą 83 mln uncji jubilerskich,
dewizowe są szacowane na ok. 6•1012 USD. Działa tu ponad 630
banków, z których 5 należy do największych w świecie: Schweizerischer Bankverein (z siedzibą
w Bazylei,
wartość depozytów 124 mld dolarów), Schweizerische Bankgesellschaft (Zurych, 114
mld dolarów), Crédit Suisse (Zurych,
89 mld dolarów), Schweizerische
Volksbank (Berno) i Bank Leu.
Łączna wartość depozytów w szwajcarskich bankach wynosi ok. 6 bln dolarów (2007
r.), w tym ok. 50% od klientów zagranicznych.Działają liczne, znane w
świecie przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe (Zürich
Insurance, Swiss Life, Reassurances),
6 giełd papierów wartościowych, w tym w Zurychu. Same podatki stanowią 30% PKB
Szwajcarii, dodatkowo 7% PKB stanowią obowiązkowe ubezpieczenia społeczne
(emerytalne, inwalidzkie, składki na służbę zdrowia), co łącznie daje 37% PKB
(dla porównania: Szwecja 52%, Wielka Brytania 36%, Polska 34,5%, Stany
Zjednoczone 27%; z uwzględnieniem ubezpieczeń społecznych). Służby zdrowia w
Szwajcarii nie finansuje się z podatków, tylko z obowiązkowych ubezpieczeń,
które są parapodatkami. PKB per capita wynosi nominalnie 51 771 dolarów, poziom
porównywalny do Danii, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 37 369 dolarów,
również porównywalny do Danii. Wskaźnik Giniego dla Szwajcarii wynosi 33,
co jest poziomem porównywalnym do Holandii,
wyższym niż we Francji, Niemczech i krajach skandynawskich, ale niższym niż w
wielu innych krajach.Szwajcarski eksport charakteryzuje się relatywnie wysoką
odpornością na szoki walutowe. Odporność ta osiągana jest dzięki znacznemu
eksportowi leków, które cechują się niską elastycznością cenową popytu, a także
instrumentów precyzyjnych (w tym zegarków), które postrzegane są jako dobra
wyższego rzędu.
Francja (fr. France,
IPA: /fʁɑ̃s/), Republika
Francuska (fr. République française /ʁe.py.blik fʁɑ̃.sɛz/) –
państwo, którego część metropolitalna znajduje się w Europie
Zachodniej, posiadające także zamorskie terytoria na innych kontynentach.
Francja metropolitalna rozciąga się od Morza
Śródziemnego na południu do kanału La
Manche i Morza Północnego na północy, oraz od Renu na
wschodzie do Zatoki
Biskajskiej na zachodzie. Francuzi często
nazywają swój kraj l’Hexagone (sześciokąt) – pochodzi to od
kształtu Francji metropolitalnej.Francja graniczy z Belgią, Luksemburgiem, Niemcami, Szwajcarią, Włochami, Monako, Andorą i Hiszpanią.
Terytoria zamorskie graniczą również z Brazylią, Surinamem i Holandią. Kraj
jest połączony z Wielką
Brytanią przez Eurotunel przebiegający pod kanałem La
Manche.Republika Francuska jest unitarnym państwem demokratycznym, w
którym ważną rolę odgrywa prezydent. Jest również piątym spośród najlepiej
rozwiniętych krajów świata i dziewiątym w rankingu warunków życia.
Najważniejsze ideały Francji sformułowane zostały w Deklaracji Praw Człowieka i
Obywatela i w występującym na drukach urzędowych i monetach
haśle rewolucji francuskiej liberté, égalité,
fraternité („wolność, równość, braterstwo”). Kraj należy do grona
założycieli Unii Europejskiej. Ma największą powierzchnię
spośród państw Wspólnoty. Francja jest także członkiem-założycielem Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz
wchodzi w skład m.in. Frankofonii, G7 oraz Unii Łacińskiej. Jest stałym członkiem Rady
Bezpieczeństwa ONZ, w której posiada prawo weta.Francja ze względu na swoją liczbę
ludności, potencjał gospodarczy, pozycję w Europie, wpływy w dawnych koloniach,
silną armię (trzeci po Rosji i USA arsenał
nuklearny), uchodzi za jedno z najpotężniejszych
państw świata.
Historia
Granice współczesnej Francji pokrywają się mniej więcej z
granicami starożytnej Galii, która była zamieszkana przez celtyckich Galów.
Galowie zostali podbici przez Rzymian w
I wieku p.n.e. Ostatecznie Galowie przejęli kulturę oraz mowę najeźdźców.
Podobnie było z chrześcijaństwem, które zostało przyjęte na
tych terenach w II wieku n.e. i III wieku n.e.W IV wieku n.e. germańskie plemiona,
głównie Frankowie (od których to pochodzi starożytna
nazwa „Francie”), przekroczyły Ren i
zajęły Galię. Współczesna nazwa „France” pochodzi od nazwy feudalnych dóbr królów Francji
z dynastii Kapetyngów wokół Paryża. Jako samodzielne
państwo Francja istnieje od 843 wraz z podziałem imperium karolińskiego na
części wschodnią, centralną i zachodnią. Zachodnia część w przybliżeniu
odpowiadała terytorium współczesnej Francji.Potomkowie Karola Wielkiego
rządzili we Francji aż do 20 sierpnia 987, kiedy to Hugo
Kapet został koronowany na króla Francji. Jego potomkowie z
dynastii Kapetyngów, Walezjuszów oraz Burbonów stopniowo
zjednoczyli kraj w wyniku serii wojen oraz dynastycznego dziedziczenia tronu.
Od czasów Filipa II Augusta państwo nazywane jest
oficjalnie Francją (dotychczas znane jako Królestwo Franków). Szczyt
rozwoju monarchia francuska osiągnęła w XVII wieku pod
rządami Ludwika XIV. W tym czasie Francja miała ogromny wpływ
na europejską politykę, gospodarkę i kulturę, stając się wówczas najludniejszym
krajem w Europie.W tym samym czasie Burbonowie zajęli
miejsce Habsburgów w Hiszpanii w następstwie wojny hiszpańskiej.Francja
była monarchią do 1792, kiedy to w wyniku rewolucji francuskiej została utworzona I Republika Francuska. Napoleon Bonaparte przejął kontrolę w
republice w 1799 przyjmując tytuł I Konsula. W maju 1804 roku Francja została
proklamowana cesarstwem. W wyniku kilku wojen jego armie podbiły
wiele krajów, ustanawiając w nich władców wywodzących się z rodziny Bonaparte.
W następstwie upadku Napoleona w 1815 we Francji została przywrócona monarchia.
W 1830 w wyniku tzw. rewolucji lipcowej powstała
konstytucyjna Monarchia
Lipcowa, zastąpiona w 1848 przez II Republikę. Krótki okres tej formy rządów zakończył
się w 1852, kiedy to Ludwik Napoleon (Napoleon III) ogłosił
powstanie II cesarstwa. Ludwik Napoleon został obalony w
wyniku wojny francusko-pruskiej w 1870 i cesarstwo
zostało zastąpione przez III republikę.W XX w. zaznaczał się powolny
schyłek imperialnej pozycji Francji. W I wojnie światowej Francja była jeszcze
aktywnym i znaczącym elementem koalicji zwycięzców. Dekretem 11 marca 1922
papież Pius XI ustanowił patronki Francji: Najświętszą
Marię Pannę Wniebowziętą jako pierwszorzędną, a św. Joannę
d’Arc jako drugorzędną. II wojna światowa jednak okazała się
militarną klęską. Zajęcie i okupowanie kraju przez wojska niemieckie,
kolaboracja z Niemcami były początkami zmierzchu roli Francji w świecie,
chociaż nadal Francja zachowuje znaczącą pozycję w Europie. Bardzo
niekorzystnie odbiło się to również na francuskiej gospodarce, liczebności
populacji oraz w efekcie przyczyniło się do straty pozycji państwa dominującego
w świecie. IV Republika została ustanowiona po II wojnie
światowej, aby ostatecznie w 1958 ulec przekształceniu w obecną
półprezydencką V Republikę.
Pochodzenie nazwy
kraju
Nazwa „Francja” pochodzi od germańskiego plemienia Franków, które
zajmowało region po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. W
otaczającym Paryż regionie Île-de-France powstało państwo
francuskie.
Geografia
Francja jest krajem leżącym w większości w Europie
Zachodniej, jednak posiadającym terytoria zależne i departamenty zamorskie na innych kontynentach.
Powierzchnia metropolitarnej części Francji wynosi 551,5 tys. km², wskutek
czego zajmuje czterdzieste ósme miejsce na
świecie pod względem wielkości powierzchni, natomiast powierzchnia
wraz z terytoriami zależnymi i departamentami zamorskimi 643 801 km².
Całkowita granica lądowa Francji
to 2 892,4 km, w tym:
·
Granice Francji metropolitarnej z:
o Andorą –
56,6 km,
o Belgią –
620 km,
o Hiszpanią –
623 km,
o Luksemburgiem –
73 km,
o Monako –
4,4 km,
o Niemcami –
451 km,
o Szwajcarią –
573 km,
o Włochami –
488 km.
·
Granice terytoriów zależnych i departamentów zamorskich z:
o Brazylią –
673 km,
o Surinamem –
510 km,
o Sint Maarten –
10,2 km
Akweny otaczające Francję
Francję oblewają następujące morza i oceany: od
północy Morze Północne, od północnego zachodu
kanał La Manche, od zachodu Ocean
Atlantycki i Zatoka
Biskajska oraz od południa Morze Śródziemne (z którego na wybrzeżu
Francji wyróżnia się także Zatokę
Lwią i Morze
Liguryjskie). Największą francuską wyspę – Korsykę,
oblewa także Morze Tyrreńskie. Terytoria zamorskie położone
są nad oceanami: Atlantyckim, Indyjskim Południowym i Spokojnym oraz
nad Morzem Karaibskim. Całkowita długość wybrzeża
wynosi 3427 km, z którego wyróżnia się inne wybrzeża o własnych
nazwach: Wybrzeże Lazurowe (Riwiera Francuska), Côte
d'Améthyste, Côte d’Argent, Côte de
Jade, Côte
d’Amour, Côte
Sauvage, Côte
d'Emeraude, Côte
d'Albâtre.
Gospodarka
Francuska gospodarka oparta jest na dominującym sektorze
prywatnym (prawie 2,5 mln zarejestrowanych przedsiębiorstw) połączonym ze
znaczną (choć zmniejszającą się) ingerencją państwa w gospodarkę (zob. interwencjonizm) i
sektorem publicznym. Rząd posiada znaczny wpływ na kluczowe segmenty
gospodarki, szczególnie infrastrukturę, posiada większościowe udziały w
przedsiębiorstwach kolejowych, lotniczych, energetycznych oraz telekomunikacyjnych.
Od roku 1990 rząd stopniowo pozbywał się udziałów w przedsiębiorstwach. Obecnie
następuje powolna prywatyzacja France Télécom i Air
France, jak również firm ubezpieczeniowych, banków i firm
zbrojeniowych.Francja jest członkiem grupy G7,
najbardziej uprzemysłowionych państw świata. Według wielkości PKB (nominalnego) gospodarka Francji
była piątą na świecie (po amerykańskiej, chińskiej, japońskiej, niemieckiej).
Francja wraz z innymi 11 krajami Unii
Europejskiej wprowadziła 1 stycznia 2002, według kursów zamrożonych 1
stycznia 1999, walutę euro, która całkowicie zastąpiła franka po
kursie 6,55957. Wymiana monet była możliwa do 17 lutego 2005, a banknotów do 17
lutego 2012.Według OECD,
Francja była w roku 2004 piątym eksporterem i
czwartym importerem dóbr przemysłowych. W roku 2003
Francja była drugim pod względem skali beneficjentem inwestycji zagranicznych
spośród krajów OECD, z 47 mld dol. bezpośrednich
inwestycji, wyprzedzana jedynie przez Luksemburg (w
którym inwestycje bezpośrednie wynikały głównie z transferów środków
pieniężnych do banków w tym kraju) i wyprzedzając Stany Zjednoczone
(39,9 mld). W tym samym roku francuskie przedsiębiorstwa zainwestowały za
granicą 57,3 mld dol., co stanowi drugi wynik wśród krajów OECD, po
Stanach Zjednoczonych (173,8 mld) i przed Wielką Brytanią (55,3 mld)
oraz Japonią (28,8 mld).Według publikacji OECD in Figures,
Francja zajmuje pierwsze miejsce wśród krajów G8 pod względem wydajności pracy (mierzonej jako stosunek
PKB per capita do liczby przepracowanych godzin). W roku 2004 PKB na
przepracowaną godzinę wynosił 47,7 dol. (USA – 46,3; Niemcy 42,1; Wielka
Brytania 39,6; Japonia 32.5).Pomimo wyższej niż w Stanach Zjednoczonych
wydajności pracy, francuski PKB na mieszkańca jest znacznie niższy (ok. 30%) od
amerykańskiego i jest porównywalny do innych krajów europejskich. Jest to
spowodowane znacznie mniejszą niż w USA częścią populacji czynnej zawodowo. Wśród
krajów OECD Francja ma jeden z najniższych odsetków ludności w wieku 15–64 lat
czynnej zawodowo. W roku 2004 pracowało 68,8% Francuzów w wieku 15 – 64 lat
(Japonia 80%, Wielka Brytania 78,9%, USA 77,2%, Niemcy 71,0%). Zjawisko to jest
wynikiem blisko trzydziestoletniego masowego bezrobocia we
Francji, które doprowadziło do trzech problemów: ok. 8% aktywnej zawodowo
populacji pozostaje bez pracy, absolwenci odwlekają wejście na rynek pracy tak
długo, jak to możliwe, oraz powroty pracowników, którzy odeszli na
przedwczesne emerytury.
Miasta Polski
Znaczenie dla kultury polskiej
Muzea i galerie sztuki
Szlaki turystyczne
Okres przedlokacyjny
Rozkwit, ruina i odbudowa
Zabytki
W państwie krzyżackim (1228–1454)
W granicach Rzeczypospolitej (1454–1793)
II wojna światowa (1939–1945)
Po 1989 roku
Wody
Stany wód na Wiśle w Toruniu
Parki i tereny zielone
Zieleń miejska
Parki
Łódź rolnicza
Łódź przemysłowa
Łódź podczas I wojny światowej
Położenie
Poziomy miasta i punkty widokowe
Średniowiecze
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Okres pruski (1772-1920)
Waterfront Bydgoszczy
Średniowiecze
XVI–XVIII wiek
1795–1918
1918–1939
Najwyższe budynki i budowle
Zamek Królewski i plac Zamkowy
Stare Miasto
Nowe Miasto
Śródmieście
Trakt Królewski
Oś Saska
Bielany i Żoliborz
Najcenniejszymi zabytkami na terenie dzielnic Bielany i Żoliborz są Kościół Matki Bożej Królowej Polski na Marymoncie (XVII-XIX w. proj. m.in. Tylman z Gameren), kościół św. Marii Magdaleny na Wawrzyszewie (XVII-XIX w.), zespół kościelno-klasztorny Kamedułów (XVIII wiek) oraz Pałac Brühla na Młocinach. Wszystkie cztery obiekty cechuje styl późnobarokowy. Z obiektów militarnych do najcenniejszych obiektów zalicza się m.in. zabudowania warszawskiej Cytadeli oraz fortyfikacje Twierdzy Warszawa (m.in. fort Wawrzyszew). W centrum Żoliborza zachowała się modernistyczna zabudowa z okresu międzywojennego. Są to osiedla Żoliborz Dziennikarski, Żoliborz Oficerski i Żoliborz Urzędniczy, wzniesione w latach 20. i 30. XX wieku, według projektów m.in. Tadeusza Tołwińskiego, Kazimierza Tołłoczki, Aleksandra
Mokotów, Wilanów i Ursynów
Historia
Mosty
Transport lotniczy
Lotnisko Chopina
Lotnisko w Modlinie
Lotnisko Warszawa-Babice
Lądowiska
Teatry
Muzyka
Filharmonia Narodowa, gdzie od ponad 80 lat odbywa się Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina, a od półwiecza – festiwal „Warszawska Jesień”
Miejsca
Mosty i kładki
Kolekcje
Aula Leopoldina
Lokacja i pierwotna parcelacja Rynku
Wielkość rynku
Ratusz
Tret
Sukiennice
Kramy Bogate
Galeria neonów
Pochowani
Symbolika
Od powstania do 1945 r.
Od powstania do 1945 r.
Po 1945 r.
Toponimia
Średniowiecze
Dzieje nowożytne (XVI–XIX wiek)
Historia najnowsza (XX–XXI wiek)
Znani gdańszczanie
Rys historyczny
Współcześnie
Gospodarka morska
Przemysł
Usługi
Kina
W Gdyni istnieje 1 multipleks, otwarty w październiku 2013 Helios. Przy Gdyńskiej Szkole Filmowej znajduje się również kino pod nazwą Gdyńskie Centrum Filmowe. GCF charakteryzuje się małą ilością reklam przed filmem, tańszymi biletami oraz zróżnicowanym repertuarem, możemy zobaczyć tu zarówno oscarowe hity, jak i filmy alternatywne czy kino niezależne. Pozostałe obiekty w ograniczonym stopniu zajmują się projekcją filmów. Są nimi DKF Żyrafa działająca przy Klubie Filmowym, DKF Pod wiszącą skałą w IX Liceum Ogólnokształcącym w Gdyni, oraz Grom. Historyczne kina, takie jak Goplana czy istniejące od okresu międzywojennego Warszawa zostały zamknięte i przekształcone w budynki pełniące inne funkcje.
Teatry
Park krajobrazowy i rezerwaty
Gdynia jako miasto powstałe dopiero w okresie międzywojennym jest pozbawiona stylów architektonicznych cechujących starsze miasta. Zbudowana w stylu modernizmu była nazywana białym miastem. W czasie działań wojennych zabudowa nie uległa poważniejszym zniszczeniom, dzięki czemu zachowało się historyczne Śródmieście. W latach 70. i 80. XX w. zaczęły się pojawiać budynki z wielkiej płyty. Na obszarze Gdyni znajduje się również kilka wieżowców, m.in. zespół Sea Towers.
Wojsko
Kluby sportowe
Toponimia
Zabytki i obiekty turystyczne
Baza noclegowa
Kalendarium
Głazy pamiątkowe
Astronomia (gr. ἀστρονομία astronomía)
– nauka przyrodnicza zajmująca się
badaniem ciał niebieskich (np. gwiazd, planet, komet, mgławic, gromad i galaktyk)
oraz zjawisk, które zachodzą poza Ziemią, jak również tych, które oddziałują w
jej atmosferze, wnętrzu lub na powierzchni, a są pochodzenia pozaplanetarnego
(np. neutrina, wtórne promieniowanie kosmiczne).
Skoncentrowana jest na fizyce, chemii, meteorologii i ruchu ciał niebieskich,
zajmuje się także powstaniem i rozwojem (ewolucją) Wszechświata.Astronomia jest
jedną z najstarszych nauk. Kultury prehistoryczne pozostawiły
astronomiczne artefakty, takie jak egipskie piramidy,
czy Stonehenge.
Cywilizacje, takie jak: Babilończycy, Grecy, Chińczycy, Hindusi i Majowie wykonywali
metodyczne obserwacje nocnego nieba. Jednakże dopiero wynalezienie teleskopu sprawiło,
że astronomia była w stanie przekształcić się w nowoczesną naukę. Historycznie
w astronomię włączano tak różne dyscypliny, jak astrometria, astronawigacja, astronomia obserwacyjna, tworzenie
kalendarzy, a nawet astrologia. Obecnie pojęcie profesjonalnej astronomii jest
niemal tożsame z pojęciem astrofizyki.W
XX wieku w dziedzinie astronomii nastąpił podział na oddziały obserwacyjne i
teoretyczne. Astronomia obserwacyjna koncentruje się na pozyskiwaniu danych z
obserwacji ciał niebieskich, które są następnie analizowane przy użyciu
podstawowych zasad fizyki. Astronomia teoretyczna jest zorientowana na rozwój
przy pomocy komputerów i modeli analitycznych do opisu zjawisk i obiektów
astronomicznych. Te dwie dziedziny wzajemnie się uzupełniają, astronomia
teoretyczna stara się wyjaśnić wyniki obserwacji, a dane obserwacyjne służą do
weryfikacji modeli teoretycznych.Astronomowie-amatorzy przyczynili się do wielu
ważnych odkryć astronomicznych, a astronomia jest jedną z niewielu nauk, gdzie
amatorzy mogą nadal odgrywać aktywną rolę, zwłaszcza w dziedzinie odkrywania i
obserwacji zjawisk przejściowych.Astronomii nie należy mylić z astrologią,
która jest pseudonaukowym systemem przekonań utrzymującym, że sprawy
ludzkie są skorelowane z pozycjami ciał niebieskich. Mimo że obie dziedziny
mają wspólne pochodzenie i część metod (np. wykorzystywanie efemeryd), są to odrębne pojęcia.
Historia
W dawnych czasach astronomia obejmowała jedynie
obserwacje i przewidywania zachowań obiektów widocznych gołym okiem. Istnieją
przypuszczenia, że już w paleolicie, kiedy
powstawały malowidła jaskiniowe, część z nich mogła dotyczyć obiektów astronomicznych,
np. Plejad czy prezentacji 29
dniowego cyklu faz Księżyca. W
niektórych miejscach, takich jak Stonehenge, wczesne
kultury budowały ogromne artefakty, które prawdopodobnie miały astronomiczny
cel. Oprócz zastosowań rytualnych były to obserwatoria pomagające m.in.
wyznaczyć długość roku, co umożliwiało zwiększenie wydajności upraw. Przed
wynalezieniem narzędzi, takich jak teleskop,
badania gwiazd musiały być prowadzone jedynie przy pomocy gołego oka. W
rozwiniętych cywilizacjach, zwłaszcza w Mezopotamii, Chinach, Egipcie, Grecji,
Indiach i Ameryce Środkowej, budowano pierwsze obserwatoria i badano poglądy na
temat natury Wszechświata. Większość wczesnych obserwacji astronomicznych
faktycznie służyła sporządzaniu katalogów gwiazd i planet, co obecnie jest
przedmiotem zainteresowań astrometrii.
Z tych obserwacji wywnioskowano ruch planet i sformułowano pierwsze
filozoficzne wnioski. Ziemia była uważana za centrum Wszechświata, a wokół niej
krążyć miały: Księżyc, Słońce i planety otoczone sferą gwiazd. Teoria ta znana
jest jako geocentryczny model Wszechświata.Szczególnie
ważnym dla wczesnego rozwoju był początek astronomii matematycznej i naukowej
(zapoczątkowanych przez Babilończyków), które stały się podstawą dla wielu
innych cywilizacji. Babilończycy odkryli również cykliczność zaćmień
księżycowych zwaną saros. Po Babilończykach znaczne postępy w astronomii
poczyniono w starożytnej Grecji i świecie helleńskim. Grecka astronomia od
początku charakteryzowała się dążeniem do racjonalnego fizycznego wyjaśnienia
zjawisk niebieskich[11].
W III wieku p.n.e., Arystarch z
Samos posługując się metodą geometryczną, wyliczył względne
rozmiary i wzajemne odległości Słońca, Ziemi i Księżyca. Był także pierwszym,
który zaproponował heliocentryczny model Układu Słonecznego. W II wieku
p.n.e. Hipparchos z Nikei odkrył precesję,
obliczając wielkość i odległość Księżyca oraz skonstruował pierwsze znane
astronomiczne urządzenie – astrolabium.
Hipparch stworzył również kompleksowy katalog 1020 gwiazd zawierający ich
pozycje i oceny blasku. Większość nazw konstelacji północnej półkuli
zaczerpnięto z greckiej astronomii. Mechanizm z Antykithiry (ok. 150–80
p.n.e.) był jednym z pierwszych narzędzi przeznaczonych do obliczania położenia
pozycji Słońca, Księżyca i planet na
dany dzień. Urządzenia o podobnym stopniu skomplikowania nie pojawiły się aż do
XIV wieku, gdy w Europie skonstruowano zegar astronomiczny.W średniowiecznej Europie
rozwój astronomii uległ zastojowi co najmniej do XIII wieku. W tym okresie
nastąpił jednak jej rozkwit w świecie islamu i innych
częściach świata. Pierwsze obserwatoria astronomiczne na obszarze muzułmańskim
powstały na początku IX wieku. W roku 964 została odkryta przez perskiego
astronoma Al Sufiego i po raz pierwszy opisana w
jego Księdze gwiazd stałych Galaktyka Andromedy, najbliższa galaktyka Drogi
Mlecznej. SN 1006 –
najjaśniejsza zarejestrowana w historii supernowa została
zaobserwowana przez egipsko-arabskiego astronoma Aliego ibn Ridwana w roku
1006. Wzmianki o niej znajdują się również w kronikach chińskich z tego okresu.
Astronomowie wprowadzili wiele do dziś stosowanych arabskich słów do
nazewnictwa gwiazd. Uważa się, że obserwatoria astronomiczne mieściły
się również w ruinach Wielkiego
Zimbabwe i w Timbuktu.
Według Europejczyków w przedkolonialnej Czarnej Afryce nie
prowadzono obserwacji astronomicznych, ale nowoczesne odkrycia dowodzą
inaczej.W starożytności nie występowało rozróżnienie pomiędzy astronomią
a astrologią.
Astrologia była wówczas wyżej ceniona jako nauka, astronomia była jedynie jej
nauką pomocniczą. Dopiero usunięcie w XVIII wieku katedr astrologii na
uniwersytetach zepchnęło ją do roli gazetowej pseudonauki.
Rewolucja naukowa
W okresie renesansu Mikołaj Kopernik zaproponował
heliocentryczny model Układu Słonecznego (choć stworzył go już w starożytności Arystarch z
Samos). Jego teoria została później obroniona, rozszerzona i
poprawiona przez Galileusza i Johannesa
Keplera. Ten pierwszy zrewolucjonizował obserwacje: używał teleskopu
i systematycznie stosował metodę doświadczalną w badaniu zjawisk przyrody, a
swoje obserwacje astronomiczne skrupulatnie szkicował i opisywał. Kepler
natomiast jako pierwszy w prawidłowy sposób opisał ruch ciał niebieskich wokół
Słońca. Stwierdził, że planety poruszają się po eliptycznych orbitach, a nie
kołowych, jak dotąd sądzono. Nie udało mu się jednak sformułować właściwej
teorii na podstawie swoich zapisków. Dopiero Isaac Newton przedstawił prawo powszechnego ciążenia oraz prawa ruchu pozwalające ostatecznie
wyjaśnić ruchy ciał niebieskich. Skonstruował również teleskop zwierciadlany.Dalsze odkrycia szły w
parze z poprawą jakości i wielkości teleskopów. Bardziej obszerne katalogi
gwiazd były sporządzane przez Nicolasa-Louisa de Lacaille. Z kolei William Herschel sporządził
szczegółowy katalog mgławic i gromad, a w roku 1781 odkrył Urana, pierwszą nową
planetę. W 1838 Bessel po raz pierwszy zmierzył
odległość do innej gwiazdy – 61 Cygni,
przy pomocy paralaksy.W XVIII–XIX wieku zwrócenie uwagi przez Eulera, Clairauta i D’Alemberta na problem trzech ciał pozwoliło dokładniej
prognozować ruch Księżyca i planet. Ich praca rozwijana później przez Lagrange’a i Laplace’a pozwoliła również szacować
masę tych obiektów na podstawie ich perturbacji.Znaczący postęp w astronomii
nastąpił wraz z wprowadzeniem nowych technologii, w tym spektroskopu i
fotografii. W latach 1814–1815 Fraunhofer odkrył około 600 linii
absorpcyjnych Słońca, nazwanych później na jego cześć. Inne
gwiazdy okazały się podobne do Słońca, różniły się rozmiarami, temperaturami i
masą. Istnienie Drogi Mlecznej jako oddzielnej grupy
gwiazd stwierdzono w XX wieku wraz z odkryciem innych galaktyk. Wkrótce po tym
dowiedziono, że Wszechświat się rozszerza, a większość galaktyk oddala
się od Drogi Mlecznej. Odkryto również wiele egzotycznych obiektów, takich
jak: kwazary, pulsary, blazary i galaktyki
radiowe. Obserwacje tych obiektów wykorzystano do opracowania teorii
fizycznych oraz opisów innych zjawisk takich jak czarne dziury czy gwiazdy neutronowe. Dużego postępu w XX wieku
dokonała kosmologia fizyczna. Powszechnie przyjęto Teorię Wielkiego
Wybuchu silnie wspieraną przez dowody dostarczane przez astronomów i
fizyków, takie jak kosmiczne mikrofalowe promieniowanie tła czy prawo Hubble’a.
W Polsce
Największym osiągnięciem
polskiej astronomii była działalność Mikołaja
Kopernika (1473-1543), jednak
historia astronomii w Polsce sięga czasów
przed-kopernikowskich. Obecnie znajduje się w Polsce kilka akademickich
ośrodków astronomicznych. Najbardziej znanym, obecnie działającym polskim
astronomem jest Aleksander
Wolszczan.
Obserwacje
astronomiczne
W astronomii głównym
źródłem informacji o ciałach niebieskich i innych obiektach są obserwacje promieniowania elektromagnetycznego. Można je skategoryzować według obserwowanego
zakresu długości fal. Niektóre widma mogą być obserwowane z powierzchni Ziemi, podczas gdy inne są widoczne jedynie na bardzo dużej wysokości lub z
przestrzeni kosmicznej.
Radioastronomia
Radioastronomia zajmuje się badaniem kosmosu z użyciem fal od
poniżej 1 mm do setek metrów. Radioastronomia różni się od większości
innych form obserwacji tym, że obserwowane fale radiowe mogą być traktowane
jako fale, a nie jako oddzielne fotony. Jest więc stosunkowo łatwo
zmierzyć amplitudy i fazy,
co nie jest takie proste na mniejszych długościach fal.Choć część fal radiowych
wytwarzana jest przez ciała niebieskie w wyniku emisji cieplnej, większość
emisji radiowej obserwowanej z Ziemi jest widoczna w postaci promieniowania synchrotronowego, które
jest wytwarzane, gdy elektrony oscylują w polu magnetycznym. Dodatkowo
liczne linie spektralne wytwarzane przez środek międzygwiazdowy (w szczególności wodór)
są obserwowalne w paśmie radiowym.Istnieje szeroki wybór obiektów obserwacji w
zakresie fal radiowych, w tym: supernowe,
gaz międzygwiazdowy, pulsary i galaktyki
aktywne.
Astronomia podczerwona
Astronomia podczerwona
zajmuje się rejestrowaniem i analizą promieniowania podczerwonego (długości fal dłuższych niż światło
czerwone). Oprócz fal o długości bliskiej długości fal światła widzialnego
promieniowanie podczerwone jest silnie pochłaniane przez atmosferę, która także
emituje fale w podczerwieni. W związku z tym obserwatoria muszą znajdować się w
wysokich suchych miejscach lub całkowicie poza atmosferą – w kosmosie. Widmo w
podczerwieni jest przydatne do badania obiektów (takich jak planety, czy dyski
protoplanetarne), które są
zbyt zimne, aby emitować światło widzialne. Dłuższe fale podczerwieni
przenikają przez chmury pyłu, który pochłania światło widzialne, pozwalając na
obserwowanie w podczerwieni młode gwiazdy w obłokach
molekularnych i
jądrach galaktyk. Niektóre cząsteczki silnie promieniują w podczerwieni, co
może być wykorzystane w badaniach chemicznych przestrzeni. Badanie
promieniowania podczerwonego okazuje się w szczególności przydatne do
wykrywania wody w kometach.
Astronomia optyczna
Astronomia optyczna jest
najstarszą formą obserwacji. Obrazy pierwotnie były sporządzane ręcznie. Na
przełomie XIX i XX wieku zaczęto wykorzystywać sprzęt fotograficzny.
Współczesne obserwacje rejestrowane są przez detektory elektroniczne a
zapisywane cyfrowo, np. kamery z czujnikami CCD. Mimo że światło widzialne rozciąga się od około 4000 do 7000 A
(400 nm–700 nm), ten sam sprzęt stosuje się także do obserwacji
bliskiego ultrafioletu i bliskiej podczerwieni.
Astronomia ultrafioletowa
Termin ten używany jest w odniesieniu do
obserwacji w paśmie ultrafioletu: od 100 do 3200 Å (10–320 nm).
Światło na tych długościach fal jest pochłaniane przez atmosferę Ziemi, więc
obserwacje muszą być wykonywane z górnych warstw atmosfery lub z kosmosu.
Technika ta najczęściej wykorzystywana jest do badania promieniowania cieplnego
i linii widmowych z gorących niebieskich gwiazd (gwiazdy OB),
które są szczególnie aktywne w tym zakresie. Włączając w to niebieskie gwiazdy
w innych galaktykach, które były celami wielu badań promieniowania ultrafioletowego.
Innymi obiektami często obserwowanymi w świetle ultrafioletowym są: mgławice planetarne, pozostałości po
supernowych oraz galaktyki aktywne. Ponieważ światło
ultrafioletowe jest łatwo wchłaniane przez pył międzygwiazdowy, konieczna jest
niezbędna korekcja aparatury.
Szczególne
poddziedziny
Astronomia słoneczna
Najczęściej badaną gwiazdą jest Słońce,
znajdujące się w odległości około ośmiu minut świetlnych od Ziemi. Słońce
istnieje od około 4,6 miliarda lat, jest typową gwiazdą ciągu głównego – karłem klasy G2
V. Słońce nie jest uważane za gwiazdę zmienną. Podlega cyklicznym zmianom
poziomu aktywności znanym jako cykl słoneczny. W około jedenastoletnim cyklu zachodzą
zmiany w liczbie plam słonecznych, promieniowaniu
radiowym, koronalnych wyrzutach masy, natężeniu wiatru słonecznego. Plamy słoneczne to obszary
o temperaturze niższej niż średnia temperatura fotosfery Słońca, w plamach ma
miejsce intensywna aktywność magnetyczna.Cykl słoneczny nie jest całkowicie
regularny i okresowo aktywność Słońca znacząco maleje, co może mieć wpływ na
klimat Ziemi. Na przykład minimum Maundera mogło
spowodować w średniowieczu zjawisko znane jako Mała Epoka Lodowcowa.Poza cyklicznymi zmianami
Słońce ulega także powolnej stopniowej przemianie zwanej ewolucją, zwiększa
jasność, obecnie jest jaśniejsze o 40% niż wtedy, gdy dopiero co osiągnęło ciąg
główny.Widoczna zewnętrzna powierzchnia Słońca nazywana jest fotosferą.
Nad fotosferą znajduje się cienka warstwa znana jako chromosfera.
Powyżej jest obszar przejściowy, w którym temperatura rośnie bardzo szybko wraz
z wysokością, a dalej rozciąga się korona. W centrum Słońca znajduje się jądro, w
którym temperatura i ciśnienie są na tyle wysokie, że zachodzą tam reakcje termojądrowe. Jądro otoczone jest warstwą promienistą, w której energia z wnętrza
transportowana jest na zewnątrz za pośrednictwem promieniowania, oddziałującego
z plazmą. Obszar zewnętrzny to obszar konwektywny, w którym energia
transportowana jest przede wszystkim w wyniku ruchu materii. Uważa się,
że warstwa konwektywna odpowiedzialna jest za
aktywność magnetyczną Słońca, prowadzącą m.in. do powstawania plam. Strumień
cząstek w postaci wiatru słonecznego wypływa ze Słońca i
tworzy heliosferę, którą kończy heliopauza.
Wiatr słoneczny oddziałuje z magnetosferą Ziemi,
prowadząc do powstania pasów
radiacyjnych Van Allena oraz do zjawiska zorzy polarnej w
okolicach, gdzie linie pola magnetycznego Ziemi wchodzą w ziemską atmosferę.
Astronomia planetarna
Dział astronomii planetarnej bada planety,
księżyce, planety karłowate, komety, planetoidy i inne ciała krążące wokół
Słońca, a także planety pozasłoneczne. Nasz Układ Słoneczny został już w miarę dobrze zbadany, najpierw przy użyciu
teleskopów, a następnie poprzez sondy kosmiczne. Badania te pozwoliły nam
zrozumieć powstawanie i ewolucję naszego Układu Słonecznego, jakkolwiek wciąż
dokonywanych jest wiele nowych odkryć. Układ Słoneczny jest
podzielony na planety wewnętrzne, główny pas planetoid i
planety zewnętrzne. Planety wewnętrzne to Merkury, Wenus, Ziemia i Mars. Zewnętrzne planety–olbrzymy to Jowisz,
Saturn, Uran i Neptun. Za orbitą Neptuna rozciąga się pas Kuipera,
a za nim hipotetyczny obłok Oorta,
który może sięgać na odległość ok. 1 roku świetlnego.Planety powstały w dysku protoplanetarnym, który otaczał młode
Słońce. Dzięki przyciąganiu grawitacyjnemu, procesom akrecji i kolizjom w dysku
powstawały zlepki materii, z których następnie formowały się protoplanety.
Ciśnienie wiatru słonecznego czyściło następnie przestrzeń międzyplanetarną z
resztek materii i tylko planety o wystarczająco dużych masach zachowały gazowe
atmosfery. Planety również czyściły nowo powstały Układ Słoneczny z resztek
materii, która albo była wyrzucana poza układ, albo spadała na młode planety w
okresie tzw. wielkiego bombardowania. Dowodem na to jest np.
silnie pokraterowana powierzchnia Księżyca. W tym
okresie niektóre protoplanety mogły się zderzyć, prawdopodobnie w ten sposób
powstał układ Ziemia-Księżyc.Kiedy planeta osiągnęła wystarczającą masę,
następował okres grzania i różnicowania wewnętrznego. Ciężkie materiały
spływały do wnętrza planety, tworząc w planetach typu ziemskiego metaliczne
jądro, płaszcz i skorupę, w przypadku planet jowiszowych – krzemianowe jądro
otoczone warstwami metalicznego i ciekłego wodoru. Jądra planet mogą zawierać
część płynną, dzięki której powstaje pole magnetyczne chroniące atmosferę
planety przed niszczącym działaniem wiatru słonecznego.Ciepło wewnętrzne planet
lub księżyców pochodzi z rozpadu izotopów promieniotwórczych (np. uranu, toru,
izotopu glinu 26Al),
z ciepła wyzwolonego przez zderzenia, dzięki którym utworzyło się dane ciało
oraz z działania sił pływowych.
Niektóre planety i księżyce zgromadziły wystarczającą ilość ciepła, aby mogły
istnieć takie procesy geologiczne jak wulkanizm czy
ruchy tektoniczne. Powierzchnie planet, które utworzyły lub zachowały atmosferę,
mogą ulegać procesowi niszczenia przez wiatr czy wodę. Ciała mniejsze, które
nie podlegały grzaniu pływowemu, ostygły szybciej, a ich aktywność geologiczna
jest ograniczona tylko do ewolucji zderzeniowej
Astronomia gwiazdowa
Badanie gwiazd i opisywanie ich zmian jako ewolucji gwiazd jest
podstawą do zrozumienia Wszechświata. Zagadnienia te poznaje się poprzez
obserwacje oraz symulacje komputerowe wnętrza gwiazd.Powstawanie gwiazd zachodzi w gęstych
obszarach gazu i pyłu, znanych jako obłoki molekularne. Pod wpływem zaburzeń takich,
jak oddziaływanie lub zderzenie obłoków, silne promieniowanie pochodzące od
pobliskich eksplozji kosmicznych, w obłoku pojawiają się obszary o zwiększonej
gęstości, które zapadają się pod wpływem własnej grawitacji i powstaje protogwiazda.
W centrum obszaru o odpowiednio dużej masie temperatura rośnie do takiej, aż
zaczynają zachodzić reakcje termojądrowe i powstaje gwiazda.
Własności tak powstałej gwiazdy zależą przede wszystkim od jej masy
początkowej. Im większa masa, tym szybciej zachodzą reakcje termojądrowe i tym
szybciej wyczerpuje się zapas wodoru w jądrze gwiazdy. W miarę upływu czasu
wodór zostaje całkowicie zamieniony w hel i gwiazda przyspiesza ewolucję.
„Spalanie” helu wymaga wyższej temperatury, zatem gwiazda zarówno zwiększa
rozmiary, jak i gęstość w jądrze. Tak powstały czerwony olbrzym żyje
krótko, zapasy helu szybko wyczerpują się. Bardzo masywne gwiazdy przechodzą
przez szereg kolejnych coraz krótszych etapów, wytwarzając coraz cięższe
pierwiastki. Ostateczny los gwiazdy zależy od jej masy, gwiazda o masie
większej niż osiem mas Słońca wybucha
jako supernowa,
podczas gdy gwiazdy o mniejszej masie tworzą mgławicę planetarną, a następnie kończą
ewolucję jako białe karły.
Pozostałością po wybuchu supernowej jest gęsta gwiazda neutronowa lub, jeśli masa gęstego
jądra przekroczy ponad trzykrotnie masę Słońca, powstanie czarna dziura.
Ciasne układy podwójne gwiazd mają bardziej
złożone ścieżki ewolucyjne, przekaz masy od towarzysza do białego karła może
spowodować wybuch supernowej. Mgławice planetarne i supernowe są niezbędne do
wzbogacania ośrodka międzygwiazdowego w pierwiastki ciężkie; bez nich wszystkie
nowe gwiazdy zbudowane byłyby tylko z wodoru i helu. Prawie wszystkie
pierwiastki cięższe niż wodór i hel powstały
w wyniku reakcji termojądrowych we wnętrzach gwiazd.
Astronomia pozagalaktyczna
Badanie obiektów znajdujących się poza naszą galaktyką to przede
wszystkim badania powstawania i ewolucji galaktyk i
ich morfologii, w tym badania aktywnych jąder
galaktyk, a także badania rozkładu przestrzennego galaktyk, czyli
grup i gromad galaktyk. Ten ostatni aspekt jest ważny
dla zrozumienia wielkoskalowej
struktury Wszechświata. Poszczególne galaktyki cechuje
na ogół dobrze określony kształt, co pozwoliło na rozwinięcie systemu ich
klasyfikacji. Galaktyki dzieli się na ogół na galaktyki spiralne, galaktyki eliptyczne i galaktyki nieregularne.Galaktyki eliptyczne
mają kształt elipsoidalny. Gwiazdy w galaktyce poruszają się po orbitach
rozłożonych dość przypadkowo bez wyraźnie wyróżnionego kierunku. Galaktyki te
zawierają niewielkie ilości pyłu międzygwiazdowego, nieliczne obszary
powstawania gwiazd, a gwiazdy są stare. Galaktyki eliptyczne występują
najczęściej w jądrach gromad galaktyk i powstały prawdopodobnie w wyniku
połączenia się kilku dużych galaktyk.Galaktyka spiralna jest zbudowana ze
spłaszczonego wirującego dysku, przechodzącego w centrum galaktyki w
wyraźne zgrubienie centralne i ewentualnie
poprzeczkę, a w dysku można wyróżnić rozwijające się na zewnątrz ramiona
spiralne. Ramiona te to obszary zawierające znaczne ilości gazu i pyłu, w
których powstają młode masywne i gorące gwiazdy, barwiące ramiona na niebiesko.
Galaktyki spiralne są na ogół otoczone przez halo składające
się ze starszych gwiazd. Zarówno Droga Mleczna,
jak i galaktyka Andromedy zaliczane są do
galaktyk spiralnych.Galaktyki nieregularne nie mają regularnych kształtów i nie
są ani eliptyczne, ani spiralne. Około 1/4 wszystkich galaktyk należy do tej
klasy, a nieregularny kształt może być wynikiem oddziaływania grawitacyjnego z
innymi galaktykami.Galaktyka aktywna to taka galaktyka, w
której znaczna część jasności pochodzi z innych źródeł niż świecenie gwiazd i
typowej materii międzygwiazdowej. Świecenie to pochodzi ze zwartego obszaru w
jądrze, a źródłem energii tego procesu jest opadanie materii na supermasywną czarną dziurę.Radiogalaktyka to
galaktyka aktywna intensywnie świecąca w zakresie radiowym, wyrzucająca
strumień gazu z jądra i produkująca olbrzymie obłoki aktywne radiowo. Inne
galaktyki aktywne świecą nie tak jasno w zakresie radiowym, ale wszystkie,
także galaktyki Seyferta, kwazary i blazary świecą
w zakresie wysokich energii. Kwazary są najjaśniejszymi stale świecącymi
źródłami promieniowania we Wszechświecie.Grupy i gromady galaktyk to elementy
wielkoskalowej struktury Wszechświata. Struktura ta ma charakter hierarchiczny,
a największe struktury to supergromady
galaktyk. Struktura ta powstaje, ponieważ początkowe
niejednorodności we Wszechświecie narastają skutkiem działania grawitacji,
powodując grupowanie się materii w formie włókien, ścian i rozdzielających je pustek.
Astronomowie
Arystarch – grecki astronom pochodzący
z wyspy Samos,
który jako pierwszy zaproponował heliocentryczny model Układu Słonecznego. Autor zachowanego
traktatu O rozmiarach i odległościach Słońca i Księżyca, w którym
posługując się metodą geometryczną, wylicza względne rozmiary i wzajemne
odległości Słońca, Ziemi i Księżyca. Podawane przez niego wielkości są
niedokładne z powodu błędnych obserwacji, ale model, na którym oparł
wyliczenia, jest prawidłowy.Jak podaje Archimedes,
Arystarch napisał również inne, niezachowane dzieło, w którym jako pierwszy
twierdził, że Ziemia krąży
wokół Słońca po obwodzie koła oraz wokół własnej osi. Arystarch
twierdził w nim również, że wokół Słońca krążą także wszystkie planety,
a ruch gwiazd stałych jest tylko ruchem pozornym. Hipotezę Arystarcha
poparł dowodami w połowie II wieku p.n.e. Seleukos z Seleucji. Szczegółów tych dowodów
brak.Astronomowie starożytni odrzucili jednak tę hipotezę, gdyż nie zgadzała
się z ich obserwacjami (przyczyną niezgodności było m.in. błędne przyjęcie
przez Arystarcha kształtu orbity ziemskiej jako okręgu). Jeszcze w czasach przed Arystarchem
intuicyjne utożsamianie ośrodka świata ze Słońcem (jednak
bez podbudowy teoretycznej) zainicjowane było już przez pitagorejskich uczonych,
a także Heraklidesa i samego Platona,
jednak pogląd ten nie przyjął się w starożytności. Przede wszystkim przeciw tej teorii
wystąpił Arystoteles broniąc naturalnego, zmysłowego obrazu świata
i wrócił do geocentrycznego systemu sfer Eudoksosa.
Punkt widzenia Arystotelesa przyjęty został później przez większość uczniów
jego szkoły,
a także przez Akademię. Powszechne przyswojenie owego
poglądu przyczyniło się do odrzucenia teorii Arystarcha i Seleukosa oraz
ugruntowania i rozwinięcia w starożytności teorii geocentryzmu przez Hipparcha i Ptolomeusza. Stoik Kleantes,
następca Zenona z Kition, oskarżył Arystarcha o
bezbożność. Jeden z kraterów księżycowych został nazwany na jego cześć Aristarchus (szczyt w centrum tego
krateru jest najjaśniejszą formacją na Księżycu).
Hipparchos z Nikei – grecki matematyk, geograf i astronom.
Urodził się w Nikei w Bitynii (obecnie Turcja).
Zmarł na wyspie Rodos. Jest uważany za współtwórcę naukowych
podstaw astronomii. Pracował w Aleksandrii i
na Rodos, stworzył podstawy teorii planet,
która następnie została rozwinięta przez Ptolemeusza (koła mimośrodowe i
epicykle).Był zwolennikiem geocentryzmu.
Odrzucił teorię sfer homocentrycznych (krążących
wokół Ziemi), ponieważ była ona niezgodna z odkrytymi przez niego
nieregularnościami ruchu ciał niebieskich. Nie chcąc zaprzeczyć centralnemu
miejscu Ziemi, stworzył nową teorię budowy wszechświata, zwaną teorią epicykli i deferentów.Podstawę
jej stanowiło nakładanie się dwóch i większej liczby jednostajnych ruchów
kołowych tak, aby środek jednego obracającego się koła poruszał się po obwodzie
koła drugiego. Dobranie odpowiedniej liczby kół oraz kierunków i prędkości ich
obrotu pozwalało na otrzymanie wielu złożonych ruchów.
Najprostszym układem są dwa koła obracające się w tym samym kierunku. Koło
większe nazywa się deferentem, a mniejsze - epicyklem. Ziemia znajduje się w
centralnym punkcie deferentu, a krążąca wokół niej planeta - na obwodzie epicykla,
którego środek porusza się ruchem jednostajnym po obwodzie deferentu. Ten z
kolei takim samym ruchem obraca się dokoła nieruchomego globu ziemskiego.
Ze względu na zbyt nieregularne ruchy Słońca i Księżyca, by można je było
zinterpretować za pomocą tej teorii, Hipparch stwierdził, że muszą się one
poruszać po ekscentryku, tj. okręgu, którego środek
znajduje się poza Ziemią. Jego największe osiągnięcia to:
·
zmierzył odległość Ziemi od Księżyca
·
zmierzył czas obiegu Ziemi wokół Słońca
·
zmierzył kąt nachylenia ekliptyki do równika niebieskiego
·
zmierzył mimośród orbity ziemskiej
·
odkrył zjawisko precesji i zmierzył szybkość przesuwania
się punktu Barana
·
wprowadził południki i równoleżniki
·
wykonał atlas 1080 gwiazd
·
wprowadził wielkości gwiazdowe, stosowany do dziś sposób
oceny jasności gwiazd
Dzięki jego obserwacjom odkryto
później ruch własny gwiazd.
Przypisuje mu się także
wynalezienie astrolabium.
Ponadto opracował „tablicę cięciw”
(odpowiednik tablicy sinusów) czym zapoczątkował rozwój trygonometrii,
a także pracował nad projekcjami kartograficznymi, czym zapoczątkował rozwój
geografii kartograficznej.
Prace Hipparcha zaginęły, znane są m.in.
z Almagestu i Geografii Ptolemeusza.
Jego imieniem został nazwany Hipparcos –
jeden ze sztucznych satelitów Europejskiej Agencji Kosmicznej, który
wykonał dokładne pomiary położenia ponad 100 000 bardzo odległych gwiazd,
zgromadzone w Katalogu Hipparcosa.
Klaudiusz Ptolemeusz, Ptolemeusz Klaudiusz lub
po prostu Ptolemeusz – astronom, matematyk i geograf greckiego
pochodzenia. Urodzony w Tebaidzie, kształcił się i działał w Aleksandrii należącej
wówczas do Imperium rzymskiego około II wieku n.e.
Autor m.in. napisanej po grecku Mathematike Syntaxis znanej
bardziej jako Almagest, traktatu w trzynastu księgach, zawierającego
kompendium wiedzy astronomicznej tego okresu oraz matematyczny wykład teorii geocentrycznej. Jego poglądy na
kolejnych kilkanaście stuleci ugruntowały wizję budowy wszechświata, którą
porzucił dopiero Mikołaj Kopernik. Z wewnętrznej analizy jego
późniejszych dzieł jasno wynika, że Almagest jest
najwcześniejszą z jego najważniejszych prac, ponieważ późniejsze, w tym Tetrabiblos (Czworoksiąg)
traktujący o astrologii i Geografia w księdze VIII zawierają do
niego odniesienia
Życie i nauka
O jego życiu nie wiadomo nic pewnego. Według Theodora
Meliteniotesa, żyjącego tysiąc lat później bizantyjskiego astronoma, Ptolemeusz
miał się urodzić w Ptolemais
Hermiou w Tebaidzie w Górnym Egipcie, jednak brak na to jakichkolwiek
dowodów. Z obserwacji układu planet zawartych w Almageście wywnioskować
można przybliżony czas aktywności autora. Najwcześniejsza data wynikająca z
opisanej konstelacji to 26 marca 127 n.e., a najpóźniejsza to 2 lutego 141
n.e. co oznacza, że powstanie traktatu przypada na lata rządów cesarzy z
dynastii Antoninów Hadriana i Antoninusa Piusa,
a życie samego Ptolemeusza datować można na pierwsze trzy ćwierci II wieku n.e.
Jego imię Klaudiusz (gr. Κλαύδιоς) świadczy o tym,
że posiadał obywatelstwo rzymskie zapewne
odziedziczone po przodkach żyjących w czasach cezarów Klaudiusza lub Nerona. Przydomek
Ptolemeusz natomiast informuje nas, że był z pochodzenia Grekiem, albo też jego
przodkowie byli zhellenizowanymi mieszkańcami którejś ze wschodnich monarchii powstałych po
śmierci Aleksandra Wielkiego.W Almageście kilkukrotnie
odnosi się do Teona ze Smyrny, który miał mu przedstawiać
własne obserwacje nieba pomiędzy 127 a 132 i mógł być jego nauczycielem. Z jego
prac dowiadujemy się, że w dziedzinie filozofii uznawał Arystotelesa,
był zaznajomiony z pracami matematyka Menelaosa z Aleksandrii, astronomów Hipparchosa z Nikei i Posejdoniosa z Rodos oraz geografa Marinosa z Tyru.
Prace
Astronomia
Ptolemeusz słusznie uważał, że ruchy ciał niebieskich mogą być
opisane z wykorzystaniem wzorów matematycznych, dlatego swojemu największemu
dziełu z zakresu astronomii nadał tytuł Mathematike Syntaxis (stgr. μαθηματική σύνταξις – struktury
matematyczne). Używana współcześnie nazwa Almagest,
powstała od greckiego słowa megiste (największy), którym Grecy
szybko zaczęli ją określać. Arabscy uczeni w IX wieku dodali do tego
przedimek al. Arabskie Al-majisti (المجسطي) w
średniowieczu przetłumaczone bezpośrednio na łacinę dało dzisiejszą formę.
Traktat jest podsumowaniem osiągnięć greckiej astronomii od czasów Eudoksosa z
Knidos (IV wiek p.n.e.) i jego modelu sfer niebieskich,
poprzez Hipparchosa z Nikei (II wiek p.n.e. – ich
oryginalne prace nie zachowały się), aż do samego Ptolemeusza. Teoria
geocentryczna Hipparchosa oparta o deferent, epicykl i ekscentryk została w Almageście zawarta
i skorygowana o punkt wyrównawczy zwany ekwantem.
W modelu geocentrycznym Ziemia stanowiła środek dla ośmiu koncentrycznych sfer z
umieszczonymi na nich planetami, Słońcem, Księżycem i gwiazdami. Planety
dodatkowo poruszały się po małych okręgach zwanych epicyklami.
Podstawową zaletą tej koncepcji było to, że pozornie chaotyczne do tej pory
ruchy ciał niebieskich mogły być obliczone, a ich położenie z dość dużą
dokładnością przewidziane. Ptolemeusz zdawał sobie jednak sprawę z jego
wadliwości. Księżyc w jego modelu poruszał się takim ruchem, że widziany z
Ziemi musiałby być dwa razy większy. Pozostaje zagadką czy jego autor wierzył w
przedstawioną przez siebie wizję Wszechświata, czy też zaproponowane przez
niego rozwiązanie miało mieć bardziej praktyczne przeznaczenie, tzn.
umożliwienie dokładnych pomiarów przewidywanych pozycji dla ciał niebieskich.
Interesował się również astrologią.
Poświęcił jej swoje kolejne dzieło Apotelesmatiká (stgr. Αποτελεσματικά) w wolnym tłumaczeniu
"astrologiczny wpływ", znaną również pod nazwą Tetrabiblos (stgr. Τετράβιβλος – czteroksiąg). Dla
Ptolemeusza traktat ten był naturalną kontynuacją Almageste. Broni
w nim astrologii przed oskarżeniami i próbuje udowodnić, że jakkolwiek według
niego oddziaływanie ciał niebieskich jest czysto fizyczne, ma jednak znaczący
wpływ na nasze poczynania. Co prawda bez matematycznej dokładności ale możliwe
jest przewidywanie przyszłości na podstawie obserwacji nieboskłonu.W Procheiroi
Kanones (stgr. Πρόχειροι Κανόνες – tablice
podręczne) przedstawiony został uporządkowany zestaw tablic astronomicznych, ze
wstępem wyjaśniającym zasady ich użycia. Dotrwały do naszych czasów w
nieznacznie zmodyfikowanej wersji Teona z Aleksandrii.
Nasir ad-Din Tusi – perski naukowiec,
wyznania szyickiego.
Znany jest jako filozof, astronom, teolog, lekarz oraz pisarz.
Gdy armia Czyngis-chana zagarnęła jego ojczyznę, Nasir uciekł, aby
przyłączyć się do nizarytów (asasynów) a w czasie gdy przemieszczał się z
jednej twierdzy do drugiej, wniósł znaczny wkład do ówczesnej nauki. W trakcie
inwazji Hulagu-chana, który zamierzał zniszczyć nizarytów, był głównym
zwolennikiem kapitulacji. Asasynom przyniosła ona prawdziwą katastrofę,
ponieważ Hulagu nie dotrzymał jej warunków, jednak Nasir stał się jednym z
ulubieńców chana. Przyczynił się on w znacznym stopniu do podjęcia przez Hulagu
decyzji o ataku na Bagdad i był jego posłem w
trakcie negocjacji z ostatnim kalifem. Hulagu specjalnie dla niego zbudował obserwatorium w swojej stolicy Maraghe.
Tusi stworzył bardzo dokładne tablice ruchów planetarnych co opisał w swoim
dziele Zij-i Ilkhani (Tablice Ilchanidów).
Na ich podstawie określano położenie planet oraz
nazewnictwo gwiazd.
Jego model systemu planetarnego był w tym czasie
najbardziej zaawansowany na świecie i obszernie wykorzystywany do momentu
wprowadzenia modelu heliocentrycznego przez Mikołaja Kopernika. Prawdopodobnie był
pierwszym, który określił trygonometrię jako
oddzielną część matematyki. Odkrył geometryczną metodę
zwaną Tusi-couple (ang.) zamieniającą ruch
prostoliniowy na sumę dwóch ruchów kołowych. Obliczył
wartość precesji równonocy równą
51' i przyczynił się do konstrukcji wielu urządzeń astronomicznych z
uwzględnieniem astrolabium. Stworzył też pierwszy rozbudowany system płaskiej
oraz sferycznej trygonometrii. Uważany jest za jednego z najwybitniejszych
astronomów żyjących pomiędzy Ptolemeuszem a Kopernikiem.
60-kilometrowy krater uderzeniowy znajdujący się na
południowej półkuli Księżyca nazwany
jest na jego cześć kraterem
Nasireddina.
Mikołaj Kopernik – polski polihistor:
prawnik, urzędnik, dyplomata, lekarz i niższy duchowny
katolicki, doktor prawa
kanonicznego, zajmujący się również astronomią i astrologią
, matematyką, ekonomią, strategią wojskową, kartografią i filologią.
Kopernik jest najbardziej znany jako astronom – twórca heliocentrycznego modelu Układu Słonecznego i prawdopodobnie
pierwszy heliocentryk w Europie od czasów starożytnej Grecji. Autor dzieła De revolutionibus orbium coelestium (O
obrotach sfer niebieskich)[d] przedstawiającego
szczegółowo jego wizję Wszechświata.
Prace Kopernika – inaczej niż wcześniejsze koncepcje Arystarcha z
Samos – dokonały przełomu i wywołały jedną z
najważniejszych rewolucji naukowych od czasów starożytnych, nazywaną przewrotem kopernikańskim . Z tego
powodu heliocentryzm bywa nazywany kopernikanizmem. Pozostałe osiągnięcia
uczonego to m.in. sformułowanie ilościowej teorii pieniądza i prawa Kopernika-Greshama w ekonomii.
W geometrii
płaskiej rozpowszechnił twierdzenie nazywane jego imieniem, choć nie
jest jego pierwszym autorem. Kopernik to również tłumacz bizantyjskiego
pisarza Teofilakta Symokatty na język łaciński,
autor łacińskiego poematu Septem Sidera (Siedem Gwiazd)
oraz map Warmii i
innych terenów Prus. Do funkcji administracyjnych i tytułów Kopernika należą:
·
generalny administrator biskupstwa warmińskiego po zgonie
biskupa Fabiana Luzjańskiego,
·
komisarz Warmii (1521),
·
kanclerz kapituły katedralnej warmińskiej (1511–1513,
1520, 1524–1525, 1529),
·
opiekun stołu kapitulnego w latach (1526–1532),
·
zarządca kasy aprowizacyjnej (1513),
·
poseł lub wizytator dóbr kapitulnych w latach (1511, 1521–1522, 1531–1537,
1539),
·
kanonik warmińskiej kapituły katedralnej (od 1497),
·
scholastyk wrocławskiej Kolegiaty
Świętego Krzyża i św. Bartłomieja (1503–1538).
Życiorys
Pochodzenie
Mikołaj Kopernik urodził się 19 lutego 1473 w Toruniu,
przy ul. św. Anny (obecnie ul. Kopernika
nr 15, choć według niektórych badaczy jak np. Karol Górski istnieje
pogląd, że był to dom nr 17), w rodzinie kupca Mikołaja i Barbary pochodzącej z
rodziny Watzenrodów (zm. po 1495 r.). Miał troje starszego rodzeństwa:
brata Andrzeja (ur. ok. 1465 r.), siostry Barbarę (ur. ok. 1469 r.)
oraz Katarzynę (ur. ok. 1471 r.).Ród Koperników pochodził ze śląskiej wsi Koperniki,
położonej między Nysą i Prudnikiem.
W XIV wieku członkowie tej rodziny osiedlali się w miastach księstw śląskich (Ząbkowice, Nysa, Wrocław)
i w Zgorzelcu,
a następnie w dużych miastach Polski (Kraków –
1367, Lwów –
1439) i państwa zakonu krzyżackiego (Toruń –
1400). Ojciec astronoma Mikołaj Starszy wywodził się z krakowskiej linii
rodziny, która została przyjęta do prawa miejskiego pod koniec XIV wieku. W
źródłach jest po raz pierwszy poświadczony w 1448 r. jako krakowski
kupiec, prowadzący handel miedzią z Gdańskiem.
W czasie wojny trzynastoletniej, w sierpniu
1454 r., brał udział w negocjacjach finansowych pomiędzy kardynałem Zbigniewem Oleśnickim a miastami
pruskimi. Około 1458 r. przeniósł się do Torunia, gdzie ok. 1460 r.
zawarł małżeństwo z Barbarą Watzenrode.
Edukacja i młodość
Edukacja początkowa
W 1480 r. Kopernikowie
przeprowadzili się z domu przy ulicy św. Anny do kamienicy przy Rynku Staromiejskim
36 (tzw. Kamienica Pod Lwem lub Kamienica Lazurowa). Pomimo że nie zachowały
się żadne teksty astronoma w języku polskim,
bez wątpliwości znał on ten język na równi z niemieckim i łaciną.
Najprawdopodobniej Mikołaj Kopernik ukończył pierwsze nauki w szkole parafialnej
przy kościele św. św.
Janów w Toruniu. Zdaniem niektórych historyków, takich jak Ludwik Birkenmajer, pod koniec XV wieku
pobierał nauki we Włocławku.
Nauczycielem przyszłego astronoma, wówczas jeszcze młodzieńca, mógł być kanonik
włocławski Mikołaj Wodka z Kwidzyna, doktor medycyny
zajmujący się również astronomią i astrologią, jeden z domniemanych
konstruktorów zegara słonecznego znajdującego się na katedrze
włocławskiej. Teoria ta jest jednak mało prawdopodobna, matka
astronoma bowiem po śmierci męża w 1483 r. nie wyprowadziła się z Torunia.Istnieje
jeszcze hipoteza, że Mikołaj wraz z Andrzejem uczęszczali do szkoły Braci Wspólnego Życia w Chełmnie,
jednak jest ona kwestionowana.
Studia w Krakowie
Dzięki protekcji Łukasza Watzenrodego w roku 1491 Andrzej i
Mikołaj Kopernikowie rozpoczęli studia na Akademii Krakowskiej (Mikołaj
podpisał się Nicolaus Nicolai de Thuronia, co z łaciny oznacza:
„Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia”). Czasy jego krakowskich studiów przypadły
na okres świetności tzw. krakowskiej szkoły astronomiczno-matematycznej –
wykładali tam m.in.: Marcin Król z Przemyśla, Marcin Bylica z
Olkusza, Maciej z
Miechowa, Jan z Głogowa czy Wawrzyniec
Korwin. Jednym z nauczycieli astronomii Kopernika był wówczas Wojciech z Brudzewa, który nie prowadził zajęć
na uczelni, ale wykładał prywatnie poza Akademią. Mikołaj studiował na jednym
roku z Pawłem z Krosna, Piotrem Tomickim i Bernardem
Wapowskim z Radochoniec, z którym przyjaźnił się do końca życia.
Studia ukończył w 1495 r., bez uzyskania żadnego tytułu, gdyż utrudniłoby
to kontynuowanie nauki we Włoszech, dokąd wyjechał z bratem dzięki wsparciu
finansowemu Łukasza Watzenrodego.
Święcenia niższe
Prawdopodobnie w okresie studiów w
Krakowie otrzymał tzw. niższe święcenia, ponieważ już 26 sierpnia 1495 został kanonikiem warmińskim.
Wbrew powszechnej opinii nie był on
jednak wyświęcony na kapłana, a założenie takie było
wynikiem pomyłki XX-wiecznego kopernikologa, Lino Sighnolfiego .
Odnalazł on dokument, datowany na 20 października 1497, na którym widniał napis
„Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (...), presbiter constitutus”,
co się tłumaczy: „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (...) stawiwszy się jako
ksiądz”. Powtórne badanie tego dokumentu wykazały jednak, że Sighnolfi błędnie
odczytał napis, który brzmiał „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis
(...), personaliter constitutus”, czyli „Mikołaj Kopernik, kanonik
warmiński (...) stawił się osobiście”. Innym powodem, dla którego należy wątpić
w wyższe święcenia, był fakt, że kapłanom nie wolno było wówczas trudnić się
medycyną.
Zdaniem większości kopernikologów
astronom nie objął od razu kanonikatu (albo objął, ale wobec oporu kapituły warmińskiej – zrezygnował) i
faktycznie odzyskał tytuł dopiero 20 października 1497.
Studia w Bolonii
Dzięki staraniom wuja Łukasza w
1496 r. rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Bolonii, wpisując się w
styczniu 1497 r. do albumu nacji niemieckiej bolońskiego Uniwersytetu
Jurystów. Uniwersyteckie nacje były luźnymi korporacjami, grupującymi studentów według
bardzo ogólnych kryteriów geograficznych, a nie narodowych. Do nacji
niemieckiej zaliczano wówczas m.in. Polaków, Czechów i Węgrów.
Przyjaciółmi Mikołaja z tamtego okresu
byli m.in.: przyszły poeta Ermico Caiado i kanonik Erhard Truchsess.
Wykładowcami przyszłego astronoma z zakresu prawa byli m.in. filozof Alessandro Achillini, latynista Antonio Urceo czy
kanonista Antonio Burgos, choć
tematy prawnicze niezbyt interesowały Kopernika. Nauczycielami, którzy wywarli
na niego największy wpływ, byli: astronom Dominik Maria Novara,
geograf Marek z Benewentu i
malarz Francesco Francia. Według Birkenmajera lektura
dzieła Novary De motu octavae spherae wywarła wpływ na myśl
kopernikańską.20 października 1497 Kopernik pełnoprawnie objął kanonię
warmińską, co zapewniło mu utrzymanie do końca życia (władzę sprawował poprzez
Andrzeja Cletza i Krzysztofa Tapiaua). W 1500 r. odbył wraz z bratem Andrzejem Kopernikiem podróż do
Rzymu, gdzie wygłosił kilka prywatnych wykładów. Tam, w nocy z 5 na 6 listopada
1500, obserwował zaćmienie Księżyca.
Studia w Padwie
W 1501 r. Kopernik na krótko
powrócił na Warmię, po czym 28 sierpnia 1501 uzyskał zgodę
kapituły warmińskiej na rozpoczęcie kolejnych studiów medycznych na Uniwersytecie w Padwie, kontynuując studia
prawnicze. Wraz z bratem Andrzejem wkrótce udał się do Italii. Wśród historyków istnieje spór,
gdzie i kiedy Kopernik zaczął studia medyczne i czy skończył studia prawnicze
jeszcze w Bolonii czy już w Padwie. Dominuje pogląd, że Kopernik uzyskał w
Bolonii magisterium sztuki, ale studiował tam także przez rok medycynę. Po przyjeździe
do Padwy wznowił
studia medyczne, gdzie wykładowcami byli m.in.: Andrea Alpago, Gabriele Zerbi, Giovanni
d’Aquila z Lanciano i Pietro Trapolin. Wbrew
treści epitafium na
grobie Kopernika we Fromborku astronom nigdy nie uzyskał stopnia doktora
medycyny. Najprawdopodobniej uzyskał on stopień licencjata,
który pozwalał mu na prowadzenie praktyki lekarskiej, co przemawia za
twierdzeniem, że studiował medycynę przez rok w Bolonii i kontynuował studia w
Padwie przez dwa lata. W Padwie Kopernik studiował także filologię grecką,
której uczył się od Niccolò Leonico Tomeo i
pod jego wpływem zaczął tłumaczyć z greckiego na łacinę wiersze Teofilakta Symokatty. Latem 1503 r.
dobiegał koniec jego studiów i podjął się on obrony doktoratu z prawa
kanonicznego na Uniwersytecie w Ferrarze –
pomyślny egzamin doktorski odbył się 31 maja 1503. Przed 10 stycznia 1503
Kopernik objął scholasterię wrocławską św.
Krzyża.
Dorosłe życie
Pobyt w Lidzbarku
Mikołaj Kopernik powrócił do Polski pod
koniec 1503 r. i w kilku następujących latach towarzyszył swojemu
wujowi biskupowi warmińskiemu Łukaszowi
Watzenrodemu. Dopiero w 1507 r. astronom został na stałe skierowany
do Lidzbarka, by wspierać swojego wuja. Brał
udział prawie we wszystkich czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych
biskupa, uczestniczył m.in. w zjazdach stanów Prus Królewskich. Najprawdopodobniej był obecny
na koronacji Zygmunta I Starego w katedrze
wawelskiej 7 stycznia 1507, natomiast w 1509 r.
uczestniczył w sejmie krakowskim. Ponieważ Kopernik był
angażowany do niemal wszelkich spraw dyplomatycznych, sądowych i
administracyjnych, nie pozostawało mu wiele czasu na sprawy naukowe. Zajmował
się on tam głównie czytaniem, bowiem Lidzbark posiadał dobrze wyposażoną
bibliotekę. W tym okresie Kopernik dokończył tłumaczenie Listów Symokatty
i sporządził mapy Prus i Warmii.Prawdopodobnie Łukasz Watzenrode chciał, by
jeden z jego siostrzeńców objął po nim biskupstwo, jednak Andrzej w
1507 r. zachorował na trąd i
wyjechał do Włoch na leczenie. Wobec takich okoliczności biskup Watzenrode
chciał przygotować Mikołaja do sakry, jednak astronom odmówił, wybierając
karierę naukową. Prawdopodobne jest, że brak chęci przyjęcia święceń
kapłańskich przez Mikołaja Kopernika spowodował konflikt pomiędzy nim a wujem –
na tyle ostry, że w pierwszej połowie 1510 r. astronom opuścił Lidzbark i
przeniósł się do Fromborka. Od 8 listopada 1510 do 8 listopada 1513 pełnił
tam rolę kanclerza kapituły. 5 kwietnia 1512 uczestniczył w wyborze nowego
biskupa warmińskiego Fabiana Luzjańskiego . Król Zygmunt I Stary sprzeciwił
się temu wyborowi i zaczął negocjować z kapitułą warmińską. W wyniku negocjacji
prowadzonych przez Jana Scultetiego ustalono, że król zaakceptuje Luzjańskiego,
ale po jego śmierci kapituła ma przedłożyć królowi pełną listę kanoników, z
których ten wybierze czterech faworytów. Kopernik, wraz z 7 kanonikami,
podpisał 7 grudnia 1512 tzw. układ w Piotrkowie, który gwarantował kapitule prawo
wyboru biskupa spośród 4 faworytów królewskich, przy czym musieli oni pochodzić
z Prus. Następnie kanonicy złożyli przysięgę wierności królowi Polski.
Wśród kanoników formował się opór wobec ingerencji króla, a jednym z
opozycjonistów był Andrzej Kopernik, który pomimo choroby w 1512 r.
powrócił do kraju. Kapituła odmówiła mu przyznania kanonii, natomiast rok
później Mikołaj zrzekł się funkcji kanclerza.
Pobyt w Olsztynie
Nowym kanclerzem kapituły został Tiedemann Giese,
natomiast sam astronom w 1516 r. został administratorem dóbr kapituły i
sprawował ten urząd do 1519 r., rezydując w Olsztynie.
Stąd w latach 1516–1521 zarządzał folwarkami kapituły w komornictwach
olsztyńskim i melzackim. W latach 1516–1519 przeprowadził zakrojoną na
szeroką skalę akcję kolonizacji opuszczonych łanów we wsiach będących w posiadaniu
kapituły. Świadectwem tego są sporządzone przez niego regesty Locationes mansorum desertorum.Kiedy
wybuchła wojna polsko-krzyżacka 1519–1521,
4 stycznia 1520 astronom, wraz z Janem Scultetim, został oddelegowany do
negocjacji z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego Albrechtem Hohenzollernem (bezskutecznych).
Wkrótce potem, 21 stycznia, Frombork, w którym przebywał Kopernik, został
napadnięty i spalony przez Krzyżaków. Wobec opuszczenia Warmii przez
większość członków kapituły na barkach Kopernika spoczęło zadanie obrony zamków
warmińskich. W 1520 r. został mianowany administratorem dóbr Olsztyna
(rezydując na zamku w Olsztynie) i
wysłał do Zygmunta Starego list z prośbą o wsparcie wojskowe, który jednak
został przechwycony przez Krzyżaków. Jednakże król inną drogą dowiedział się o
zagrożeniu głównej twierdzy w południowej Warmii i
w końcu listopada 1520 r. nadesłał posiłki – stu zbrojnych pod dowództwem
Henryka Peryka z Janowic. Kopernik zwracał się także o pomoc do Jana
Scultetiego z Elbląga, którą uzyskał i dzięki temu udało się obronić miasto.
Można się często spotkać z informacją, jakoby Kopernik osobiście dowodził
obroną twierdzy; w rzeczywistości funkcję tę pełnił Paweł Dołuski. Albrecht
Hohenzollern, przegrywając wojnę, został zmuszony do zawarcia czteroletniego
rozejmu, 5 kwietnia 1521. W tym samym roku Mikołaj przestał być administratorem
dóbr kapituły i 20 sierpnia został komisarzem Warmii.
18 marca 1522 na Sejmie Stanów Pruskich
w Grudziądzu Kopernik
wystąpił z napisaną przez siebie mową Querela Capituli contra magistrum
Albertum et eius ordinem super iniuriis irrogatis 1521 sub indutiis belli (Skarga
kapituły na mistrza Albrechta i jego zakon z powodu krzywd wyrządzonych w
1521 r. podczas zawieszenia broni). Na początku 1523 r., zaraz po
śmierci biskupa Fabiana Luzjańskiego, Kopernik został mianowany generalnym
administratorem biskupstwa warmińskiego i sprawował tę funkcję przez 8
miesięcy. 14 kwietnia 1523, spośród czterech kandydatów królewskich, kapituła
wybrała nowym biskupem Maurycego Ferbera, natomiast Kopernik
ponownie został kanclerzem kapituły na lata 1524–1525. Po zakończeniu kadencji
został oddelegowany jako poseł na sejmik warmiński, gdzie potępił reformację,
a w 1529 r. po raz ostatni pełnił funkcję kanclerza kapituły warmińskiej.
Pobyt we Fromborku
Po powrocie do Fromborka Kopernik mógł
spokojnie oddać się pracy naukowej. Według jego biografów żył bardzo skromnie,
poniżej przeciętnej pozostałych kanoników. Wśród kanoników była najliczniejsza
grupa z Gdańska; z Torunia był tylko Kopernik i Snellenberg, a z Elbląga nie
było nikogo. Ponadto nikt nie podzielał astronomicznych zainteresowań Mikołaja,
zatem musiał się on czuć samotnie. Był za to ceniony jako ekonomista i lekarz.
W swoim księgozbiorze posiadał pozycje m.in. Valescusa z Taranty czy Arnolda de Villanovy. Po śmierci biskupa
warmińskiego Maurycego Ferbera, zgodnie ze zwyczajem,
król przesłał cztery nazwiska do kapituły, aby spośród nich wybrać nowego
ordynariusza. Byli to: Jan Dantyszek (niezatwierdzony koadiutor Ferbera),
Jan Timmermann (siostrzeniec Ferbera), Achacy von der Trenck oraz Mikołaj
Kopernik. Dantyszek został niemal natychmiast wybrany (z powodu choroby objął
diecezję dopiero po roku), natomiast Tiedemann Giese został biskupem chełmińskim.Po elekcji Dantyszka
Kopernik poświęcił się obserwacjom nieba i zrzekł się scholasterii
wrocławskiej. Wkrótce potem biskup chciał rozprawić się ze swoimi
antagonistami, wśród których był Aleksander Sculteti, bliski przyjaciel
astronoma. Dantyszek rzucił na niego podejrzenia o herezję i doprowadził do
jego wygnania, co spowodowało jeszcze większe wyobcowanie Kopernika. Chcąc
załagodzić sytuację, biskup utrzymywał korespondencję z doktorem Mikołajem,
wychwalając jego dzieło. Pomimo chłodnych stosunków biskup konsekwentnie
popierał teorie astronoma. Pierwszy rękopis dzieła Kopernika miał zostać oddany
do druku w 1535 r. przez Bernarda
Wapowskiego, lecz ten zmarł, a sam almanach zaginął.Dzięki zabiegom
Dantyszka, wieści o Koperniku i teorii
heliocentrycznej dotarły do Wittenbergi i zainteresowały
tamtejszego profesora matematyki Jerzego Retyka W 1539 r. Retyk przybył do
Fromborka i przez kilka tygodni obserwował niebo i studiował teksty Kopernika.
Przez dwa następne lata Retyk był uczniem Kopernika, zarówno w zakresie
astronomii, jak i trygonometrii (którą potem sam rozwinął w pracy De
lateribus triangulorum). Pierwsze wydanie Narratio prima ukazało
się w Gdańsku 16-31 marca 1540 r. w oficynie Rhodego. W Bazylei w
1541 r. wyszło drukiem drugie wydanie Narratio prima, w której
Retyk głosił zasady heliocentryzmu. Wiosną tego roku zmęczony astronom pojechał
do Królewca,
aby uleczyć radcę księcia Albrechta, Georga von Kunheima. Pod koniec
1541 r. Retyk powrócił do Wittenbergi, natomiast w połowie 1542 r.
Kopernik wysłał dzieło De revolutionibus do
druku w Norymberdze.
Astronomia amatorska
Astronomia jest jedną z nauk, do rozwoju której najbardziej mogą
przyczynić się amatorzy. Astronomowie amatorzy jako grupa prowadzą obserwacje
różnych ciał niebieskich i zjawisk, czasem przy pomocy urządzeń, które sami
budują. Najbardziej typowe cele obserwacji astronomów amatorów to Księżyc,
planety, gwiazdy, komety, deszcze meteorów i różne obiekty głębokiego nieba
takie jak gromady gwiazd, galaktyki i mgławice. Jedna z gałęzi astronomii
amatorskiej, astrofotografia amatorska, polega na fotografowaniu nocnego nieba.
Wielu amatorów specjalizuje się w obserwacji poszczególnych obiektów,
interesują ich określone rodzaje obiektów lub typy zdarzeń. Większość amatorów
pracuje w zakresie widzialnym, ale nieliczni eksperymentują też z długościami
fali spoza widma widzialnego. Obejmuje to wykorzystywanie filtrów podczerwonych
do konwencjonalnych teleskopów, a także korzystanie z radioteleskopów.
Pionierem amatorskiej radioastronomii był Karl Jansky,
który rozpoczął obserwację nieba w paśmie radiowym w 1930 roku. Szereg
astronomów amatorów korzysta albo z samodzielnie skonstruowanych teleskopów,
albo z radioteleskopów, które były zbudowane do prowadzenia obserwacji
profesjonalnych, ale później zostały udostępnione amatorom (np. One-Mile Telescope).Astronomowie
amatorzy nadal mają ważny wkład w rozwój astronomii. W gruncie rzeczy jest to
jedna z nielicznych dyscyplin naukowych, w których wkład amatorów jest bardzo
wartościowy. Amatorzy prowadzą obserwacje zaćmień, które są wykorzystywane do
dokładniejszego mierzenia orbit małych planet. Odkrywają komety, prowadzą cenne
regularne obserwacje gwiazd zmiennych, zamieszczając swoje wyniki w
ogólnodostępnej bazie danych (patrz American Association of
Variable Star Observers). Postęp w technologii cyfrowej pozwolił
astronomom-amatorom na znakomite osiągnięcia w astrofotografii.
Główne problemy
Choć astronomia dokonała olbrzymiego
postępu w zrozumieniu natury Wszechświata i jego zawartości, to zarazem
postawiła niezwykle ważne pytania, które nadal pozostają bez odpowiedzi.
Odpowiedź na niektóre z nich będzie wymagała zarówno konstrukcji nowych
urządzeń badawczych naziemnych i satelitarnych, jak i postępu w fizyce
teoretycznej i doświadczalnej.
·
Co odpowiada za obserwowany początkowy rozkład mas gwiazd, a precyzyjniej,
dlaczego obserwuje się ten sam rozkład mas gwiazd niezależnie od warunków
początkowych? Potrzebujemy głębszego zrozumienia powstawania gwiazd i planet.
·
Czy istnieje inne życie we Wszechświecie, czy istnieje
pozaziemska inteligencja? Jeżeli tak, to jakie jest wyjaśnienie paradoksu Fermiego?
Istnienie życia poza Ziemią ma ważne naukowe i filozoficzne implikacje Czy
Układ Słoneczny jest przeciętnym układem?
·
Co spowodowało powstanie Wszechświata? Czy przesłanka za hipotezą
działania zasady antropicznej jest poprawna? A jeśli
tak, to czy jest to rezultat działania selekcji naturalnej na poziomie
Wszechświata? Co spowodowało inflację kosmologiczną, w której wyniku powstał
jednorodny Wszechświat? Dlaczego występuje asymetria barionowa?
·
Jaka jest natura ciemnej materii i ciemnej energii?
Te dwie formy materii determinują ewolucję i przyszłość Wszechświata, a jednak
ich natura pozostaje nieznana. Jak będzie wyglądało ostateczne stadium ewolucji
Wszechświata?
·
Jak powstały pierwsze galaktyki? Jak powstały supermasywne czarne dziury?
·
Gdzie powstaje wysokoenergetyczne promieniowanie kosmiczne?
Układ Słoneczny – układ planetarny w galaktyce Drogi Mlecznej,
składający się ze Słońca i powiązanych z nim grawitacyjnie ciał niebieskich: ośmiu planet,
co najmniej 205 ich księżyców[c],
pięciu planet karłowatych i miliardów (a być może
nawet bilionów) małych ciał, do których zalicza się planetoidy, komety i meteoroidy,
a także pył międzyplanetarny.Zbadane regiony Układu
Słonecznego zawierają, licząc od Słońca: cztery planety skaliste (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars), pas planetoid składający
się z małych skalistych ciał, cztery zewnętrzne gazowe olbrzymy (Jowisz, Saturn, Uran, Neptun)
oraz drugi pas składający się z obiektów skalno-lodowych, tak zwany Pas Kuipera.
Za Pasem Kuipera znajduje się dysk rozproszony,
dużo dalej heliopauza i w końcu hipotetyczny Obłok Oorta.
Pięć obiektów zaliczonych do klasy planet karłowatych to: Ceres (największy
obiekt w pasie planetoid), Pluton (do
24 sierpnia 2006 roku uznawany za 9. planetę Układu), Haumea, Makemake (drugi
co do wielkości obiekt w Pasie Kuipera) i Eris (największy
znany obiekt w dysku rozproszonym).Sześć z ośmiu planet i trzy z planet
karłowatych mają naturalne satelity, zwane księżycami. Każda z
planet zewnętrznych jest otoczona pierścieniami złożonymi z ziaren lodowych
i pyłu kosmicznego. Wszystkie planety, z wyjątkiem Ziemi i Urana (który
zawdzięcza nazwę greckiemu bóstwu Uranosowi),
noszą imiona bóstw z mitologii
rzymskiej.Szacuje się, że formowanie się i ewolucja Układu
Słonecznego rozpoczęły się 4,6 miliarda lat temu, gdy na
skutek grawitacyjnego zapadnięcia się części
niestabilnego obłoku molekularnego rozpoczął się proces
formowania Słońca i innych gwiazd. Układ wciąż podlega ewolucyjnym i
chaotycznym zmianom i nie będzie istniał wiecznie w obecnej postaci. Za około 4
miliardy lat rozpocznie się zderzenie Galaktyki Andromedy z Drogą
Mleczną, a w ciągu około 5 miliardów lat Słońce wielokrotnie się
powiększy, stając się czerwonym
olbrzymem, co doprowadzi do zniszczenia planet wewnętrznych, w tym Ziemi. Modele ewolucji gwiazd przewidują,
że następnie Słońce odrzuci swoje zewnętrzne warstwy jako mgławicę planetarną i przekształci się
w białego karła, którego temperatura i jasność
będą stopniowo spadać, aż do przekształcenia w nieświecącego czarnego karła.
Terminologia
Obiekty orbitujące wokół Słońca są podzielone na
trzy grupy: planety, planety karłowate i małe ciała Układu
Słonecznego.Astronomowie zwykle mierzą odległości w Układzie Słonecznym w jednostkach
astronomicznych (skrót: au lub j.a.).
Jedna jednostka astronomiczna to średnia odległość pomiędzy Ziemią a Słońcem,
czyli około 149 598 000 km. Przykładowo Pluton jest odległy
średnio o około 39,4 au od Słońca, podczas gdy Jowisz krąży po orbicie w
średniej odległości około 5,2 au od Słońca. Jeden rok świetlny, jednostka używana do wyrażania
odległości międzygwiazdowych, to około 63 240 au.Nieformalnie Układ
Słoneczny jest czasami dzielony na oddzielne strefy. Wewnętrzny Układ Słoneczny
zawiera cztery planety skaliste i
główny pas planetoid. Czasami definiuje się zewnętrzny Układ Słoneczny jako
obejmujący wszystko poza pasem planetoid. Od czasu odkrycia Pasa Kuipera,
niektórzy używają tego określenia dla obszaru poza orbitą Neptuna, a
wtedy gazowe olbrzymy stanowią
„strefę środkową”.
Planeta
Jest to ciało niebieskie,
które znajduje się na orbicie wokół Słońca, ma wystarczającą masę, aby własną
grawitacją pokonać siły spoistości ciała stałego tak, aby wytworzyć kształt
odpowiadający równowadze hydrostatycznej (prawie kulisty) i wyczyścić
przestrzeń w pobliżu swojej orbity.
Planeta karłowata
Jest to ciało niebieskie, które znajduje się na orbicie wokół
Słońca, ma wystarczającą masę, aby własną grawitacją pokonać siły ciała stałego
tak, aby wytworzyć kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej (prawie
kulisty), nie wyczyściło jednak przestrzeni w pobliżu swojej orbity, oraz nie
jest satelitą.Wszystkie pozostałe obiekty okrążające Słońce, oprócz satelitów,
powinny być określane wspólnie jako „małe ciała Układu Słonecznego”.
Struktura
Centrum Układu Słonecznego stanowi
Słońce, gwiazda ciągu głównego typu widmowego G2,
która zawiera 99,86% znanej masy Układu i
dominuje w nim grawitacyjnie. Jowisz i Saturn, dwa
największe ciała orbitujące wokół Słońca, stanowią więcej niż 90% pozostałej
masy układu.Większość orbit dużych ciał krążących wokół Słońca położona jest
blisko płaszczyzny orbity ziemskiej, zwanej ekliptyką,
podczas gdy orbity komet i obiektów Pasa Kuipera są
zwykle nachylone pod większym kątem do ekliptyki.Wszystkie planety i większość
innych ciał okrążają Słońce zgodnie z kierunkiem jego własnej rotacji
(przeciwnej do wskazówek zegara, patrząc z góry na biegun północny Słońca).
Istnieją też wyjątki takie jak Kometa Halleya.Orbitalny
ruch ciał niebieskich obiegających Słońce opisał Jan Kepler, formułując prawa ruchu
planet. Według I prawa Keplera każde ciało krąży (w przybliżeniu) po
elipsie, a Słońce leży w jednym z ognisk tej elipsy. Im bliżej Słońca znajduje
się ciało, tym szybciej się porusza. Orbity planet są zbliżone do okręgu,
jednak wiele komet, planetoid i obiektów Pasa Kuipera krąży po silnie
wydłużonych elipsach, a ich odległość od Słońca zmienia się w trakcie obiegu.
Maksymalne zbliżenie do Słońca nazywane jest peryhelium,
a największe oddalenie – aphelium.Ze względu na ogromne różnice w stosunkach odległości
wiele wizualizacji Układu Słonecznego ukazuje orbity planet w podobnych do
siebie odległościach. W rzeczywistości, z kilkoma wyjątkami, im dalej od Słońca
krąży planeta lub pas planetoid, tym bardziej rośnie odległość pomiędzy jej
orbitą a orbitą poprzedniego ciała. Na przykład Wenus jest średnio o
0,33 au dalej niż Merkury, podczas gdy Saturn –
o 4,3 au dalej niż Jowisz, a Neptun –
o 10,5 au dalej niż Uran.
Podejmowano próby określenia związku pomiędzy tymi odległościami (patrz: Reguła Titiusa-Bodego), jednak żadna tego typu
teoria nie znalazła wytłumaczenia i nie została zaakceptowana.
Słońce
Duża masa Słońca umożliwiła uzyskanie
wystarczająco wysokiej temperatury, by mogła zachodzić reakcja termojądrowa, uwalniająca ogromne
ilości energii, która jest wysyłana w przestrzeń w
większości jako promieniowanie elektromagnetyczne,
w tym światło widzialne.Gwiazdy porządkuje się na diagramie Hertzsprunga-Russella, na którym
umieszcza się je według jasności absolutnej i temperatury powierzchni.
Słońce jest klasyfikowane jako umiarkowanie duży żółty karzeł, jednak ta nazwa może być myląca,
ponieważ – w porównaniu do innych gwiazd w Galaktyce –
Słońce jest raczej duże i jasne. Większość gwiazd na diagramie
Hertzsprunga-Russella położona jest w obszarze nazywanym ciągiem głównym; Słońce leży właśnie pośrodku tego obszaru.
Gwiazdy jaśniejsze i gorętsze od Słońca występują rzadko. Gwiazdy ciemniejsze i
chłodniejsze są powszechne.Miejsce Słońca w ciągu głównym określa je jako gwiazdę
w „sile wieku”. Nie wyczerpało ono jeszcze zapasu wodoru niezbędnego
do reakcji termojądrowej. W miarę postępowania przemiany wodoru w hel Słońce
staje się coraz jaśniejsze. We wcześniejszych etapach życia gwiazdy, jasność
Słońca wynosiła 75% obecnej jasności.Obliczenia dotyczące stosunku wodoru i helu wskazują,
że jest ono mniej więcej w połowie swojego życia jako gwiazda ciągu głównego. W
końcu, za około pięć miliardów lat, Słońce zacznie się znacznie szybciej
zmieniać i opuści ciąg główny – stanie się znacznie większe i chłodniejsze
(czerwieńsze), zmieniając się w czerwonego
olbrzyma. Wówczas jego jasność absolutna będzie kilka tysięcy razy
większa od obecnej, ale temperatura jego powierzchni będzie niższa niż obecnie.
Słońce jest gwiazdą I populacji; narodziło się w późniejszych
etapach ewolucji Wszechświata. Zawiera więcej pierwiastków cięższych od wodoru
i helu, czyli tzw. „metali” (mówiąc w żargonie astronomicznym) niż
starsze gwiazdy II populacji. Pierwiastki cięższe niż wodór i hel powstają
tylko w jądrach gwiazd, a pierwiastki cięższe od żelaza
– tylko podczas eksplozji gwiazd. Pierwsze pokolenie gwiazd (hipotetycznej III
populacji i częściowo II populacji) zakończyło ewolucję w akcie eksplozji
supernowej, dzięki czemu Wszechświat został wzbogacony o atomy pierwiastków
ciężkich. Najstarsze gwiazdy zawierają niewiele metali, podczas gdy gwiazdy
powstałe później zawierają ich więcej. Ta właśnie duża zawartość metali, jak
się wydaje, zadecydowała, że Słońce wytworzyło układ planetarny, gdyż planety
formują się z dysków zawierających pył kosmiczny.
Planety wewnętrzne (skaliste)
Cztery wewnętrzne planety
Układu Słonecznego są planetami skalistymi, mają dużą gęstość, są zbudowane
ze skał, mają najwyżej kilka księżyców lub nie mają ich w ogóle i nie mają pierścieni. Składają się w znacznej części z minerałów o
wysokiej temperaturze topnienia, takich jak krzemiany, które tworzą ich skorupę oraz płaszcz, a także metali takich jak żelazo i nikiel, które tworzą ich jądra. Trzy z czterech planet wewnętrznych (Wenus, Ziemia i Mars) mają atmosferę. Na ich powierzchni występują kratery uderzeniowe oraz tektoniczne cechy ukształtowania powierzchni takie
jak rowy tektoniczne i wulkany.
Merkury
Merkury (0,4
au) jest najbliższą Słońca i najmniejszą planetą (0,055 masy Ziemi). Merkury
nie ma naturalnych satelitów, a jedyne znane jego cechy geologiczne oprócz
kraterów uderzeniowych to obłe grzbiety i urwiska, prawdopodobnie powstałe w
okresie kurczenia się jego stygnącego wnętrza we wczesnej historii planety.
Merkury prawie w ogóle nie ma atmosfery, gdyż jest ona „zdmuchiwana”
przez wiatr słoneczny. Nie wiadomo dokładnie jak
ukształtowały się jego stosunkowo duże żelazne jądro i cienki płaszcz. Według
części hipotez jego zewnętrzne warstwy zostały zdarte przez ogromne uderzenie i
to spowodowało, że nie rozrósł się w pełni, będąc pod wpływem promieniowania
młodego Słońca
Wenus
Wenus (0,7
au) jest zbliżona rozmiarami do Ziemi (0,815 masy Ziemi) i podobnie jak ona, ma
gruby płynny płaszcz wokół żelaznego jądra i masywną atmosferę, 90 razy gęstszą
niż ziemska. Wenus nie ma naturalnych satelitów. Jest najgorętszą planetą, o
temperaturze powierzchni powyżej 400 °C, z powodu dużej zawartości gazów
cieplarnianych w atmosferze. Nie ma ona pola magnetycznego,
które mogłoby zapobiec uszczupleniu jej gęstej atmosfery, co sugeruje, że
atmosfera jest stale uzupełniana przez aktywność wulkaniczną. Nie ma jednak
innych dowodów współczesnej aktywności geologicznej na Wenus.
Ziemia
Ziemia (1
au) jest największą i najgęstszą z planet wewnętrznych, jedyną z pewnością
aktywną geologicznie i jedyną znaną planetą, na której istnieje życie.
Jej hydrosfera jest
unikalna wśród planet skalistych. Jest także jedyną planetą gdzie została
zaobserwowana tektonika płyt. Atmosfera
ziemska jest odmienna od atmosfer pozostałych planet i jest
wciąż kształtowana przez procesy biologiczne, dzięki którym zawiera 21%
wolnego tlenu.
Ma jednego naturalnego satelitę – Księżyc –
jedynego dużego satelitę pośród planet skalistych w Układzie Słonecznym. Czasem
wręcz określa się układ Ziemia-Księżyc jako planetę podwójną.
Mars
Mars (1,5
au) jest mniejszy niż Ziemia i Wenus (0,107 masy Ziemi). Ma rzadką atmosferę
złożoną głównie z dwutlenku węgla. Jego powierzchnia jest usiana
wieloma wulkanami takimi jak Olympus Mons i
dolinami pochodzenia tektonicznego takimi jak Valles Marineris.
Nie wiadomo, czy Mars wykazuje współcześnie aktywność geologiczną. Jego
czerwona barwa pochodzi od gleby bogatej w tlenki żelaza.
Mars ma dwa niewielkie księżyce: Fobosa i Deimosa. Mogą one być przechwyconymi
planetoidami (przypominają je składem), lub mogły powstać na orbitach podobnych
do dzisiejszych, na co wskazuje dynamika, np. z materii wyrzuconej przy
uderzeniu dużego ciała w Marsa.
Planety zewnętrzne
Jowisz i Saturn składają
się w większości z wodoru i helu, zaś Uran i Neptun – z lodu, zamarzniętego
amoniaku i metanu. Według niektórych klasyfikacji Uran i Neptun należą do
oddzielnej kategorii – „lodowych olbrzymów”. Wszystkie cztery planety gazowe
mają pierścienie, jednak jedynie pierścienie Saturna są łatwo widzialne z Ziemi.
Termin planety zewnętrzne nie powinien być mylony z
pojęciem planety górne,
który oznacza planety znajdujące się w większej odległości od Słońca niż Ziemia
(gazowe olbrzymy i Mars).
Jowisz
Jowisz (5,2
au) ma masę równą 318 mas Ziemi, czyli 2,5 razy więcej niż wszystkie pozostałe
planety Układu. Składa się w większości z wodoru i helu.
Duża ilość ciepła pochodząca z wnętrza planety tworzy wiele interesujących
zjawisk w jego atmosferze, takich jak równoleżnikowe pasma chmur czy Wielka Czerwona Plama. Jowisz ma 79 znanych księżyców. Cztery największe z nich,
tzw. księżyce galileuszowe, wykazują
podobieństwa do planet skalistych, takie jak wulkanizm i zjawiska tektoniczne.
Ganimedes, największy naturalny satelita w Układzie Słonecznym, jest większy
niż Merkury.
Saturn
Saturn (9,5
au) słynie z szerokich i jasnych pierścieni. Pod względem budowy i składu
atmosfery bardzo przypomina on Jowisza. Ma jednak bardzo małą gęstość; przy
średnicy równej ok. 84% średnicy Jowisza jest ponad trzykrotnie mniej masywny.
Ma 82 znane satelity. Największe spośród nich są
zbudowane w dużym stopniu z lodu. Z tej grupy Tytan i Enceladus wykazują oznaki aktywności
geologicznej (kriowulkanizm). Tytan jest większy niż Merkury i jest jedynym
satelitą w Układzie Słonecznym, który ma gęstą atmosferę, w której zachodzą
złożone zjawiska pogodowe; poza tym znajdują się na nim powierzchniowe
zbiorniki (jeziora i morza) ciekłych węglowodorów.
Ciśnienie atmosferyczne na jego powierzchni jest o ok. 47% większe niż na
powierzchni Ziemi.
Uran
Uran (19,6
au), przy masie 14 mas Ziemi, jest najlżejszą z planet-olbrzymów. Jego unikalną
cechą jest to, że obiega Słońce „leżąc na boku”; jego oś obrotu jest nachylona
do ekliptyki pod kątem bliskim 0°. Ma także znacznie mniej aktywne jądro i
wypromieniowuje mniej ciepła niż pozostałe olbrzymy Uran ma 27 znanych księżyców (stan z 2
października 2018, spośród których największe to Tytania, Oberon, Umbriel, Ariel i Miranda).
Neptun
Neptun (30
au), chociaż nieco mniejszy od Urana, ma większą masę (równą 17 mas Ziemi) i
większą gęstość. Wypromieniowuje też więcej ciepła, ale nie tak dużo
jak Jowisz czy Saturn Neptun ma 14 znanych księżyców Największy z nich, Tryton, jest geologicznie aktywny, ma
aktywne gejzery wyrzucające
płynny azot. Tryton jest jedynym znanym dużym satelitą poruszającym się wokół
planety ruchem wstecznym – przeciwnym niż jej ruch
wirowy.
Komety
Komety są to małe ciała Układu
Słonecznego, zazwyczaj o średnicy zaledwie kilku kilometrów, złożone w
większości z lodu. Ich orbity są silnie ekscentryczne; zwykle peryhelium znajduje
się w okolicach orbit planet wewnętrznych, natomiast aphelium –
daleko za orbitą Plutona. Kiedy kometa zbliża się do Słońca, jej lodowa
powierzchnia zaczyna sublimować, tworząc komę –
długi warkocz gazu i pyłu często możliwy do zaobserwowania gołym okiem z
Ziemi.Wiele grup komet, takich jak np. grupa Kreutza, pochodzi z rozpadu
pierwotnej komety. Niektóre komety, poruszające się po orbitach
hiperbolicznych, mogą pochodzić spoza Układu Słonecznego, ale dokładne
określenie ich orbit jest trudne. Stare, nieaktywne komety, których lodowe
części już wyparowały pod wpływem ogrzewania przez Słońce, zaliczane są do
planetoid. Komety krótkookresowe poruszają się po
orbitach, których trwałość nie przekracza dwustu lat. Orbity komet
długookresowych utrzymują się przez tysiące lat. Komety długookresowe, takie jak kometa Hale’a-Boppa, prawdopodobnie pochodzą z
Obłoku Oorta. Powstają one zapewne w wyniku zbliżenia się dwóch ciał w Pasie
Kuipera lub Obłoku Oorta, które mogą zostać wytrącone ze swoich orbit i
skierowane ku wewnętrznej części Układu Słonecznego, gdzie są obserwowane jako
komety, albo też zostać wyrzucone w przestrzeń międzygwiezdną. Komety i
planetoidy mogą zderzać się z planetami, dlatego stanowią potencjalne
zagrożenie dla życia na Ziemi. Ostatnie zderzenie komety z planetą
zaobserwowano 16 lipca 1994 roku, kiedy kometa Shoemaker-Levy 9 zderzyła
się z Jowiszem.
Na Ziemi jest szereg kraterów uderzeniowych, które są śladami upadku
komet lub planetoid.
Położenie w Galaktyce
Układ Słoneczny znajduje się w galaktyce Drogi Mlecznej,
która jest galaktyką spiralną z poprzeczką o
średnicy około 100 tys. lat świetlnych i
zawiera około 200 miliardów gwiazd. Słońce jest w jednym z mniejszych spiralnych
ramion Galaktyki, znanym jako Ramię Oriona (lub
Ramię Lokalne). Słońce leży w odległości około 25 tys. do 28 tys. lat
świetlnych od centrum Galaktyki, a prędkość jego ruchu dookoła centrum
Galaktyki to około 220 km/s. Pełny obrót, czyli rok galaktyczny trwa
225–250 milionów lat. Słońce znajduje się również w miejscu, w którym dysk
naszej galaktyki ma grubość według różnych szacunków 2–3 tysięcy lat świetlnych,a
najbliższy kraniec Drogi Mlecznej jest w odległości około 1000 lat świetlnych
(idąc prostopadle do płaszczyzny galaktyki).Położenie Układu Słonecznego w
Galaktyce jest prawdopodobnie jednym z czynników warunkujących ewolucję życia
na Ziemi. Jego orbita w Galaktyce jest zbliżona do okręgu, a prędkość orbitalna
jest mniej więcej taka sama jak prędkość orbitalna ramion galaktycznych, co
oznacza, że przejście pomiędzy ramionami zdarza się rzadko. W ramionach
spiralnych znacznie częściej niż pomiędzy nimi dochodzi do wybuchów supernowych,
które mogą mieć katastrofalny wpływ na klimat i
biosferę planet; niektórzy naukowcy spekulują, że część wymierań na Ziemi mogła
być spowodowana przez takie zjawiska. Ziemia znajduje się w miejscu względnie
stabilnym, a zatem sprzyjającym ewolucji życia. Układ Słoneczny leży też
wystarczająco daleko od gęsto wypełnionych gwiazdami regionów centrum
Galaktyki, gdzie bliskie przejścia gwiazd mogłyby wytrącać ciała z Obłoku Oorta
i posyłać wiele komet do wnętrza Układu Słonecznego, powodując katastrofalne
zderzenia. Intensywne promieniowanie z jądra Galaktyki również mogłoby zniszczyć
życie na Ziemi.
Galaktyka
Galaktyka – duży, grawitacyjnie związany
układ gwiazd, pyłu i gazu międzygwiazdowego oraz
niewidocznej ciemnej materii. Typowa galaktyka zawiera od 107 do
1012 gwiazd orbitujących wokół wspólnego środka
masy.Oprócz pojedynczych gwiazd, galaktyki zawierają dużą liczbę
układów gwiazd oraz różnego rodzaju mgławice.
Większość galaktyk ma rozmiary od kilku tysięcy do kilkuset tysięcy lat świetlnych.
Odległości między galaktykami sięgają milionów lat świetlnych. Szacuje się, że
w widzialnym Wszechświecie istnieje 350 miliardów dużych galaktyk oraz 3,5
biliona galaktyk karłowatych. Wszystkie te galaktyki
tworzą 25 miliardów grup galaktyk zawartych w 10
milionach supergromad galaktyk.Galaktyka, wewnątrz której znajduje
się Układ Słoneczny, to Droga Mleczna.
Najdalsza znana obecnie galaktyka (o potwierdzonej odległości) to GN-z11.Największą
znaną galaktyką jest IC 1101.Aby wytłumaczyć obserwowane efekty (np. grawitacyjną
spójność rozległych galaktyk o małej widocznej masie), przypuszcza się, że
zasadniczą część masy galaktyk stanowi hipotetyczna ciemna materia,
czyli cząstki lub obiekty emitujące zbyt mało promieniowania, by mogły być
wykryte. Zgodnie z tym modelem, z obliczeń wynika, że ciemna materia stanowi
ponad 90% masy galaktyk. Mimo to jej natura nie jest znana. Istnieją dowody na
to, iż w centrum wielu lub nawet wszystkich galaktyk mogą istnieć supermasywne czarne dziury.
Masa i jasność
galaktyki
Bezpośrednie wyznaczenie masy galaktyki
jest możliwe w układach podwójnych galaktyk oraz z obserwacji ruchu gwiazd lub gromad kulistych,
obiegających w dużych odległościach centrum galaktyki, o ile znana jest
odległość do niej. Uproszczona analiza polega na założeniu, że cała masa
galaktyki skoncentrowana jest w jej centrum. Wtedy przyspieszenie grawitacyjne w punkcie
odległym od niego o wynosi gdzie jest prędkością, z jaką obiekty na odległości obiegają środek galaktyki, a jest newtonowską stałą grawitacji. Po przekształceniach
otrzymujemy, iż masa galaktyki wynosi w przybliżeniu Masy największych galaktyk
eliptycznych wynoszą około1014 mas Słońca,
najmniejszych natomiast nie przekraczają 106 Masy galaktyk spiralnych zawierają się w przedziale
od 108 do 1012 mas słonecznych. W przypadku
galaktyk nieregularnych ich mas wynoszą od 108 do 1010 Inną ważną cechą galaktyk jest ich jasność. Największe galaktyki eliptyczne świecą
jak 1011 Słońc, podczas gdy jasność galaktyk karłowatych wynosi
około105
Typy galaktyk
Galaktyki można podzielić na cztery
główne typy:
·
spiralna
o
bez poprzeczki – typ
S (od: spiral)
o
z poprzeczką – typ SB (od spiral
barred)
·
soczewkowata – typ S0
·
eliptyczna – typ E (od: elliptical)
·
galaktyki wrzecionowate (istniały we wczesnym stadium ewolucji
wszechświata)
·
nieregularna – typ Irr (od: Irregular)
Słowo „Galaktyka” – czyli pisane jako
nazwa własna przez wielkie „G” – oznacza naszą galaktykę, czyli Drogę Mleczną.
Nasza galaktyka jest dużą spiralną galaktyką o średnicy około
30 kpc (~100
000 lat świetlnych) i grubości 3000 lat świetlnych; z poprzeczką o średnicy
około 29 000 lat świetlnych. Zawiera od 200 miliardów (2×1011) do
300 miliardów (3×1011) gwiazd, a jej masa jest
rzędu 6×1011 mas Słońca.W
galaktykach spiralnych jej ramiona mają kształt spirali logarytmicznej, kształt ten wynika z
zaburzenia jednorodnie rotującej masy gwiazd. Podobnie jak gwiazdy, ramiona
spiralne również rotują, ale obracają się ze stałą prędkością kątową. Oznacza to, że gwiazdy
wchodzą i wychodzą z ramion spiralnych. Ramiona spiralne można rozumieć jako
obszary o zwiększonej gęstości – fale gęstości. Gwiazdy wchodząc w ramiona
spiralne zwalniają, tworząc obszar o zwiększonej gęstości. Jest to podobne do
„fali” zwalniających samochodów wzdłuż autostrady. Ramiona są widoczne,
ponieważ większa gęstość ułatwia proces formowania się gwiazd i powstawania
młodych jasnych gwiazd.
Historia badań
W 1610 Galileusz użył teleskopu do
obserwacji Drogi Mlecznej i odkrył, że składa się ona z ogromnej liczby słabych
gwiazd. Immanuel Kant w traktacie z 1755 roku,
opierając się na wcześniejszej pracy astronoma Thomasa Wrighta, właściwie przypuszczał,
że galaktyka może być obracającym się ciałem zbudowanym
z ogromnej ilości gwiazd związanych grawitacyjne. Powstały dysk gwiazd mógłby
być widoczny na niebie jako pasmo gwiazd. Kant przypuszczał również, że
obserwowalne mgławice mogą być oddzielnymi galaktykami.Pod koniec
XVIII wieku Charles Messier zgromadził katalog zawierający
109 najjaśniejszych mgławic, później William Herschel wydał
katalog gromadzący 5000 mgławic. W roku 1845 William Parsons dzięki konstrukcji
nowego teleskopu był zdolny rozróżnić mgławice eliptyczne od spiralnych. Aż do
lat 20. XX wieku, do prac Edwina Hubble’a,
mgławice te nie były powszechnie uważane za odległe galaktyki. Hubble
zidentyfikował pojedyncze gwiazdy zmienne (cefeidy),
co pozwoliło mu na pomiar odległości do najbliższych galaktyk. W roku 1926
Hubble zaproponował klasyfikację galaktyk używaną do tej
pory.Pierwszej próby oceny kształtu Drogi Mlecznej i położenia Słońca w
naszej galaktyce dokonał William Herschel w
roku 1785 poprzez dokładne zliczenie liczby gwiazd w różnych obszarach
nieba.Używając ulepszonej metody Kapteyn w
1920 otrzymał obraz naszej galaktyki jako małej elipsoidalnej galaktyki
(średnicy ~15 kiloparseków) ze Słońcem w centrum galaktyki.Inna metoda
stosowana przez Shapleya doprowadziła do radykalnie innego
obrazu: płaskiego dysku o średnicy ~70 kiloparseków ze Słońcem daleko od
centrum. Obie analizy danych nie uwzględniały absorpcji światła przez pył
międzygwiezdny. Obecny obraz naszej galaktyki ukształtował się w latach 30. XX
wieku.W roku 1944 van de Hulst przewidział
istnienie promieniowania mikrofalowego o długości 21 cm pochodzącego od
międzygwiezdnego gazu wodorowego. Promieniowanie to zaobserwowano w 1951 roku. To
promieniowanie poprawiło obraz naszej galaktyki, ponieważ nie było absorbowane
przez pył, a obserwacja przesunięcia długości fali w oparciu o zjawisko
Dopplera pozwoliła ustalić prędkości gazu w Galaktyce. Te
obserwacje potwierdziły rotację naszej galaktyki wokół jej centrum. Z chwilą
udoskonalenia teleskopów radiowych obserwacje gazu wodorowego mogły być
dokonane również dla innych galaktyk. W latach 70. XX wieku zdano sobie sprawę,
że całkowita widoczna masa nie zgadza się z danymi z rotacji galaktyk, co
doprowadziło do idei ciemnej materii.
Gwiazdozbiór – określony obszar na sferze niebieskiej ustalony przez Międzynarodową Unię Astronomiczną. Gwiazdy wchodzące w skład gwiazdozbiorów nie są ze sobą zazwyczaj
fizycznie związane, a ich bliskie położenie na niebie jest wywołane
geometrycznym efektem rzutowania ich położeń na sferę niebieską.
Rys historyczny
gwiazdozbioru
Tradycja łączenia gwiazd w symboliczne kształty, które
nazywamy asteryzmami, sięga niepamiętnych czasów
starożytnych. Najstarsze zachowane wzmianki pochodzą z ok. 4000 lat p.n.e.Około V wieku p.n.e. Babilończycy
podzielili strefę nieba, w której odbywa się pozorny ruch słońca,
najpierw na 6, a następnie na 12 odcinków, które nazwano zodiakiem. Ptolemeusz w swoim Almageście wyróżnił
48 konstelacji (z czego w dzisiejszym użyciu zachowano 47). Były to znane
starożytnym konstelacje nieba północnego i częściowo równikowego (z kilkoma
wyjątkami większych konstelacji południowych, jak: Centaur, Argo, Erydan czy Wieloryb).Odkrycia geograficzne i podróże na
południową półkulę wniosły od XV wieku duży
wkład w poznanie południowej sfery nieba. W 1595 Pieter Keyser i Frederick de
Houtman, w wyniku podróży na Sumatrę, oznaczyli 12 konstelacji
południowych: Ptak Rajski, Żuraw, Mucha, Kameleon, Indianin, Trójkąt Południowy, Wąż Wodny, Złota Ryba, Paw, Feniks, Tukan, Ryba Latająca.
Po raz pierwszy znalazły się one w atlasie Uranometria Johanna Bayera opublikowanym
w roku 1603. Na początku XVII wieku Tycho Brahe wyodrębnił
konstelację „Warkocz Bereniki” z gwiazdozbiorów Lwa i Panny. Polski astronom Jan Heweliusz dodał
w swoim dziele Firmamentum, wydanym po śmierci astronoma w roku
1690, 11 nowych gwiazdozbiorów, z czego 7 utrzymało się do dziś (Psy Gończe, Jaszczurka, Mały Lew, Ryś, Lis, Tarcza (Sobieskiego), Sekstant). Wreszcie w wyniku podróży na Przylądek Dobrej Nadziei w latach
1751 i 1753 francuski opat Nicolas-Louis de Lacaille dodał 14
konstelacji (Pompa, Rylec, Cyrkiel, Piec, Zegar, Góra Stołowa, Mikroskop, Węgielnica, Oktant, Malarz, Rzeźbiarz, Luneta, Kompas, Sieć). Podzielił też na trzy części (Rufa, Żagiel, Kil) znaną starożytnym konstelację Argo.Ostateczny podział sfery niebieskiej na 88
gwiazdozbiorów oraz ich granice zatwierdziła w roku 1930 Międzynarodowa Unia Astronomiczna.
Zestawienie
gwiazdozbiorów
Gwiazdozbiory okołobiegunowe północne:
Gwiazdozbiór okołobiegunowy – gwiazdozbiór,
który obserwowany z szerokości geograficznej obserwatora nigdy
nie zachodzi.Gwiazdozbiór zaliczany jest do okołobiegunowych, kiedy deklinacja gwiazd, z których się składa
jest większa niż 90°-φ, gdzie φ to szerokość, na jakiej znajduje się
obserwator.Mogą być one obserwowane o każdej porze roku. Z bieguna północnego, wszystkie konstelacje
znajdujące się na północ od równika niebieskiego są okołobiegunowe.Gwiazdozbiory
okołobiegunowe północne dla Polski, to: Cefeusz, Kasjopeja, Mała Niedźwiedzica, Smok, Wielka Niedźwiedzica, Żyrafa.
Cefeusz – gwiazdozbiór nieba północnego, leżący w pobliżu północnego
bieguna nieba, 27. co do wielkości. Cefeusz znajduje się na krawędzi Drogi Mlecznej,
obfituje w gwiazdy podwójne i zmienne,
wśród nich bardzo znaną δ Cephei,
od której nazwę wziął typ gwiazd zmiennych – cefeid,
używanych do wyznaczania odległości we Wszechświecie.
Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem: około 60. W Polsce widoczny przez cały rok.
Pochodzenie nazwy
gwiazdozbioru
Konstelacja ta była znana
już w starożytnej
Grecji. Przedstawia ona Cefeusza (Kefeusa), króla Etiopii w mitologii greckiej, męża Kasjopei i ojca Andromedy, upamiętnionych także sąsiednimi
gwiazdozbiorami. Król Cefeusz odegrał niewielką rolę w micie opisanym przy
okazji gwiazdozbioru
Andromedy. Cefeusza Posejdon ukarał zaś, tworząc jego konstelację z gwiazd o średniej jasności.
Gwiazdy w Cefeuszu
Cefeusz jest obramowany cienkim
pięciokątem, trochę przypominającym dziecięcy rysunek konia. Trzeba być
uważnym, bo cztery gwiazdy tworzące podstawę pięciokąta mogą też zostać użyte
do stworzenia niemal identycznej figury, która zawierałaby również gwiazdę
z gwiazdozbioru Smoka
Najjaśniejsze gwiazdy:
·
α Cep, (Alderamin; arab. „prawa ręka”),
gwiazda o jasności 2,45m,
leżąca w odległości 49 lat świetlnych, rozmiarami zbliżona do Słońca. W wyniku precesji osi ziemskiej za około 5500 lat[1] stanie się nową gwiazdą polarną.
·
β Cep, (Alfirk; „stado”), leżąca w odległości
595 lat świetlnych jest zarazem gwiazdą zmienną i podwójną,
której składniki mają jasność odpowiednio 3,2 i 8. Gwiazda ta jest prototypem
gwiazd zmiennych pulsujących (typ β Cephei ), o okresie kilku godzin i
niewielkich zmianach jasności.
·
γ Cep, (Errai; „pasterz”), układ podwójny,
jest odległa o 45 lat świetlnych. Składnik A tego układu okrąża planeta[4]. Wskutek ruchu precesyjnego osi
ziemskiej, za dwa tysiące lat znajdzie się 2° od północnego bieguna
niebieskiego, przejmując rolę gwiazdy polarnej.
·
δ Cep, popularna gwiazda podwójna o żółtym i
niebieskim składniku. Zmienna o okresie 5 dni 9 godzin i zmianach jasności od
3,6 do 4,3m. Jest pierwszą, odkrytą w 1784 roku przez Johna Goodricke,
gwiazdą zmienną pulsującą, od której całą grupę gwiazd zmiennych określa się
nazwą cefeid.
·
μ Cep, Gwiazda
Granat (ang. Garnet Star), nazwana tak przez Williama Herschela z powodu swego
wyraźnego pomarańczowego zabarwienia. Znana też jest jako Gwiazda
Herschela. Gwiazda ta, nadolbrzym, jest
gwiazdą zmienną, prototypem gwiazd
zmiennych półregularnych. Jej jasność waha się pomiędzy 3,6 i 5,1
bez ustalonego okresu.
Inne jaśniejsze gwiazdy:
·
η Cep, jasność 3,41m
·
ι Cep, jasność 3,50m
Gwiazdy podwójne i wielokrotne
(niewymienione wyżej):
·
κ Cep,
gwiazda podwójna (składnik A 4,4m, B 8,4m)
·
ο Cep,
to układ potrójny
·
ξ Cep (Kurhah), gwiazda podwójna, jest
uważana za najładniejszy układ w konstelacji. Składa się z niebieskiej i żółtej
gwiazdy o okresie orbitalnym równym 3800 lat.
Inne gwiazdy zmienne:
·
T Cep,
miryda
·
U Cep, gwiazda
zaćmieniowa (typu β Per)
·
VV Cep, półregularna typu μ Cep
Obiekty niegwiazdowe
W obrębie gwiazdozbioru Cefeusza
znajdują się gromady otwarte: NGC 188, która leży w pobliżu bieguna i IC 1396 powiązana z mgławicą emisyjną.
Inne obiekty niegwiazdowe:
Otwarte gromady gwiazd:
·
NGC 188 jest gromadą otwartą,
złożoną z około 150 bardzo starych gwiazd. Przypuszcza się, że zostały one
uformowane około 10-12 milionów lat temu. Gromada znajduje się niedaleko bieguna niebieskiego.
·
NGC 6939 oddalona od nas o cztery tysiące
lat świetlnych. Można ją znaleźć około 2,5° na południe od teta Cephei lub
mniej więcej dwa stopnie na południowy zachód od eta Cephei z którymi to
gwiazdami tworzy trójkąt równoboczny.
·
NGC 7160 6,1m
·
NGC 7234 kolejna gromad otwarta
składająca się z 30 gwiazd, jej rozmiar kątowy wynosi około 4′ łuku, dzięki
czemu jest łatwa do obserwacji przy użyciu niewielkiego teleskopu[4].
·
NGC 7380 7,2m
·
NGC 7510 7,9m
Mgławice i galaktyki:
·
Mgławica Irys (NGC
7023), młoda gromada otwarta, mgławica emisyjna
·
IC 1470, mgławica planetarna
·
Mgławica Grota (Sh2
155), mgławica emisyjna
·
NGC 6946, galaktyka spiralna oddalona
od nas o około 10 milionów lat świetlnych
·
mgławica IC 1396, zwana także Trąbą Słonia
Rój meteorów
W drugiej połowie sierpnia rój Cefeidów
promieniuje z tej konstelacji. Choć skromny pod względem liczebności, w
niektórych latach może dać do 10 przelotów na godzinę.
Kasjopeja – 25. co do wielkości, gwiazdozbiór nieba
północnego, w Polsce okołobiegunowy,
znany już w starożytności, położony w obszarze Drogi Mlecznej. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem wynosi około 90. W Polsce jest widoczny
przez cały rok.
Pochodzenie nazwy
Według legendy Kasjopeja była piękną, lecz zarozumiałą
królową Etiopii,
żoną króla Cefeusza (Kefeusa) i matką Andromedy. Legendarne wierzenia przedstawiają
królową jako kobietę zarozumiałą i samolubną, uważającą się za piękniejszą niż
słynne ze swej urody nimfy nereidy. Chełpiąc się swym urokiem, rozgniewała nimfy, które w
odwecie poskarżyły się Posejdonowi. Amfitryta,
żona Posejdona wraz z morskimi nereidami wzburzyły wody, powodując powodzie.
Król mórz zesłał na królestwo Kasjopei potwora morskiego Ketosa, na niebie
wyrażonego w postaci gwiazdozbioru Wieloryba, który pustoszył kraj.
Potwór niechybnie zniszczyłby kraj, gdyby nie złożona ofiara z córki –
Andromedy. Została ona przykuta do skały i oczekiwała na pojawienie się bestii.
Księżniczkę uratował Perseusz, który pokazał Ketosowi odciętą głowę gorgony Meduzy, przez co potwór zmienił się w
skałę.Kasjopeja, nazywana też „gwiazdą królestwa Etiopii”, po swojej śmierci
dostała się na niebo, gdzie do dziś zasiada na tronie. Na niebie jest
przedstawiona, gdy siedzi na krześle, czesząc włosy. Mściwe nereidy zadbały
jednak o srogą karę dla królowej – została umieszczona blisko bieguna
niebieskiego, czasem zwisając niegodnie głową do dołu.
Jak odnaleźć
konstelację
Odnalezienie gwiazdozbioru na niebie nie
jest zadaniem szczególnie trudnym. Doprowadzi do niego przedłużenie odcinka
łączącego Gwiazdę Polarną z ostatnią gwiazdą dyszla
Wielkiego Wozu. Najjaśniejsze gwiazdy konstelacji
tworzą charakterystyczną figurę przypominającą kształtem nieco zdeformowaną
literę W, wokół której w dużym obszarze nieba brakuje jasnych gwiazd. Caph,
Schedar, Gamma Cassiopeiae, Ruchba oraz Segin – rozpoznawalna nocna piątka.
Gwiazdy i inne
obiekty
W 1572 roku w pobliżu gwiazdy Kappa Cassiopeiae nastąpił
jeden z trzech wybuchów supernowej zaobserwowanych w naszej Galaktyce,
opisany przez Tychona Brahe. Odległa o 7500 lat świetlnych gwiazda,
obecnie o jasności 19m, nazwana na jego cześć Supernową
Tychona, rozbłysła wówczas do −4,0m. Pozostałości tej supernowej
do dziś emitują fale radiowe. Inna supernowa, z roku 1660,
która pozostała niezauważona przez ówczesnych obserwatorów, pozostawiła
najsilniejsze radioźródło na niebie, znane jako Cassiopeia A.
Najjaśniejsze gwiazdy
·
α Cas, Szedar – gwiazda olbrzym ciągu głównego o
jasności 2,24 odległa o 228,5 lat świetlnych. Druga pod względem jasności
gwiazda konstelacji. Swą nazwę zawdzięcza arabskiemu słowu sadr,
oznaczającemu „pierś”, miejsce położenia gwiazdy na wizerunku Kasjopei.
·
β Cas, Caph – gwiazda ciągu głównego o jasności
2,3m odległa o 54 lata świetlne. Gwiazda podwójna typu Delta Scuti. Nazwa pochodzi od arabskiego
określenia dłoni zabarwionej henną. Caph jest gwiazdą utożsamianą z położeniem
ręki na wizerunku Kasjopei.
·
γ Cas –
gwiazda odległa o 610 lat świetlnych, najjaśniejsza gwiazda w konstelacji. Jest
gorącą, szybko rotującą gwiazdą. Co pewien czas wyrzuca pierścienie gazu w
płaszczyźnie równika, co powoduje nieprzewidywalne zmiany jasności.
·
δ Cas, Ruchba – gwiazda zmienna
zaćmieniowa, zmieniająca jasność co 759 dni. Gwiazda ciągu głównego,
odległa o 99 lat świetlnych. Nazwa pochodzi z języka arabskiego i oznacza
„kolano”, miejsce położenia gwiazdy na wizerunku Kasjopei.
·
ε Cas, Segin
– niebiesko-biały olbrzym o jasności 3,4m, odległy o 442 lata
świetlne. Nazwa prawdopodobnie pochodzi z języka arabskiego i jest określeniem
męża Kasjopei – Cefeusza.
·
η Cas, Achird –
jest nadzwyczajnie zabarwioną gwiazdą podwójną 0
separacji 12 sekund łuku.
Gwiazda główna jest, jak się ogólnie uważa, żółta, ale jej kompan był opisywany
jako fioletowy, granatowy, pomarańczowy, brązowo-pomarańczowy, brunatny i „być
może brązowy”.
·
ρ Cas – jest
żółtym hiperolbrzymem odległym
o około 11 600 lat świetlnych. Jest to jedna z najjaśniejszych gwiazd w Galaktyce, swym blaskiem przewyższa Słońce
około 550 000 razy i o olbrzymich rozmiarach, około 450 razy większych od
Słońca. Gdyby gwiazdę umieścić w miejscu Słońca, sięgałaby do pasa planetoid daleko za orbitę Marsa.
Gwiazda ta jest zmienną wykazującą półregularne zmiany blasku.
Obiekty niegwiazdowe
Konstelacja zanurzona jest w Drodze
Mlecznej, więc ma do zaoferowania sporo gromad otwartych.
·
M52 (NGC 7654) – gromada otwarta
znajdująca się przy pograniczu gwiazdozbiorów Kasjopei i Cefeusza.
Jest to stosunkowo młoda gromada, której wiek szacuje się na około 35 mln lat.
Odległość od niej nie jest dokładnie znana. Szacuje się, że plasuje się w
przedziale od 3 do 7 tysięcy lat świetlnych. W gromadzie dominują dwa żółte olbrzymy.
Amerykańscy miłośnicy astronomii nazywają gromadę M52 „sól i pieprz”, gdyż
kojarzy się im z rozsypanymi na stole przyprawami kuchennymi. W amatorskim
teleskopie można się doliczyć około 130 gwiazd tej gromady.
·
M103 (NGC 581) – gromada otwarta – jest
małym grotem strzały zbudowanym z dwudziestu gwiazd. Trzy najjaśniejsze z nich
(jedna żółta) oznaczają wierzchołki trójkąta. Gromada jest ulokowana w
odległości około 1° na północny wschód od gwiazdy Ruchba. Gromada jest bardzo
młoda (jej wiek szacuje się na około 25 mln lat) i bardzo liczna, złożona z
kilku tysięcy gwiazd. Jednocześnie jest to jedna z najbardziej odległych
od Słońca spośród znanych gromad otwartych
(od 8000 do 95000 lat świetlnych), dlatego też obserwator wyposażony w
niewielki instrument będzie w stanie dostrzec tylko około 40 najjaśniejszych
gwiazd gromady.
·
W pobliżu leży NGC 663, a po jej
bokach NGC 654 i NGC 659. Duża i jasna NGC 663 ma dwa owale
gwiazd i grupę w kształcie rombu w centrum. Kilka strumieni gwiazd prowadzi w
kierunku NGC 659. NGC 654 to atrakcyjna mała grupka, zawierająca dwie gwiazdy
podwójne.
·
Za pomocą 20-cenymetrowego teleskopu można zobaczyć dwie karłowate
galaktyki eliptyczne: NGC 185 i wydłużoną
bardzo bladą NGC 147, interesujące ze
względu na to, że są to satelitarne galaktyki Wielkiej Galaktyki w
Andromedzie, znajdującej się 7° na południe.
·
NGC 281, Mgławica Pacman, jest widoczna przy
użyciu filtra UHC.
·
NGC 7789 ma około setki bladych gwiazd w
koncentrycznych łukach nad nierozdzieloną poświatą kolejnych setek. Badania
astrofizyczne pokazały 583 członków gromady.
·
Zaskakująca NGC 457 jest też
znana jako Gromada ET, Gromada Sowa albo Gromada Ważka. Fi (φ) Kasjopei,
żółty nadolbrzym i niebieski nadolbrzym tworzą
oczy sowy, a pomarańczowy nadolbrzym oznacza jedno skrzydło. NGC 457 jest
bardzo popularna podczas publicznych pokazów. Leży nieco ponad 2° na południe
(lekko na zachód) od gwiazdy Ruchba to również bardzo młoda (około 25 mln lat)
i bardzo odległa (8000 lat świetlnych) gromada otwarta. Wyróżniający się
pomarańczową barwą obiekt to gwiazda zmienna V466 Cas, która zmienia jasność w
przedziale od +9,8 do +10,74m.
W gwiazdozbiorze znajduje się
najsilniejsze poza Słońcem obserwowane radioźródło – Cassiopeia A (Cas A). Jest to znajdująca
się ponad 10 000 lat świetlnych od nas pozostałość po
wybuchu supernowej, który nastąpił w drugiej połowie XVII wieku.
Przypuszcza się, że Cassiopeia A zawiera gwiazdę neutronową lub czarną dziurę.
Rój meteorów
Z gwiazdozbiorem związany jest rój meteorów Zeta Cassiopeidy. Maksymalna aktywność bywa w
połowie lipca. Spodziewać się można około kilkunastu zjawisk na godzinę. Nie
jest znane ciało macierzyste roju.
W kulturze
·
Nazwą gwiazdozbioru określa się fandom koreańskiego duetu muzycznego DBSK.
·
Gwiazdozbiór ten był wspomniany w filmie Igraszki losu.
Wzmianka na temat gwiazdozbioru pojawia się również w filmie Roberta
Zemeckisa pt. Kontakt, Zielona Mila oraz Bibliotekarz: Tajemnica włóczni w
reżyserii Petera Winthera.
Kasjopea spoza Ziemi
Gwiazdozbiór Kasjopei
znajduje się po przeciwnej stronie ziemskiego nieba niż Gwiazdozbiór
Centaura. W efekcie z układu Alfa Centauri najjaśniejszą gwiazdą widoczną w obrębie konstelacji
Kasjopei jest Słońce (ma wielkość obserwowaną 0,4)
Mała Niedźwiedzica – 56. co do wielkości, słabo
widoczna, ale mimo to ogólnie znana konstelacja okołobiegunowa, ze względu na
najjaśniejszą w niej Polaris (α UMi), północną Gwiazdę Polarną.
Obecnie jest odległa o 44 minuty kątowe od
północnego bieguna nieba, za 100 lat, wskutek
ruchu precesyjnego osi ziemskiej, zbliży się do niego
na niecałe 28′. Za dwa tysiące lat rolę północnej gwiazdy polarnej
przejmie Gamma Cephei, podczas gdy przed pięcioma
tysiącami lat pełniła ją Alfa Draconis. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem: około 20. W Polsce widoczny przez cały rok.Na niebie północnym „pomaga” odnaleźć
kierunek bieguna północnego, tak jak Krzyż Południa ułatwia
znalezienie bieguna południowego.
Pochodzenie nazwy
Konstelację Małej Niedźwiedzicy podobno
wyodrębnił około 600 roku p.n.e. grecki uczony Tales z Miletu.
W mitologii greckiej Arkas był
synem nimfy Kallisto, zamienionej w niedźwiedzicę
przez Herę,
żonę Zeusa.
Kiedy miał 15 lat, natrafił na niedźwiedzicę podczas polowania. Chociaż
niedźwiedzica zachowywała się dziwnie i patrzyła mu w oczy, to Arkas nie
rozpoznał matki i uniósł oszczep, by ją zabić. Na szczęście Zeus przeszkodził
Arkasowi, zamieniając go również w niedźwiedzia. Syn i Matka zostali
przeniesieni na niebo jako gwiazdozbiory Małej i Wielkiej Niedźwiedzicy. Hera, wściekła z powodu
takiego uhonorowania obojga, zaplanowała zemstę. Przekonała Posejdona,
by nie pozwolił im się zanurzać w morzu – z tego powodu obie konstelacje
znalazły się w pobliżu bieguna. Przez tysiąclecia nie zniknęły za horyzontem,
oglądane z północnych szerokości geograficznych.Zgodnie z inną wersją Zeus po
urodzeniu został ukryty przed swym okrutnym ojcem Kronosem w
jaskini na Krecie.
Opiekowały się nim dwie nimfy Adrastea i Ida. Z wdzięczności Zeus
umieścił je później na niebie jako Wielką i Małą Niedźwiedzicę. W innych
kulturach widziano w niej skrzydło Smoka.
Gwiazdy Małej
Niedźwiedzicy
Gwiazdy te w żaden sposób nie
przypominają niedźwiedzia, bo ten musiałby składać się głównie z ogona. Tworzą
natomiast kształt podobny do asteryzmu Wielkiego Wozu w Wielkiej Niedźwiedzicy i
są nazywane Małym Wozem.
·
Polaris (α UMi) jest żółtym nadolbrzymem leżącym
około 430 lat świetlnych od Słońca.
Jest gwiazdą zmienną z typu cefeid o amplitudzie zmian
jasności 0,1m i okresie czterech dni. Jest to
popularna gwiazda podwójna dla małych teleskopów. Ma
bladoniebieskiego towarzysza odległego o 18,6 sekundy łuku.
Ma masę pięciu Słońc. Jest to gwiazda optycznie wielokrotna, towarzyszą jej
cztery składniki oznaczone Alfa Ursae Minoris Ab, B, C i D. Alfa Ursae Minoris
ma co najmniej dwanaście nazw, więcej niż jakakolwiek inna gwiazda.
·
Kochab (β
UMi), jasność 2,07m, pomarańczowy olbrzym w
odległości około 126 lat świetlnych.
·
Pherkad (γ
UMi) ma jasność 3,0m, niebieskobiały olbrzym położony w odległości
480 lat świetlnych od Ziemi. Nieuzbrojonym okiem lub przez lornetkę można
dostrzec w pobliżu pomarańczowego olbrzyma 11 UMi o piątej jasności. Gwiazdy te nie są
związane fizycznie.
·
δ UMi, jasność 4,4, barwy niebiesko-białej,
oddalona o 183 lata świetlne.
·
ε UMi, jasność 4,2, żółty olbrzym oddalony o 200 lat
świetlnych, gwiazda zmienna zaćmieniowa o okresie
39,5 dnia i amplitudzie 0,1m – zbyt mało, aby to dostrzec gołym
okiem.
·
ζ UMi, jasność 4,3, barwy biało-niebieskiej,
oddalona o 110 lat świetlnych.
·
η UMi, jasność 5,0, biała gwiazda ciągu głównego, oddalona o 97 lat świetlnych. Towarzysząca jej
gwiazda 19 UMi nie jest z nią związana fizycznie.
·
Żółtobiała gwiazda podwójna Pi-1 (π¹) to układ gwiazd o siódmej i ósmej
wielkości, odległych o 31 sekund kątowych.
Interesujące obiekty
·
Galaktyka spiralna NGC 6217 dwunastej
wielkości jest widoczna w 15-centymetrowym teleskopie. Ma jaśniejsze centrum
z jądrem.
·
NGC 3172 (Polarissima
Borealis) jest spośród skatalogowanych galaktyk najbliżej północnego
bieguna niebieskiego. Amatorzy mogą ją zobaczyć przy pomocy 25-centymetrowego
teleskopu. W zasadzie tylko po to, by zobaczyć gwiazdę najbliższą
bieguna. .
Rój meteorów
Z gwiazdozbiorem związany jest rój meteorów Ursydów,
pochodzący od komety 8P/Tuttle, a promieniujący w drugiej połowie grudnia w liczbie
około 10 meteorów na godzinę. Zanotowano dwa wybuchy aktywności roju w 1945 i
1986. Rój miał bardzo wysoką aktywność, sięgającą ponad sto meteorów na
godzinę. Nieco podwyższoną aktywność o liczbach godzinnych około 30–35
zaobserwowano kilkakrotnie w latach: 1988, 1994, 2000, 2006, 2007 i 2008.
Gwiazdozbiór Smoka – znana już wielu starożytnym kulturom konstelacja dalekiej północy, ósma pod względem zajmowanej
powierzchni. Liczba gwiazd widocznych nieuzbrojonym okiem wynosi około 80. W Polsce widoczna przez
cały rok, najlepiej oglądać ją podczas cieplejszych miesięcy. Jedna z
najdawniej nazwanych i najciekawszych konstelacji nieba północnego. Rozciąga się wokół Małej
Niedźwiedzicy (Małego
Wozu) – począwszy od gwiazdozbioru Cefeusza i Herkulesa, a skończywszy na Wielkiej
Niedźwiedzicy (Wielkim
Wozie). W gwiazdozbiorze, w miejscu o współrzędnych 18h 00m +66½°, znajduje się
północny biegun ekliptyki.
Pochodzenie nazwy
Smoki występują w wielu starożytnych
mitach, nic więc dziwnego, że można znaleźć je także na niebie. Nazwa jest
ściśle związana z mitologiczną opowieścią o dwunastu pracach Heraklesa. Jedno z zadań
polegało na wykradnięciu z ogrodu Hesperyd złotych jabłek, które Gaja podarowała Herze w czasie ślubu
z Zeusem.
Strażnikiem wyznaczonym przez Herę do pilnowania tego podarunku był potężny
smok o stu głowach – Ladon. Zwykł on owijać się wokół pnia drzewa,
zagradzając drogę do niego. Herakles przy
wykonywaniu tej pracy skorzystał z pomocy Atlasa – tytana. Karą
Atlasa za udział w tytanomachii był obowiązek utrzymywania na swoich barkach
całej kuli ziemskiej. Herakles zaproponował Atlasowi, że w ramach rewanżu za
pewną przysługę na jakiś czas go zastąpi. Heros chciał,
aby to Atlas przyniósł mu złote jabłka z ogrodu Hesperyd, a tytan przystał na
te warunki. Pozostał jeszcze problem strażnika drzewa, jednak i z nim herosowi
udało się uporać – strzała z jego łuku przeleciała ponad murem i śmiertelnie
trafiła smoka. Atlas, po przekazaniu kuli ziemskiej Heraklesowi, mógł wtedy bez
obaw udać się do ogrodu po złote jabłka. Gdy Hera dowiedziała się o losie
Ladona, bolejąc po jego stracie, umieściła jego wizerunek na niebie, blisko
bieguna. Na niektórych starych mapach nieba można zobaczyć oba gwiazdozbiory:
Heraklesa (Herkulesa) i Smoka, przy czym Herakles swoją lewą nogę trzyma na
głowie smoka. W innej wersji smok, który nie zasypiał, pilnował Złotego Runa; Jazonowi udało
się ukraść skarb po uśpieniu smoka.Przeważnie kojarzona z potworem
reprezentującym siły chaosu, sprzeciwiające się uznanym bogom. W Babilonii była
to Tiamat.
Starożytna chińska astrologia lokalizowała
gwiazdozbiór Smoka między Małą i Wielką Niedźwiedzicą. Był utożsamiany z
pozytywną siłą sprawczą.
Gwiazdy Smoka
Mimo że to jeden z najstarszych i
największych gwiazdozbiorów, nie jest szczególnie wyraźny. Najjaśniejsze
gwiazdy konstelacji mają wielkość gwiazdową rzędu 2m. Bardzo charakterystyczną cechą Smoka
jest wyraźny łuk biegnący między Małą i Wielką Niedźwiedzicą – zakończony głową
smoka utworzoną z gwiazd Rastaban, Eltanin, Kuma i Grumium,
mały czworobok w pobliżu Liry.
·
α Dra (Thuban),
której nazwa jest arabskim odpowiednikiem smoka, była gwiazdą polarną.
Około 2700 r. p.n.e. znajdowała się 1,5° od
północnego bieguna niebieskiego (przesuwanie się bieguna nieba jest związane ze
zjawiskiem precesji osi ziemskiej). W tym właśnie czasie Egipcjanie budowali piramidy.
Archeolodzy badający najsłynniejszą z nich – piramidę Cheopsa odkryli,
że jeden z korytarzy w jej wnętrzu był zbudowany tak, aby wskazywać właśnie
Thuban, czyli ówczesny biegun północny. Niebieskobiały olbrzym czwartej
wielkości leżący w odległości 309 lat świetlnych.
·
ν Dra to
łatwo dostrzegalna przez lornetkę gwiazda podwójna, która wygląda jak światła
samochodu, o białych składnikach znajdujących się w odległości około 1′ łuku od
siebie, łatwych do rozdzielenia w najprostszym teleskopie. Znajduje się w
odległości 100 lat świetlnych.
·
Gwiazdy 16 i 17 Draconis są bardzo podobne i leżą w odległości 90″ łuku od
siebie. Teleskop przekształca tę białą parę w trio, bo ukazuje ich żółtawego
towarzysza zaledwie 3,4″ łuku od 17 Smoka. Odległość od Słońca wynosi
400 lat świetlnych.
·
Podobnym układem jest 39 Draconis; obserwowany małym teleskopem wydaje się
podwójny, lecz przy dużym powiększeniu jaśniejszy składnik rozdziela się na
bliską parę gwiazd piątej i ósmej wielkości.
·
Warto wspomnieć o 40 i 41 Draconis. Jest to układ podwójny, świetnie
nadający się do obserwacji przez lornetkę. Para pomarańczowych karłów znajdujących się w
odległości około 170 lat świetlnych.
·
Przez mały teleskop można zobaczyć wyraźnie żółtawą gwiazdę podwójną Psi (ψ) Smoka (Dziban).
Odległość od Słońca wynosi 72 lata świetlne. Gwiazdy można rozdzielić za pomocą
małego teleskopu, a nawet lornetki.
·
β Dra (Rastaban)
– jasność 2,79m, żółty olbrzym położony w odległości 362
lat świetlnych.
·
γ Dra (Eltanin, „głowa smoka”) – jasność
2,24m, najjaśniejsza w gwiazdozbiorze. Pomarańczowy olbrzym odległy
o 148 lat świetlnych od Słońca. Obserwując tę gwiazdę, angielski astronom James Bradley odkrył
w 1728 roku zjawisko aberracji światła.
·
μ Dra (Alrakis)
to układ podwójny położony w odległości 88 lat świetlnych od Słońca, złożony z
bliskich sobie białych gwiazd. Okrążają środek masy z okresem 670 lat. Obecnie
składniki oddalają się od siebie i coraz łatwiej je rozdzielić w teleskopach o
małej aperturze i
dużym powiększeniu.
·
ο Dra – interesujący
układ składający się z dwóch gwiazd o różnych jasnościach i kolorach –
tworzących przez to bardzo ciekawe zestawienie. Znajduje się w odległości 322
lat świetlnych. Towarzysz pomarańczowego olbrzyma jest widoczny przez mały
teleskop.
·
Spośród gwiazd zmiennych warto zwrócić uwagę na R
Draconis. Jest to gwiazda typu Mira, co oznacza, że charakteryzuje
ją pulsacja całego obiektu. Okres zmienności wynosi 245,6 dni.
Interesujące Obiekty
·
NGC 6543 – mgławica planetarna o jasności 8,8m,
a rozmiary kątowe około 5′, zwana Mgławicą Kocie Oko (jedna z najjaśniejszych).
To skomplikowana mgławica dostarczająca wielu informacji na temat procesów
dynamicznych, które występują pod koniec życia gwiazdy. Położona jest niemal
dokładnie w biegunie ekliptyki, a więc w miejscu, które nie podlega ruchowi precesyjnemu.
Mgławica ta bardzo ładnie prezentuje się w teleskopie, w którym przy dobrych
warunkach uda się dostrzec zielonkawe zabarwienie.
·
Zaledwie 9′ łuku na wschód od NGC 6543 znajduje się galaktyka spiralna z poprzeczką NGC 6552.
·
NGC 4125, galaktyka eliptyczna typ E, jasność 10,6m.
·
NGC 4236,
galaktyka spiralna z poprzeczką typ Sb, jasność 9,7m.
·
Galaktyka soczewkowata NGC 5866 jest
przykładem galaktyki skierowanej krawędzią dysku do obserwatora. 20-centymetrowy
reflektor pokazuje nieco wydłużone wrzeciono, jaśniejsze w centrum, jakby
miniaturę M104 w Pannie (NGC 5866 czasami nazywana
jest M102, ale większość autorów uważa, że M102 to pomyłkowo
skatalogowana powtórna obserwacja M101). Jest oddalona o 44 miliony lat
świetlnych od Słońca.
·
Galaktyka spiralna NGC 5907,
widziana z boku Galaktyka Drzazga typ Sc. W 20-centymetrowym teleskopie widać
bardzo cienką igłę bladego światła z niewielką centralną kondensacją.
·
Sampler składa się z NGC 5981 (upstrzonej światełkami galaktyki widzianej z
boku), NGC 5982 (galaktyki eliptycznej) i NGC 5985 (widzianej
z przodu spirali), przy czym wszystkie znajdują się w jednym polu widzenia.
Grupa rozciąga się na obszar odpowiadający rozmiarami wielkości połowy Księżyca w
pełni. Astronomowie odkryli, że spiralna galaktyka NGC 5985 wykazuje dużą
aktywność w niektórych zakresach obserwowanej długości fali. Dzięki tym
badaniom sklasyfikowano tę galaktykę jako aktywną typu Seyferta, w centrum której znajduje się supermasywna czarna dziura.
·
Obiekt Abell 2218, bardzo masywna i ciasna gromada galaktyk.
Zachowuje się jak optyczna soczewka, uginająca i skupiająca światło pochodzące
od obiektów znajdujących się za nią. Wykonane przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a spektakularne
zdjęcia przedstawiają rozmyte wielokrotnie obrazy galaktyk znajdujących się za
Abell 2218. Sama grupa oddalona jest od Słońca o około trzy miliardy lat
świetlnych, ale dzięki niej astronomowie są w stanie obserwować galaktyki
znajdujące się znacznie dalej.
Drakonidy
Blisko południowej granicy gwiazdozbioru
usytuowany jest radiant Drakonidów o maksimum aktywności 8 października. Zwykle
obserwuje się zaledwie kilka powolnych meteorów w ciągu godziny, jednak
wielokrotnie objawiały się jako „deszcz”, do 1000 meteorów w ciągu godziny
(1933 rok). Jako pozostałość po komecie 21P/Giacobini-Zinner, rój ten bywa nazywany
Giacobinidami. Charakteryzuje się zmienną obfitością maksimum aktywności i może
sprawić niespodziankę w postaci wybuchów aktywności liczącej kilkaset przelotów
w ciągu godziny. Daje o sobie znać także w styczniu, marcu i wrześniu.
Gwiazdozbiory zimowe:
Gwiazdozbiór Bliźniąt – 30. co do wielkości, jeden z bardziej
charakterystycznych gwiazdozbiorów. Bliźnięta to trzeci gwiazdozbiór zodiakalny.
Posiada dwie charakterystyczne, sąsiadujące ze sobą gwiazdy – Kastora i Polluksa. Przez gwiazdozbiór przebiega w naszych
czasach 27,8° ekliptyki – niemal cały znak Raka, wraz z punktem
przesilenia letniego. Słońce przebywa na tle tego gwiazdozbioru od
21 czerwca do 20 lipca. W Polsce widoczny od jesieni do wiosny, a w
szczególności w grudniu i styczniu, kiedy góruje około północy. Liczba gwiazd
dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem: około 70.
Pochodzenie nazwy
gwiazdozbioru
Obszar nieba określany dziś jako
konstelacja Bliźniąt, a w szczególności dwie jego najjaśniejsze gwiazdy, prawie
we wszystkich kulturach był łączony z lokalnymi mitami. W Egipcie obiekty te identyfikowano z parą
kiełkujących ziaren, natomiast w kulturze fenickiej przypisywano
im postać pary kozłów. Najbardziej jednak powszechną interpretacją jest opis
oparty na mitach greckich, w których ten obszar nieba przedstawia bliźnięta
trzymające się za ręce, Kastora i Polluksa. Należeli oni do załogi statku
Argonautów, byli synami Ledy,
a ojcem każdego z nich był kto inny: Kastora – król Sparty Tyndareos,
Polluksa – sam Zeus.
Ich siostra Helena została królową Sparty,
a jej uprowadzenie przez Parysa doprowadziło do Wojny Trojańskiej. Bliźnięta mieli liczne
wspólne przygody. Herkules uczył się od Polluksa sztuki władania mieczem.
Kastor i Polluks z powodu uczucia do Phoebe i Hilarii zostali
wplątani w walkę z inną parą bliźniąt, Midasem i Lynceusem.
Lynceus zabił Kastora, ale Zeus w rewanżu zabił piorunem Lynceusa.
Nieśmiertelny Polluks nieustannie rozpaczał z powodu śmierci brata i marzył o
tym, by podążyć za nim do Hadesu. Zeus z litości pozwolił im mieszkać na przemian w
Hadesie i na Olimpie.
Po śmierci Kastora jego brat Polluks poprosił Zeusa o obdarzenie brata
nieśmiertelnością. Najważniejszy z greckich bogów postanowił wtedy umieścić obu
braci na niebie.
Jak odnaleźć
konstelację
Gwiazdozbiór nie jest trudny do odnalezienia.
Większość gwiazd tworzących zarys konstelacji świeci z jasnością mniejszą niż 4
magnitudo i tym samym stanowią łatwe obiekty obserwacyjne. Istnieje kilka
sposobów na odnalezienie Bliźniąt na niebie. Można wykorzystać gwiazdy: Syriusza w Wielkim Psie oraz Procjona w Małym Psie.
Łuk przechodzący przez te obiekty wskaże na Polluksa i Kastora. Inny sposób
polega na wykorzystaniu gwiazd znajdujących się w konstelacji Oriona. Linia utworzona z
gwiazd Rigel i Alnitak kieruje
na Polluksa, natomiast linia utworzona z gwiazd Mintaka i Betelgezy wskaże
Kastora.
Gwiazdy Bliźniąt
Jest to jedna z najłatwiejszych do
znalezienia konstelacji. Dwie niemal jednakowo jasne gwiazdy Kastor i Polluks
oznaczają głowy bliźniaków. Łatwo widzialna linia gwiazd wiodąca przez Kappę,
Deltę, Zetę i Gammę tworzą ciało Polluksa. Równoległa linia gwiazd od jasnego
Kastora poprzez gwiazdy trzeciej i czwartej wielkości Tau, Epsilon, Mi, Eta
znaczą ciało Kastora.
·
Kastor (Alfa Geminorum), gwiazda wielokrotna, składająca się z sześciu
składników: układu dwóch gwiazd spektralnie podwójnych oraz
niezwiązanego fizycznie z nimi układu podwójnego z czerwonym karłem, który jest gwiazdą podwójną
zaćmieniową.
·
Polluks (Beta Geminorum), gwiazda
pierwszej wielkości, jest najjaśniejszą gwiazdą w Bliźniętach pomimo oznaczenia
Beta. Ten pomarańczowy olbrzym typu
K znajduje się w odległości zaledwie 34 lat świetlnych od Słońca,
jest około 70% masywniejsza niż Słońce i
46 razy jaśniejszy od niego. Polluks jest najbliższym Słońcu olbrzymem. W 2006
roku odkryto krążącą wokół niej planetę Polluks b, gazowego
olbrzyma, planetę typu jowiszowego. Jej okres obiegu wynosi 589,64
dnia i porusza się po orbicie ekscentrycznej. Masa planety została oszacowana
2,9 masy Jowisza.
·
Gamma Geminorum (Alhena), o jasności 1,93m
·
Mi Geminorum (Tejat),
o jasności 2,87m
·
Epsilon Geminorum (Mebsuta), jasność 3,06m
·
Eta Geminorum (Propus),
jest czerwonym olbrzymem, którego kolor jest
wyraźnie widoczny przez lornetkę. Jest to gwiazda podwójna półrozdzielona i zmienna półregularna, o jasności
zmieniającej się w granicach 3,1-3,9m co 234 dni, z towarzyszem
typu widmowego B, który krąży w odległości około jednego miliarda kilometrów z
okresem 8,2 roku. Powoduje to jego zaćmiewanie co 8,2 roku, dzięki czemu jest
atrakcyjnym celem obserwacji amatorskich. Kolejny towarzysz krąży w jeszcze
większej odległości z okresem około 700 lat, ale nie wywołuje zaćmień. Mając
temperaturę około 3600°, jest gwiazdą zimną, mimo to jest ponad 2000 razy
jaśniejszą od Słońca. Z temperatury i jasności wynika, że musi być aż 130 razy
większa od Słońca
·
Ksi Geminorum (Alzirr),
jasność 3,35m
·
Delta Geminorum (Wasat), jasność 3,50m z
towarzyszem o jasności 8,1m
·
Kappa Geminorum, podwójna
– jasności składników 3,6m i 9,5m
·
Lambda Geminorum, jasność
3,57m
·
Theta Geminorum, jasność
3,6m
·
Jota Geminorum, jasność
3,78m
·
Zeta Geminorum (Mekbuda), gwiazda
podwójna i zmienna jednocześnie (cefeida o jasności 3,7-4,1m i okresie
10,2 dnia)
·
Ni Geminorum, jasność 4,2m
·
38 Geminorum, gwiazda
podwójna, jasności składników 4,7m i 7,7m
·
HD 50554, gwiazda ciągu głównego. Oddalona od Słońca o 101,21 lat
świetlnych, a jej jasność widzialna to 6,86m. Jej masa wynosi 1,04
masy Słońca, a promień to 1,11 promienia Słońca. W 2002 roku odkryto wokół niej
planetę krążącą po ekscentrycznej orbicie o mimośrodzie 0,5 i półosi wielkiej
2,41 au. Szacunkowa masa planety wynosi 5,16
masy Jowisza, a okres obiegu 1293 dni.
·
W Geminorum, cefeida
klasyczna
·
X Geminorum, miryda
·
BU Geminorum, gwiazda zmienna nieregularna
Interesujące obiekty
·
Messier 35 (NGC
2168) – jasna otwarta gromada gwiazd widoczna gołym
okiem, o średnicy większej niż tarcza Księżyca.
Odkrył ją Philippe Loys de Chéseaux około 1745
roku. Składa się z kilkuset gwiazd, jednak tylko około 120 z nich jest
jaśniejsza niż 13m. M35 jest oddalona od nas o 2700 lat świetlnych i
zajmuje obszar około 28 minut łuku. Na ciemnym niebie trudno jest ją dostrzec
nieuzbrojonym okiem, ale już w małym teleskopie widać dziesiątki gwiazd w
pętlach i rozpryskach, zajmujących obszar o średnicy większej od średnicy
Księżyca.
·
NGC 2392 (Mgławica Eskimos) – to
piękna mgławica planetarna, w 20-centymetrowym
teleskopie wygląda jak mały jasnoniebieski dysk o niewyraźnych krawędziach.
Zawiera jaśniejszy dysk wewnętrzny i łatwo dostrzegalną gwiazdę centralną.
Teleskop o dużej średnicy pozwoli odkryć wokół mgławicy gazową otoczkę,
przypominająca kaptur ubrania Eskimosów, skąd NGC 2392 wzięła swoją nazwę.
Czasem mgławica nazywana jest też Twarzą Klauna. Odkryta przez Williama
Herschela w 1787 jest oddalona od nas o ponad 2870 lat
świetlnych.
·
NGC 2158 –
gromada otwarta znajduje się zaledwie 15 minut łuku od
M35. Zawiera znacznie więcej gwiazd niż M35 i jest dziesięciokrotnie od niej
starsza (jej wiek ocenia się na 1,05 miliarda lat). Odległość od Słońca szacuje
się na 16 tysięcy lat świetlnych. Gromada jest zdominowana przez żółte gwiazdy,
stąd też kolor całego obiektu. NGC 2158 została odkryta przez Wiliama Herschela
w 1784. W 20-centymetrowym teleskopie można rozdzielić tę bardzo odległą gromadę
na małe pasmo mgły z kilkoma bladymi błyskami w środku.
·
NGC 2129 –
otwarta gromada gwiazd.
Roje meteorów
W pobliżu Kastora (α
Gem) znajduje się radiant jednego z bogatszych rojów meteorów,
znanego jako Geminidy. Rój powstał w wyniku rozpadu planetoidy (3200) Phaethon.
Jego aktywność trwa przeciętnie od 7 do 19 grudnia, z maksimum zazwyczaj w nocy
z 14 na 15 grudnia (do 60 meteorów na godzinę). Ich ciało macierzyste zbliża się
wyjątkowo blisko do Słońca, stąd też podlega silnemu ogrzewaniu podczas przejścia
przez peryhelium orbity.
Powoduje to sublimację materii planetoidy, termiczną erozję i
kruszenie skał, która to materia tworzy za nią swego rodzaju warkocz na
wzór komety.
Gwiazdozbiór Hydry – największy pod względem powierzchni gwiazdozbiór, po podziale Okrętu
Argonautów, spośród wszystkich 88 i
rozciąga się na ponad 1/4 drogi dookoła nieba. Głowa Hydry leży na południe
od Raka i trochę na północ od równika
niebieskiego, a ogon
między Wagą i Centaurem, na południowej
półkuli. Ptolemeusz umieścił go na swojej liście czterdziestu
ośmiu konstelacji. Pomimo swojej wielkości Hydra nie ma wielu ciekawych
obiektów, poza sześcioma gwiazdami tworzącymi jej głowę. W Polsce widoczny
wiosną. Liczba gwiazd widocznych nieuzbrojonym okiem: około 130.
Mity i legendy
Hydra nie była znana do czasów hellenistycznych. Nazwa pochodzi
od Hydry lernejskiej, mitycznego potwora, z którym
walczył Herakles podczas
drugiej ze swych prac, pokonując ją w końcu dzięki pomocy łucznika Jolaosa.
W mitologii greckiej Hydra była śmiertelnie
groźnym potworem zamieszkującym bagna w pobliżu miasta Lerna. Przemierzała łąki w
tych okolicach, żywiąc się bydłem i siejąc postrach wśród mieszkańców
wsi. Heros miał trudne zadanie, ponieważ za
każdym razem na miejscu odciętej głowy wyrastały dwie kolejne. Jolaos, woźnica
rydwanu Heraklesa, pospieszył z pomocą, podpalił zagajnik i płonącą gałęzią
przypalał miejsca po każdej odciętej przez herosa głowie, zapobiegając tym
samym ich odradzaniu się[2].
Podczas zmagań do Hydry dołączył krab Karkinos,
by pomóc i zaatakował piętę Heraklesa ale ten zdusił go stopą; później został
upamiętniony jako gwiazdozbiór Raka. W końcu heros ściął także
nieśmiertelną głowę i przycisnął ją kamieniem. Mimo iż Hydra miała dziewięć
głów, na niebie jest przedstawiona z jedną, prawdopodobnie z tą nieśmiertelną.
W wyniku tej walki heros zdobył zatrute we krwi hydry strzały, na które nie
było odtrutki. W 1799 francuski astronom Joseph Jérôme de Lalande utworzył nową
konstelację, którą nazwał Felis (Kot), używając części gwiazd
ogona Hydry i kilku z sąsiedniego gwiazdozbioru Pompy, ale ta modyfikacja się nie
przyjęła. Istnieje alternatywna historia Hydry, wiążąca się z opisem
gwiazdozbiorów Kruka i Pucharu.
Gwiazdy Hydry
Hydra, rozpościerając się na czwartej
części nieba od Raka do Centaura, jest największym z gwiazdozbiorów,
ale znaleźć ją niełatwo. Przy dobrych warunkach można raczej bez trudu odszukać
na południe od Raka asteryzm „głowy”, złożony z gwiazd
trzeciej i czwartej wielkości, ale reszta powyginanej grupy to niewiele więcej
niż wstążka bladych punkcików.
·
Najjaśniejszą gwiazdą w tym gwiazdozbiorze jest Alfa Hydrae (α Hya)
– Alphard,
co oznacza „samotna” i nazwa odzwierciedla położenie gwiazdy w pustym obszarze
nieba. Jest pomarańczowym olbrzymem o jasności 1,99m i leży w odległości 177 lat świetlnych.
·
Ciekawy układ podwójny wizualny to ε Hya (Ashlesha)
o okresie obiegu około 1000 lat. Para gwiazd o jasności 3,4m i
6,7m oddalona jest od siebie o zaledwie trzy sekundy kątowe,
więc ich rozdzielenie za pomocą teleskopu nie jest łatwe. Gwiazda znajduje się
„w głowie”, pod gwiazdozbiorem Raka.
·
Na zachód od Alpharda znajduje się układ wielokrotny 27 Hya. Drugą gwiazdę
układu o jasności 7m zobaczymy już za pomocą lornetki, obok
znajduje się trzecia o jasności 11m, do której dostrzeżenia
konieczny jest teleskop. W Hydrze jest kilka innych układów wielokrotnych – na
przykład 54 Hya, N Hya czy też Struve 1270.
·
Na granicy z gwiazdozbiorem Panny znajduje się gwiazda zmienna R
Hya – obiekt typu Mira Ceti, pulsujący czerwony olbrzym,
który z okresem 389 dni zmienia swoją jasność w przedziale 3,2-11m.
Jest to stara i relatywnie chłodna gwiazda, wyrzucająca w przestrzeń gaz i pył.
Ponieważ gwiazda porusza się z prędkością 50 km/s, wyrzucany przez nią
materiał zderza się z otaczającym ją ośrodkiem międzygwiazdowym, tworząc w
rezultacie falę uderzeniową.
·
Z kolei na granicy z gwiazdozbiorem Kruka znajduje się V Hya,
świecąca czerwonym blaskiem, jedna z najbardziej czerwonych gwiazd na niebie.
Jest to również gwiazda zmienna typu Mira Ceti u kresu swojego istnienia, tuż
przed odrzuceniem otoczki w postaci mgławicy planetarnej. Jej regularne obserwacje
prowadzone są od początku XX wieku. Od tego czasu jej jasność zmieniała się w
granicach 6-13,5m. Na zmiany z okresem 530 dni nałożone są
pociemnienia powtarzające się co 15-20 lat, spowodowane najpewniej wyrzucaniem
przez gwiazdę większej ilości pyłu. Wykonywane w tym okresie podczerwone obserwacje
wykazują obecność węgla cząsteczkowego (C2).
Interesujące obiekty
Dla amatorów najliczniejszymi
interesującymi obiektami są galaktyki, ale ze względu na olbrzymie rozmiary
konstelacji są tam obecne niemal wszystkie typy obiektów.
·
M 48 (NGC
2548) to gromada otwarta leżąca na granicy z Jednorożcem, w odległości około 1500 lat
świetlnych. Zawiera około 100 gwiazd. Ma rozmiar większy od Księżyca w
pełni. W pierwszym katalogu Messiera jej położenie było
błędnie oznaczone; poprawki dokonała Caroline
Herschel (aż o pięć stopni).
·
Nisko na południu – na granicy z Centaurem znajduje się galaktyka M 83 (NGC 5236, Południowy
Wiatraczek). Jest to jasna galaktyka spiralna z poprzeczką, jedna z
najbliższych Drogi Mlecznej. Znajduje się w odległości około
15 milionów lat świetlnych, jej średnica na niebie jest równa niemal połowie
średnicy Księżyca. Jej duże blade halo zawiera
jaśniejszą poprzeczkę w okolicy centrum i jaśniejsze jądro. W doskonałych
warunkach dwa ramiona spiralne można zobaczyć za pomocą 20-centymetrowego
teleskopu. Należy do grupy galaktyk Centaura. W XX wieku zaobserwowano w tej
galaktyce aż sześć supernowych.
·
Natomiast galaktyka spiralna NGC 2590,
oglądana przez niewielki teleskop przypomina rozmytą gwiazdę.
·
Na wschodzie pod μ Hya znajduje się mgławica planetarna NGC 3242 zwana
Duchem Jowisza, leży w środkowej części gwiazdozbioru. Została odkryta w XVIII
wieku przez angielskiego astronoma Williama
Herschela. Obiekt o jasności 8,6m jest mgławicą o
dużych rozmiarach (25 sekund kątowych), zwłaszcza biorąc pod uwagę, że znajduje
się w odległości 1400 lat świetlnych. W 15-centymetrowym teleskopie wygląda jak
mały dysk o lazurowej barwie, mniej więcej wielkości Jowisza;
przy dużych powiększeniach przypomina oko.
·
NGC 3309 i NGC 3311 są
największymi i najjaśniejszymi galaktykami w centrum Abell 1060,
wielkiej gromady galaktyk, z których ponad dziesięć
można zobaczyć w postaci mgiełki przez 20-centymetrowy teleskop.
·
W pobliżu Puchara znajduje się M68,
duża, częściowo rozdzielona na gwiazdy, nieskoncentrowana gromada otwarta.
Oddalona jest o około 30 tys. lat świetlnych. Tę gromadę należy obserwować z
zastosowaniem teleskopu.
·
Zdeformowana galaktyka spiralna ESO 510-G13 pokazuje
pofałdowany dysk.
Roje meteorów
Roje meteorów Alfa i Sigma Hydrydy promieniują
od grudnia do lutego. Są jednak rojami skąpymi. Można spodziewać się tylko 2-3
zjawisk w ciągu godziny. Nie udało się ustalić ciał macierzystych rojów
Gwiazdozbiór
Jednorożca – 35. co do wielkości, słabo
widoczna konstelacja nieba
południowego. Znajduje się
bardzo blisko równika
niebieskiego i dzięki
temu może być obserwowana na szerokości
geograficznej Polski w miesiącach zimowych. Ten stosunkowo nowy gwiazdozbiór, wprowadzony na niebo dopiero w XVII
stuleciu, składa się ze słabych gwiazd. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem wynosi około 80. Znajdziemy go w Drodze Mlecznej między Syriuszem a Procjonem. Znajduje się w nim kilka otwartych gromad gwiazd. Takie nieregularne skupienia nazywamy także
gromadami galaktycznymi, ponieważ występują w pasie Drogi Mlecznej. Liczą one
od kilkudziesięciu do tysiąca gwiazd, a ich wiek wynosi najczęściej kilka
milionów lat.
Geneza
Gwiazdozbiór zajmuje całkiem spory
obszar nieba, ale ponieważ ani jedna ze starożytnych kultur nie łączyła z nim
żadnej figury, więc nie ma związanej z nim opowieści mitologicznej. Legendarny
rumak z długim skręconym rogiem pojawiał się wielokrotnie w różnych kulturach i
tradycjach jako symbol siły, oczyszczenia, niewinności i zdrowia. Motyw
jednorożca nie pojawia się w mitologii greckiej,
ponieważ zwierzę traktowane jest bardziej jako istniejący fenomen przyrody
znany z opowieści ludzi, którzy rzekomo mieli z nim kontakt, niż stworzenie o
boskim rodowodzie. Sprawa obrosła w ciągu wieków legendą, a jednorożce na stałe
weszły do piśmiennictwa i kanonów sztuki[2].
Ten gwiazdozbiór nieba równikowego został zaproponowany w 1624 roku przez
niemieckiego astronoma Jakoba Bartscha,
przypisywany jest również Janowi
Heweliuszowi, który jako pierwszy zamieścił go w wydanym
(pośmiertnie) w 1690 roku atlasie Firmamentum Sobiescianum. Zasługę
stworzenia gwiazdozbioru przypisuje się także Petrusowi
Planciusowi, który wyrysował go w 1624 roku na swoim globusie
niebieskim. Prawdopodobnie inspirację czerpał z Pisma,
gdzie czasem wspomina się stworzenie zwane jednorożcem.
Nowa konstelacja szybko została przyjęta przez innych astronomów i tak zostało
do dzisiaj[1].
Przedstawiany jako rumak z rogiem na czole, nawiązuje do legendarnego
jednorożca, symbolu niewinności i rozwagi.
Gwiazdy Jednorożca
Chociaż gwiazdozbiór znajduje się ściśle
na Drodze Mlecznej, to nie ma w nim jasnych gwiazd. Alfa i Beta leżą w
środkowej strefie czwartej wielkości, a pozostałe gwiazdy są piątej wielkości lub słabsze. Nawet przy
idealnie ciemnym niebie nie można dostrzec w tych gwiazdach jakiegokolwiek
podobieństwa do bajkowego jednorożca. Tło Drogi Mlecznej jest w Jednorożcu dużo
bledsze niż w większości innych miejsc, ponieważ tutaj patrzymy na zewnątrz, w
kierunku krawędzi naszej galaktyki.
·
Najjaśniejsza – Beta Monocerotis (β
Mon) – to układ potrójny gwiazd. Składa się z dwóch
gwiazd piątej wielkości i jednej gwiazdy szóstej wielkości, przy czym dwie
bledsze gwiazdy znajdują się blisko siebie, a najjaśniejsza krąży wokół tej
pary. Wszystkie trzy są gwiazdami typu B,
najjaśniejsza z nich jest olbrzymem,
a cały ten układ jest odległy od nas o 690 lat świetlnych.
Nieuzbrojonym okiem układ ten jest widoczny jako jedna gwiazda o jasności
widzialnej wynoszącej 3,76m.
·
α Mon, typ widmowy K0 III, jasność 3,94m,
odległość 144 lata świetlne.
·
γ Mon, typ widmowy K3 III, jasność 3,99m, odległość 640 lat
świetlnych.
·
W pobliżu Mgławicy Rozeta znajduje się Gwiazda
Plasketta, jeden z najbardziej masywnych układów podwójnych, jakie znamy, odległy od
Ziemi o około 5245 lat świetlnych. Składnikami układu są hiperolbrzymami typu
widmowego O, 54 i 56 razy masywniejszymi od Słońca;
krążą wokół siebie z okresem zaledwie 14,4 dni. Wspólnie są jaśniejsze od
Słońca ponad 300 tysięcy razy.
Interesujące obiekty
Jednorożec ma mnóstwo gromad otwartych i mgławic,
a co najmniej dziesięć z nich to doskonałe obiekty do obserwacji.
·
Interesującym obiektem w Jednorożcu jest mgławica w kształcie róży,
zwana Rosettą (Róża). Tworzy ją olbrzymia kula gazowa
o średnicy pięćdziesięciu lat świetlnych, oddalona od nas o trzy tysiące lat
świetlnych. Z różnymi częściami tego obszaru związane są różne obiekty z
katalogu NGC – (2237, 2238 i 2246). Wewnątrz mgławicy znajduje się
młoda gromada otwarta NGC 2244, powstała z materii mgławicy. Światło młodych gwiazd
znajdujących się w gromadzie jest częściowo pochłaniane i reemitowane przez
samą mgławicę, czyniąc ją w ten sposób wspaniałym obiektem obserwacyjnym.
10-centymetrowy teleskop pokazuje długi prostokąt, utworzony przez sześć
gwiazd, otoczony wieloma bledszymi gwiazdami. Większe teleskopy pokażą olbrzymi
wieniec niezwykle bladej mgławicowości otaczający tę grupę. Obecnie naukowcy
z National Optical Astronomy
Observatory (NOAO) w Arizonie obserwują
szczegółowo obszary gwiazdotwórcze w mgławicy Rozety, aby dokładnie zbadać
proces powstawania nowych gwiazd.
·
Gromada Choinka (NGC 2264) to kolejny jasny okaz, główne jej gwiazdy tworzą zarys
w kształcie choinki.
·
W pobliżu, dokładnie na południe od tej gromady, znajduje się słynna Mgławica Stożek, ale normalnie nie da się jej
dostrzec przez amatorskie teleskopy.
·
Mgławica planetarna NGC 2346,
którą dobrze widać za pomocą 20-centymetrowego teleskopu. Osobliwość tej
mgławicy polega na tym, że jej gwiazda centralna jest w rzeczywistości bardzo
blisko związaną parą gwiazd, okrążających się nawzajem w ciągu 16 dni. Uważa
się, że ten układ podwójny był początkowo znacznie wyraźniej rozdzielony,
jednak jeden ze składników układu zwiększył swoje rozmiary, stał się czerwonym
olbrzymem i dosłownie połknął swojego kompana.
·
NGC 2232 to
trójkątna gromada otwarta.
·
M50 to
gromada otwarta odkryta przez Charles’a
Messiera. Jest to jeden z jaśniejszych obiektów tego typu w
konstelacji. Oddalony jest o blisko 3200 lat świetlnych i rozciąga się na
obszarze 15 na 20 minut łuku. Gromada składa się z około 200 gwiazd, głównie
młodych obiektów typu B. Szacunkowy wiek gromady wynosi 78 milionów lat.
W lutym 2009 roku satelita COROT odkrył planetę
o parametrach fizycznych zbliżonych do Ziemi. Poza bardzo krótkim okresem obiegu gwiazdy,
wynoszącym zaledwie 20,4 godziny, masa (niecałe pięć razy większa od Słońca)
oraz średnica (mniej niż dwa razy większa od ziemskiej), czynią z planety COROT-7 b –
przynajmniej na razie (2009 i 2010 rok) – obiekt najbardziej podobny do Ziemi
(choć część naukowców sądzi, że jest to jądro gazowego olbrzyma podobnego
do Saturna,
którego zewnętrzna, gazowa atmosfera została zerodowana przez wiatr gwiazdy).
Wybuch w Jednorożcu
W styczniu 2002 niepozorna gwiazda V838 Monocerotis (V838Mon)
nagle pojaśniała, nikt nie spodziewał się, że dana jej chwila sławy będzie
trwała co najmniej kilka lat. Przyczyną kosmicznej „eksplozji” było zderzenie i
zlanie się dwóch obiektów – gwiazdy ciągu głównego typu B3 lub B4 i protogwiazdy o małej masie (rzędu
0,1 masy Słońca). W trakcie „wybuchu” V838 Mon była
600 tysięcy jaśniejsza niż Słońce, stając się tym samym najjaśniejszym
obiektem Drogi Mlecznej. Cykl zdjęć wykonanych przez HST przedstawia zjawisko zwane echem
świetlnym rozchodzącym się wokół gwiazdy. Wbrew pozorom spektakularna otoczka
nie jest materią wyrzucaną przez gwiazdę podczas „wybuchu”, a odbitym od
znajdującego się tam na długo przed samą „erupcją” pyłu międzygwiezdnego światłem pochodzącym
z kosmicznej „eksplozji”. Wyemitowane przez gwiazdę światło spotkało na swojej
drodze cząsteczki pyłu, które spowodowały jego rozproszenie, przez co dotarło
do Ziemi miesiąc później niż promieniowanie samego „wybuchu” rejestrowanego
przez teleskopy jako nagłe pojaśnienie obiektu. Doskonała jakość zdjęć
przedstawiających echo świetlne pozwoliło na dokładne przestudiowanie otoczenia
gwiazdy. Pochodzące z HTS niezwykłe zdjęcia echa świetlnego gwiazdy stały się
najpopularniejszymi astrofotografiami: pojawiły się na kalendarzach, okładkach
książek i płyt, a nawet jako wzory tatuaży.
Roje meteorów
Z Jednorożca promieniuje rój meteorów zwany Alfa
Monocerotydami, który osiąga maksimum około 21 listopada. Pochodzi
prawdopodobnie z rozpadu komety C/1943 W1 van
Gent-Peltier-Daimaca.
Drugi z rojów jest pozostałością po komecie C/1917 F1 (Mellish), odkrytej w 1917
roku. Monocerotydy są rojem słabym, dającym zaledwie kilka
zjawisk w ciągu godziny.
Gwiazdozbiór
Kompasu – niewielki, 65. co do wielkości gwiazdozbiór nieba południowego wyodrębniony
z peryferyjnych gwiazd starożytnej wielkiej konstelacji Okrętu Argo (wyobrażających maszt), pod
pierwotną nazwą Puszka Okrętowa w 1752 roku przez
francuskiego astronoma, kartografa i duchownego Nicolasa-Louisa de Lacaille, dla
upamiętnienia wynalazku kompasu magnetycznego, jednego z
najważniejszych przyrządów ówczesnych nawigatorów. Trudno stwierdzić,
w jaki sposób wśród zaledwie trzech gwiazd o jasności 3-4m Lacaille widział kompas. Liczba
gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 25. Nie zawiera gwiazd jaśniejszych
niż czwartej wielkości. W Polsce gwiazdozbiór jest
widoczny od stycznia do marca i wówczas można próbować dostrzec choćby γ i ζ
Pyx.
Mity i legendy
Starożytni astronomowie nie znali tego
gwiazdozbioru. Lacaille użył do stworzenia tej konstelacji kilku gwiazd z
dziobu Argo, paru z Żagla i kilku nigdzie nieprzypisanych. Jak kilka innych
stworzonych przez opata ta również reprezentuje przyrząd inżynierski.
Starożytny okręt nie mógł jednak być wyposażony w kompas, więc konstelacja nie
może być uznawana za część dawnego statku.Pewnie z powodu tego niedopasowania
sir William Herschel w roku 1844 zaproponował
zmianę nazwy na Maszt, łac. Malus. Zresztą już od XVI wieku te
gwiazdy często były rysowane w atlasach nieba jako maszt lub reja Argo. W mitologii
greckiej Argo był opisywany jako galera napędzana
przez 50 wioślarzy i prawdopodobnie nie miał masztu. Propozycja Herschela nie
spotkała się z dobrym przyjęciem i wynalazek Lacaille’a pozostał na
niebie. Johann Bode dołączył do Kompasu dodatkowy
przyrząd, Lochium Funis, przedstawiający log (linę z drewnianym klockiem,
służącą niegdyś marynarzom do mierzenia prędkości statku i przebytej drogi).
Bode traktował go jako część tej samej konstelacji i wymienił łącznie gwiazdy
obu figur; również ta propozycja nie zyskała szerszego uznania. Od tego czasu
nie było poważnych zmian w składzie konstelacji.
Gwiazdy kompasu
Główne gwiazdy czwartej wielkości i
bledsze nie mają żadnego podobieństwa do pudełka zawierającego okrągły kompas.
·
α Pyxidis –
jasny olbrzym klasy B, jedenaście razy bardziej
masywny i 18 000 razy jaśniejszy od Słońca.
Najjaśniejsza gwiazda konstelacji jest blada, bo znajduje się daleko od nas w
odległości 830 lat świetlnych i świeci przez chmurę pyłu
w Drodze Mlecznej. Sprawia to, że zdaje się
jeszcze bledsza.
·
β Pyxidis – gwiazda podwójna, odległość 388 lat świetlnych,
dominuje gwiazda typu widmowego G5II-III i jasności 3,97m
·
γ Pyxidis – olbrzym,
typ widmowy K3III, jasność 4,02m, odległość 209 lat świetlnych
·
T Pyxidis to nowa powrotna, która typowo ma jasność zaledwie
15,5m, ale podczas wybuchu potrafi osiągnąć jasność nawet 6,0-7,0m –
czyli na granicy widoczności nieuzbrojonym okiem. Dotychczas zaobserwowano
sześć jej pojaśnień w latach 1890, 1902, 1920, 1944, 1966 i 2011. Pierwsze wybuchy
powtarzały się co około 19 lat, na ostatnie czekano 45 lat. Jest to układ podwójny kataklizmiczny – składający się z gwiazdy
podobnej do Słońca przelewającej swą materię na powierzchnię białego karła.
Szacuje się, że za około 10 milionów lat przekroczy masę Chandrasekhara, zapadnie się pod własnym
ciężarem i wybuchnie jako supernowa typu
Ia. Gwiazda znajduje się w odległości około 3,3 tysięcy lat
świetlnych
Interesujące
obiekty
W związku z tym, że Kompas leży blisko
Drogi Mlecznej, można znaleźć w nim kilka otwartych gromad gwiazd.
·
Na granicy Kompasu i Żagla znajduje się mgławica planetarna NGC 2818,
która tylko z pozoru stanowi część gromady otwartej NGC
2818 A.
·
Najjaśniejsza galaktyka konstelacji to NGC 2613.
W 20-centymetrowym teleskopie wygląda jak jasne mgliste wrzeciono z wieloma
bladymi gwiazdami w tle.
·
IC 2469 to bardzo podobna, nieco
mniejsza galaktyka leżąca na południu Kompasu.
·
NGC 2658,
gromada otwarta, o jasności 9,0m leżąca w odległości 230 lat
świetlnych. W skład gromady wchodzi około 60. gwiazd.
Gwiazdozbiory wiosenne:
Gwiazdozbiór Centaura
– gwiazdozbiór nieba
południowego, znany już w
starożytności i dziewiąty co do powierzchni. W Polsce praktycznie niewidoczny,
niektóre gwiazdy wschodzą zaledwie kilka stopni ponad horyzont. W całości
widoczny na południe od równoleżnika 22° N. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 150.
Mity i legendy
Gwiazdozbiór symbolizuje centaura –
mitycznego pół człowieka, pół konia. W opowieściach Greków centaury tworzyły
prymitywne, dzikie plemię, które nierzadko porywało ludzi i łatwo się upijało.
Na niebie znalazł się nieśmiertelny Chiron, najmądrzejszy z centaurów. Uznawano go również za najbardziej
cywilizowanego osobnika tego gatunku. Był synem Kronosa,
króla tytanów i morskiej nimfy Filyry.
Był nauczycielem wielu znanych postaci, między innymi Jazona, Heraklesa, Achillesa.
Jego najzdolniejszym uczniem był syn Apolla, Asklepios,
który został najlepszym uzdrowicielem starożytnego świata. Został uwieczniony
wśród gwiazd, przez Zeusa po
tym, jak Herakles przypadkowo uśmiercił go zatrutą strzałą (podczas wykonywania
czwartej pracy). Cierpiał z bólu tak mocno, że wybrał śmierć, przenosząc swoją
nieśmiertelność na Prometeusza.
Gwiazdy
Centaur to wielka konstelacja, a jej
gwiazdy całkiem przekonywająco odwzorowują centaura, który owija przednie i
tylne nogi wokół Krzyża Południa. Alfa i Beta Centauri są
przednimi kopytami centaura, a jednocześnie wskazują Krzyż Południa.
·
Gwiazda Alfa Centauri to najbliższa nam gwiazda, a
w istocie układ potrójny składający się z układu podwójnego α Cen AB i trzeciego,
dalekiego składnika. α Cen A (Rigil Kentaurus) to gwiazda podobna do Słońca,
nieznacznie jaśniejszy i większy od niego żółty karzeł typu widmowego G2 V. Drugi
składnik (α Cen B, Toliman) to nieznacznie mniejsza i słabsza od Słońca gwiazda
typu widmowego K1 V. Gwiazdy w układzie α Cen AB okrążają się wzajemnie z
okresem niemal 80 lat. Ze względu na wydłużoną orbitę układu gwiazd i jej
orientację względem Ziemi odległość między gwiazdami zmienia się w zakresie od
1,7 do 22 sekund łuku. Trzecią gwiazdą w układzie jest Proxima Centauri,
najbliższa nam gwiazda po Słońcu.
Jest to czerwony karzeł o masie zaledwie 12% masy Słońca,
świecący blisko 600 razy słabiej. Proxima oddaje większość promieniowania w
świetle podczerwonym. Na niebie znajduje się 2,2 stopnia na południowy zachód
od α Cen.
·
Kolejna gwiazda – Beta Centauri nosi
nazwę Hadar, co znaczy po arabsku grunt lub też ziemia. Przez duży teleskop
obok Beta Centauri A zobaczymy składnik 4 jasności oznaczony Beta Centauri B.
Nie wiadomo czy układ ten jest wizualnie, czy fizycznie podwójny. Sama Beta
Centauri A jest układem podwójnym identycznych gwiazd okrążających się
wzajemnie z okresem 357 dni po orbicie eliptycznej. Każda z gwiazd ma masę
blisko 15 mas Słońca.
·
Poza Alfa i Beta Centauri w gwiazdozbiorze znajduje się siedem kolejnych
gwiazd o jasności poniżej 3m.
Inne obiekty
Konstelacja Centaura obfituje w wiele
ciekawych obiektów.
·
Wokół gwiazdy Lambda Centauri rozciąga się gromada IC 2944 o
jasności 3,13m, w której łatwo dostrzec poszczególne
gwiazdy.
·
Najbardziej znanym a zarazem spektakularnym obiektem w Centaurze jest gromada kulista Omega Centauri (NGC
5139) o jasności 3,3m. Jest tak jasna, że bez problemu da się ją
zobaczyć gołym okiem, a już najlepiej za pomocą większego teleskopu.
Jest to najjaśniejsza gromada tego typu na całym nocnym niebie. Zgodnie z
systemem nazewnictwa ciał niebieskich litery greckie zarezerwowane były dla
gwiazd. Nazwa „Omega” sugeruje, iż gromadę uważano pierwotnie za pojedynczą
gwiazdę. By ją znaleźć, należy wykreślić linię od Hadar na północ ku Epsilonowi
Centaura i ją przedłużyć.
·
Galaktyka spiralna NGC 4622 położona obok gwiazdy Eta (η) Centauri ma
nietypowy kształt ramion. Najpewniej powstały one w wyniku zderzenia NGC 4622 z
mniejszą galaktyką. To ciało niebieskie ma jasność zaledwie 12,6m.
·
Na linii łączącej ε Cen i ζ Cen,
obok gwiazdy M Cen znajduje się gromada kulista NGC 5286.
Ma jasność 7,4m i jest dość zwarta.
·
Kolejnym znanym obiektem jest galaktyka
aktywna Centaurus A (NGC 5128), położona około 2 stopnie na
południe od gwiazdy ι Cen. Ta szczególna galaktyka soczewkowata połączyła się
niedawno z galaktyką spiralną, zawierającą dużo pyłu, co
spowodowało jej zadziwiający wygląd[1].
Jest to jedna z najbliższych radiogalaktyk,
znajdująca się w odległości szacowanej na 10 do 16 milionów lat świetlnych.
Obserwacje rentgenowskie pozwoliły wykryć dżety materii poruszające się z
prędkościami relatywistycznymi. Jasność tej galaktyki wynosi 6,8m.
·
Słabszy obiekt to galaktyka spiralna NGC 4945 położona
blisko pary gwiazd ξ1 i ξ2. Rozmiarami jest podobna
do Drogi Mlecznej, leży w odległości 11,7 milionów
lat świetlnych i ma jasność 9,3m.
·
Na południu konstelacji, tuż obok gwiazdy λ Cen,
znajduje się niepozorna Gromada Perłowa. Ten obiekt został po raz pierwszy
skatalogowany w roku 1752 przez Nicolasa de Lacaille. Zawiera
kilkadziesiąt mocno zgrupowanych młodych gwiazd znajdujących się w odległości
około 5,5 tysięcy lat świetlnych. Jasność widoma wynosi 5,3m.
Gwiazdozbiór
Herkulesa – wyrazisty gwiazdozbiór nieba północnego, piąty co do wielkości, znany już w
starożytności. Nazwa jest łacińską formą imienia mitologicznego herosa Heraklesa. Łatwo rozpoznać ten gwiazdozbiór po charakterystycznym
czworoboku tworzącym tułów Herkulesa. W Polsce widoczny od wiosny do jesieni.
Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 140.
Mity i legendy
Babilończycy uważali,
że przedstawia Gilgamesza – półboga, który pokonał siły chaosu na
początku stworzenia. Fenicjanie widzieli w nim Melkarta,
boga oceanu. W okresie klasycznym przyjął miano Herkulesa,
herosa mitologii rzymskiej. Był synem Zeusa i
śmiertelniczki, królowej Alkmene, córki króla Myken. Hera, zazdrosna żona
Zeusa, domyśliła się, kto jest ojcem Herkulesa, widząc jego nadludzką siłę.
Spowodowała, że Herkules oszalał na jakiś czas i w tym czasie pozabijał swoją
rodzinę. Żeby odkupić winy wyrocznia delficka nałożyła na niego za te
zbrodnie karę w postaci słynnych dwunastu prac. Pierwsza polegała na
zabiciu lwa nemejskiego, potwora niewrażliwego na żadną
broń. Herkules udusił lwa i zaczął nosić jego skórę. Lew, Smok, Hydra i Rak reprezentują na niebie potwory, które
pokonał Herkules. Podczas wykonywania dziesiątego zadania heros dotarł do
zachodnich granic Morza Śródziemnego, gdzie postawił Słupy Herkulesa jako pomnik wyprawy do
końca znanego świata.
Przedstawia się go ubranego w skórę lwa, wymachującego maczugą i odciętą
głową Cerbera,
klęczącego i trzymającego jedną stopę na głowie Smoka – z narzędziami i
trofeami z niektórych jego prac.
Gwiazdy Herkulesa
W konstelacji nie ma jasnych gwiazd, ale
jest tam charakterystyczna grupa: Epsilon, Zeta, Eta i Pi, zwana Keystone
(Zwornikiem). Łańcuchy gwiazd prowadzące z każdego narożnika oznaczają członki
i głowę bohatera.
·
Najjaśniejszą gwiazdą jest leżąca na południu Beta (β) Herculis znana
również pod nazwą Korneforos. Na niebie wygląda jak gwiazda pojedyncza, ale w
rzeczywistości jest to układ spektroskopowo podwójny, oddalony
od Słońca o
około 140 lat świetlnych. Drugą pod względem jasności
gwiazdą jest Zeta Herculis, następnie Delta i Pi Herculis;
α1Her jest dopiero piątą co do jasności gwiazdą.
·
Najpiękniejszą gwiazdą podwójną jest Alfa (α)
Herkulesa, para złożona z gwiazd o barwie pomarańczowej i białej (ze
względu na bliskość pomarańczowej gwiazdy może się zdawać zielona). Jest ona
zwyczajowo nazywana Rasalgethi, co w języku arabskim oznacza głowę
klęczącego. Tak na dawnych mapach nieba przedstawiano postać Herkulesa.
Jest to w istocie układ wielokrotny składający się z trzech
gwiazd. Dominuje w nim czerwony olbrzym α1Her
o promieniu około 400 razy większym od Słońca.
W odległości około 500 au znajduje się para gwiazd α2Her,
składająca się z żółtego olbrzyma i żółto-białego karła.
·
Inna piękna gwiazda podwójna Ro (ρ) Herkulesa, to para białych gwiazd o
wielkościach 4,6 i 5,6.
·
XIX-wieczni obserwatorzy, używając achromatycznych refraktorów, które
przedstawiały fałszywe kolory nazwali 95 Herkulesa „zielonym jabłuszkiem i
czerwoną wiśnią”. W 20-centymetrowym reflektorze widać barwę srebrną i złotą.
·
Gwiazda podwójna Kappa (κ) Herculis (Marsic) ze składnikami
piątej i szóstej wielkości, 100 Herculis z dwoma gwiazdami szóstej wielkości.
Jedna z gwiazd konstelacji, Tau Herculis, była gwiazdą
północnego bieguna nieba około 7400 r. p.n.e.
Wybrane obiekty
W jego obszarze znajdują się dwie gromady kuliste z katalogu
Messiera:
·
Gromada Herkulesa (NGC 6205 lub M13), zwana
często Wielką Gromadą Kulistą Herkulesa – widoczna gołym okiem jako nieostra
gwiazda. Teleskop o
średnicy 100 mm zaczyna rozdzielać co jaśniejsze gwiazdy, jednak ich
całkowitą liczbę szacuje się na 100 000. Dwa nierozdzielone łańcuchy
gwiazd wyglądają jak światełka podobne do czółek. Większy teleskop rozdziela
już jądro M13, a 20-centymetrowy pokazuje sześć łańcuchów gwiazd, przy czym
niektóre z nich mają w tle bledszą poświatę nierozdzielonych gwiazd. W jądrze
znajdują się trzy połączone ciemne pasma zwane Śmigłem[1].
Odkryta w 1714 roku przez Edmunda Halleya,
jest największą i najjaśniejszą gromadą kulistą północnej półkuli nieba. Jest
oddalona od nas o 25 100 lat świetlnych.
·
Na północ-północny wschód od M13 można zobaczyć małą galaktykę NGC 6207 12.
wielkości, wyglądającą jak soczewka.
·
W odległości 26 700 lat świetlnych znajduje się druga gromada z
katalogu Messiera – M92 (NGC 6341). Znana jest od XVIII wieku, kiedy została
odkryta przez niemieckiego astronoma Johanna Bodego.
Jest to jedna z najstarszych gromad w Galaktyce[2].
W 20-centymetrowym teleskopie wyraźna gromada kulista. Najjaśniejsze
gwiazdy halo powodują, że ogólny kształt gromady
jest podobny do wydłużonego prostokąta. Wewnątrz prostokąta halo i jądro są
okrągłe. Jest tam 35 wyraźnych jasnych gwiazd i drugie tyle bladych, coraz
mniej widocznych. Mgła w tle jest też upstrzona światełkami. Jasność rośnie do
granicy jądra o średnicy 40″ łuku, po czym jest mniej więcej stała. W
40-centymetrowym teleskopie widać około dwustu gwiazd, które maskują
prostokątny kształt.
·
Grupę gromad kulistych uzupełnia trzecia, najmniejsza i najsłabiej świecąca
gromada NGC 6229,
o jasności 9,4 m i średnicy 4,5′ łuku.
·
NGC 6210 to mgławica planetarna wielkości 8,8m.
Można ją dostrzec jako dysk leżący na linii łączącej deltę i betę Herkulesa. W
6-centymetrowym refraktorze i 20-centymetrowym teleskopie widać „niebieską
mgłę” o średnicy zaledwie 14” łuku. W wyjątkowo przejrzystą noc można spróbować
dostrzec jej gwiazdę centralną, o jasności 12,7m.
Uwaga
W granicach gwiazdozbioru usytuowany
jest apeks, czyli punkt, w kierunku którego porusza
się Słońce względem najbliższych gwiazd. Zjawisko to odkrył w 1742 roku James Bradley,
zaś położenie apeksu jako pierwszy wyznaczył w 1783 William Herschel.
Analiza tysięcy gwiazd z otoczenia Słońca pozwoliła w XX wieku dokładnie
określić współrzędne apeksu, co umiejscawia go w pobliżu gwiazdy Omikron Herculis.
Słońce podąża w kierunku apeksu, wraz z całym Układem Słonecznym, z prędkością około
20 km/s, czyli 4,2 au na rok.
Rój meteorów
Z konstelacji promieniuje słaby rój meteorów zwanych Tau Herkulidami.
Aktywne od końca maja do końca czerwca. Jednak spodziewać się można tylko kilka
zjawisk na godzinę lub mniej. Co prawda, w 1930 roku rój był wyjątkowo aktywny
(kilkadziesiąt meteorów na godzinę), jednak od tego czasu nie wykazuje
szczególnej aktywności. Ciałem macierzystym roju jest kometa krótkookresowa 73P/Schwassmann-Wachmann
Korona Północna – niewielki,
73. co do wielkości, lecz wyrazisty gwiazdozbiór nieba północnego, leżący między Wolarzem i Herkulesem. Jego gwiazdy układają
się w łuk przypominający diadem bądź koronę.
Jego najjaśniejszą gwiazdą jest Alphecca.
Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem wynosi około 20. W Polsce widoczny od zimy do lata.
Gwiazdozbiór jest jednym z 48 wyznaczonych przez Ptolemeusza. Podobnym gwiazdozbiorem na południowej półkuli nieba jest Korona Południowa.
Pochodzenie
nazwy gwiazdozbioru
Korona Północna jest jedną z tych
konstelacji nieba, które naprawdę przypominają to, co mają przedstawiać, w tym
przypadku koronę z klejnotami. Jest to jeden z pierwotnych greckich
gwiazdozbiorów. Ariadna była córką króla Krety Minosa,
który zbudował labirynt pod swoim pałacem w Knossos.
W labiryncie mieszkał Minotaur, żywiący się ludzkim mięsem potwór z
ciałem człowieka oraz głową i ogonem byka. W ramach trybutu dla
potężnej Krety Ateny zobowiązane
były dostarczać regularnie siedmiu młodzieńców i siedem dziewic, którzy stawali
się ofiarami Minotaura. Tezeusz, syn króla Aten, bohatersko ofiarował się popłynąć na
Kretę, by zabić potwora. Ariadna zakochała się w Tezeuszu i ofiarowała mu miecz
i kłębek nici, które – gdyby przeżył – miały mu pomóc odnaleźć
drogę w labiryncie. Tezeusz zabił Minotaura, uratował Ateńczyków, którzy
przybyli wraz z nim, i opuścił Kretę z Ariadną na przygotowanym przez nią
okręcie. Tezeusz jednak zostawił Ariadnę na wyspie Naksos.
Dziewczyna była załamana, ale wkrótce spotkała i poślubiła boga Dionizosa (Bachusa).
Podczas zaślubin dostała w darze ślubnym złoty diadem wykonany przez Hefajstosa.
Po jej śmierci bóg przeniósł ten prezent na niebo w postaci gwiazd i tak
powstał gwiazdozbiór Korony Północnej.
Gwiazdy Korony
Północnej
Alphecca, Alfa (α) Korony Północnej,
jest członkiem Gromady Ruchomej w Wielkiej Niedźwiedzicy (Collinder 285), która
to grupa zawiera też pięć centralnych gwiazd asteryzmu Wielkiego Wozu i rozmaite
gwiazdy Wielkiej Niedźwiedzicy, Małego Lwa i Smoka. Jest to gromada najbliższa Układowi Słonecznemu, chociaż są kontrowersje,
czy ta rzadka, szeroko rozrzucona grupa może być uważana za prawdziwą gromadę otwartą,
skoro jej własna grawitacja nie jest w stanie utrzymać grupy w całości.
·
Najjaśniejszą gwiazdą konstelacji jest Alphecca (Gemma,
α CrB). W istocie jest to para gwiazd ciągu głównego w ciasnym układzie podwójnym. Z Ziemi widoczna jest
jako układ zaćmieniowy o okresie około 17
dni. Jest on podobny do układu Algola (β Per), ale zmiana jasności
jest niewielka, więc niedostrzegalna dla nieuzbrojonego oko.
·
W łuku Korony znajduje się niezwykła gwiazda zmienna R Coronae Borealis. Znajduje się w odległości
około 6037 lat świetlnych. Jest to żółty nadolbrzym szóstej wielkości gwiazdowej, charakteryzujący się
nagłymi spadkami jasności, które powodowane są przez węgiel gromadzący się w atmosferze
gwiazdy. Zdarza się to co kilka lat i potrafi trwać miesiącami. Istnieją dwie
teorie tych zmian. Według jednej z nich R CrB jest zasłaniana przez krążący
wokół niej obłok pyłowy, według drugiej gwiazda wyrzuca materię, która z kolei
blokuje światło emitowane przez R CrB, zanim się od niej oddali. Gwiazda ta
została po raz pierwszy opisana przez angielskiego astronoma Edwarda Pigotta w
1795. Gdy jest jasna, można ją dostrzec za pomocą lornetki. Warto ją obserwować
co najmniej raz na tydzień.
·
Miłośnicy gwiazd zmiennych powinni pamiętać o nowej powrotnej T CrB, która potrafi ze słabej gwiazdki o
jasności 10m nagle pojaśnieć i stać się dość jasną gwiazdą o
jasności 2 lub 3m. Ostatnie wielkie pojaśnienie zanotowano w 1946, a
poprzednie 80 lat wcześniej. Można więc sądzić, że w początku XXI w. nastąpi
kolejny jej wybuchWarto więc od czasu do czasu spoglądać w te rejony nieba,
nowe powrotne bywają bowiem nieprzewidywalne.
·
Warte uwagi są trzy, choć niezbyt jasne gwiazdy podwójne.
·
Zeta (ζ) Coronae Borealis jest biało-niebieską parą gwiazd piątej i szóstej
wielkości, która oglądana przez niewielki teleskop stwarza wspaniały widok.
·
Trzeci układ to Sigma (σ) Coronae Borealis, składający się z żółtych gwiazd
szóstej i siódmej wielkości.
·
Inne ciekawe gwiazdy to para wizualna Ni (ν) Coronae Borealis, para
rozróżnialnych przez lornetkę czerwonych
olbrzymów piątej wielkości. Są odległe o 6′.
Wybrane obiekty
Jedyne pozagalaktyczne obiekty to
kilka galaktyk,
bardzo bladych i rzadko obserwowanych, z wyjątkiem bardzo wymagającej Gromady
Galaktyk w Koronie Północnej, Abell 2065. W 40-centymetrowym reflektorze
zobaczymy osiem z ponad czterystu rojących się galaktyk tej gromady. Ta
olbrzymia gromada jest tak odległa od nas – 1,5 mld lat świetlnych – że pokrywa
obszar nieba o powierzchni równej zaledwie powierzchni Księżyca.
Gwiazdozbiory letnie:
Gwiazdozbiór Delfina – niewielki, 69. co do wielkości, ale
stosunkowo wyraźny gwiazdozbiór nieba północnego położony w pobliżu równika niebieskiego, na południe od konstelacji Łabędzia, pomiędzy Pegazem a Orłem. Jego gwiazdy układają się w wyskakującego z wody delfina. W
Polsce jest gwiazdozbiorem nieba letniego. Niektórzy początkujący obserwatorzy
mylą tę konstelację z gromadą otwartą M45, czyli Plejadami. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem: około 30. Ze
względu na swój czworokątny kształt cały gwiazdozbiór był niegdyś zwany Trumną
Hioba. Czasami tę nazwę stosuje się do układu czterech najjaśniejszych gwiazd:
Sualocin (α Del), Rotanev (β Del), Gamma Delphini (γ Del) i Delta Delphini (δ
Del). Nie wiadomo kto i kiedy nadał im nazwę Trumny Hioba
Pochodzenie nazwy
gwiazdozbioru
Konstelacja ta znana była już w
starożytności. Według greckich legend gwiazdozbiór przedstawia delfina, który
uratował życie poety i śpiewaka Ariona, gdy ten wyskoczył
za burtę statku, ratując życie przed piratami. Delfin zaniósł Ariona na plażę,
wyprzedzając statek. Piratów zaś, gdy ci dopłynęli do brzegu, pojmano i
stracono. Delfin został umieszczony na niebie na pamiątkę tego wydarzenia.Inna
historia łączy gwiazdozbiór z bogiem morza Posejdonem. Zeus, Hades i Posejdon
ustanowili po pokonaniu Tytanów swoje królestwa. Do Posejdona należały oceany.
Kiedy już zbudował sobie pałac, zaczął rozglądać się za żoną. Pomyślał o
pięćdziesięciu nimfach morskich
– nereidach.
Zalecał się do Amfitryty, ale ta mu nie uległa i uciekła w góry Atlas.
Kolejni posłańcy próbowali ją przekonać, lecz wracali z niczym; w końcu
Posejdon wysłał delfina. Poruszona szczerymi obietnicami delfina, Amfitryta
uległa, wróciła do morza, została żoną Posejdona i urodziła mu wiele dzieci.
Wdzięczny Posejdon wyniósł delfina do nieba.W „Mitologii” Jana
Parandowskiego delfin jest przewodnikiem po podwodnym
królestwie Posejdona.
Gwiazdy Delfina
Ta wyraźnie ukształtowana konstelacja
jest blada i odległa, ale gwiazdy Delfina są łatwe do zidentyfikowania. Zwarty
kształt rombu jest bardzo łatwy do znalezienia. Najjaśniejsze gwiazdy w
Delfinie mają dopiero trzecią i czwartą wielkość gwiazdową. Są to:
·
Beta (β) Del (Rotanev)
to najjaśniejsza gwiazda tej konstelacji. Jest gwiazdą podwójnie złożoną z
sąsiadujących podolbrzymów typu F, okrążających się wzajemnie z okresem
26,6 roku. Znajdują się w odległości 97 lat świetlnych od Słońca.
Jeden jest osiem, a drugi osiemnaście razy jaśniejszy niż Słońce.
·
Alfa (α) Del (Sualocin)
jest układem siedmiu gwiazd – składniki A i G są ze sobą związane fizycznie,
natomiast B, C, D, E i F znajdują się jedynie w pobliżu siebie na niebie i nie
są ze sobą związane fizycznie.
·
Delta
Delphini (δ1,2 Del) – gwiazda podwójna, jasność
układu 3,8m
·
Epsilon (ε) Del (Aldulfin), był zwany
także Deneb Dulfim, co oznacza po arabsku „ogon delfina”, gdzie gwiazda ta się
znajduje.
·
Czwarta pod względem jasności Gamma (γ) Del to gwiazda podwójna, której składniki o
zabarwieniu jasnożółtym i złotożółtym różnią się nieco jasnością; można je
zobaczyć oddzielnie przez każdy teleskop. Składniki położone na niebie w
odległości około 10″.
·
R Delphini – miryda
·
EU Delphini – gwiazda
zmienna półregularna o okresie ok. 60 dni (typ R CrB)
Interesujące obiekty
Chociaż Delfin jest małym gwiazdozbiorem,
można znaleźć kilka interesujących obiektów.
·
Na uwagę zasługuje gromada kulista NGC 6934.
Jest to mała, dość blada i w 20-centymetrowym teleskopie zaczyna rozdzielać się
na gwiazdy. Położona jest niewiele ponad dwa stopnie na południe od ε Del.
·
Gromada kulista NGC 7006 to jedna z najdalszych gromad Drogi Mlecznej.
Położona jest w odległości około 135 tysięcy lat świetlnych od nas i prawie tak
samo daleko od centrum Galaktyki. Potrzebny jest 20-centymetrowy teleskop, żeby
zobaczyć tę gromadę jako drobną mglistą plamkę.
·
NGC 6891 to
mała jasna mgławica planetarna o niebieskim
zabarwieniu, ledwo widoczna w 10-centymetrowym teleskopie, a dobrze widoczna w
20-centymetrowym.
·
Mała podobna do klejnotu NGC 6905,
znana też jako Błękitny Błysk, oglądana przez 20-centymetrowy teleskopie jawi
się jako nieco większa bladoniebieska owalna mgławica planetarna z
postrzępionymi brzegami. Została odkryta przez Williama
Herschela w 1782.
Ciekawostki
·
Alfa (α) i Beta (β) Dolphini mają niezwykłe nazwy: Sualocin i Rotanev.
Czytane wspak ujawniają imię – Nicolaus Venator (w wolnym tłumaczeniu – Mikołaj
Myśliwy), co jest łacińską wersją imienia włoskiego astronoma Niccolo
Cacciatorego (1780-1841). Był on asystentem Giuseppa
Piazziego, dyrektora Obserwatorium w Palermo,
na Sycylii.
Cacciatore przeciwstawił się konwencji, potajemnie nazywając dwie gwiazdy swoim
imieniem i nazwiskiem w katalogu gwiazd Palermo z 1814 roku. Nikt wtedy nie
spostrzegł jego wybiegu. Wykrył to dużo później brytyjski astronom Thomas Webb, kiedy nazwy
gwiazd już się przyjęły.
·
Gwiazda ρ Aql w roku 1992 przekroczyła granicę z konstelacją Orła i teraz należy do
Delfina. Ruch własny pozwala jej przebyć rozmiar tarczy Księżyca w
ciągu ponad tysiąca lat.
·
Gromada kulista NGC 6934 została włączona przez Patricka Moore'a do
stworzonego przez niego Katalogu
Caldwella, zawierającego obiekty, które miłośnik astronomii musi
zobaczyć.
·
14 sierpnia 2013 japoński astronom amator Koichi Itagaki zarejestrował w
konstelacji nieznaną gwiazdę o jasności 6,8m. Obserwacje
spektroskopowe wykazały, że mamy do czynienia z klasyczną gwiazdą nową w
początkowej fazie wybuchu. gwiazda 16 sierpnia 2013 osiągnęła maksymalną
jasność 4,4m. W ten sposób trafiła na listę 30 najjaśniejszych
gwiazd nowych w historii współczesnej astronomii. Potocznie nazywana jest Nową
Delfina 2013, V339 Del, co oznacza, że jest 339. gwiazdą zmienną zaobserwowaną
w Delfinie. Oficjalna nazwa to PNV J20233073+2046041
Gwiazdozbiór
Indianina – mało wyraźny, 49. co do wielkości gwiazdozbiór nieba południowego, a przy tym bardzo wydłużony, bo zajmuje
deklinację od –45° do –74°. Przedstawia człowieka trzymającego włócznię i
strzały. Nie wiadomo, czy jest to rdzenny mieszkaniec Indii Wschodnich
(odkrytych przez holenderskich badaczy podczas ich wypraw) czy
postać Indianina z Ameryki Północnej. Konstelacja składa się z niewielu słabych
gwiazd, więc jedynie osoby z bogatą wyobraźnią mogą dostrzec w niej sylwetkę
człowieka. Liczna gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem wynosi około 20. W Polsce niewidoczna
Pochodzenie nazwy
Grupa gwiazd, którą obecnie uważa się za
Indianina, leży zdecydowanie za daleko na południe, by mogła być obserwowana
przez dawnych europejskich astronomów. Konstelacja ta została wprowadzona
przez nawigatorów holenderskich Pietra Dirksza Keysera oraz Fredericka de Houtmana pod koniec XVI w.,
którzy jako pierwsi systematycznie obserwowali te gwiazdy, i oni też zobaczyli
w nich tubylca. Następnie Petrus Plancius umieścił
Indianina – narysowanego tak, jakby był w trakcie polowania – na swoim globusie
nieba w 1598 roku. Johann Bayer ujął ten gwiazdozbiór w
swojej Uranometrii w 1603 roku. Na różnych mapach nieba
przedstawiano w tym miejscu myśliwego podczas polowania trzymającego w ręku
dzidę, utożsamianego z ludami zamieszkującymi Madagaskar,
południe Afryki czy też Indie Wschodnie. Rycina w Uranometrii wskazuje
na mieszkańca Madagaskaru, na którym holenderscy żeglarze zatrzymali się na
dłużej podczas swojej podróży. Współczesny Bayerowi Julius Schiller,
próbując ułożyć „chrześcijański” atlas gwiazd, połączył Indianina z
sąsiednim gwiazdozbiorem Pawia, by stworzyć cierpiącą
postać biblijnego Hioba. W odróżnieniu od pierwowzoru
pomysł Schillera nie wytrzymał próby czasu. Poza tym od czasów Bayera nie było
specjalnych zmian w gwiazdach konstelacji.
Gwiazdy Indianina
Blade gwiazdy konstelacji zawierają
mnóstwo galaktyk i gwiazdę, która jest jedną z najbliższych sąsiadek Słońca.
Główne gwiazdy, Alfa, Beta, Delta i Theta, tworzą długi trójkąt nie
przypominający figury narysowanej przez Bayera.
·
Gwiazdy południowego nieba wchodzące w skład „nowożytnych” gwiazdozbiorów
bardzo rzadko mają nazwy własne. Ale misjonarze jezuiccy w Chinach nadali Alfie Indianina nazwę Pers,
zanim stała się ona częścią gwiazdozbioru. Jest to pomarańczowy olbrzym typu K0,
około 60 razy jaśniejszy od Słońca i znajduje się od niego w odległości około
100 lat świetlnych. Gwiazda przestała już palić wodór w
swoim wnętrzu, zeszła z ciągu głównego i obecnie znajduje się w fazie
przejściowej między fazami podolbrzyma i
olbrzyma. Ma masę 12 razy większą od Słońca i odległa jest o niemal 100 lat
świetlnych od nas, a jej wiek szacuje się na około miliard lat. Gwiazda
tworzy układ potrójny z czerwonymi karłami.
·
Druga co do jasności gwiazda to Beta Indi. Jest to pomarańczowy nadolbrzym typu
K1. Tworzy układ wizualnie podwójny z gwiazdą o jasności 12,5m.
·
Gwiazda Epsilon (ε) Indi podobna do Słońca, choć o
7,5 razy mniejszej mocy promieniowania, leży w odległości 11,8 roku świetlnego.
Należy do najbliższych gwiazd widocznych nieuzbrojonym okiem. Ma jasność 5,0m i bladopomarańczowy kolor. Jest
to pomarańczowy karzeł typu K; gwiazdy tego
typu wraz z karłami typu M są najpopularniejszym rodzajem gwiazd. Ma około
70% masy Słońca, a jasność stanowi zaledwie jedną piątą jego
jasności. Jest najbledszą gwiazdą widoczną nieuzbrojonym okiem na całym niebie.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku była jednym z
obiektów intensywnych poszukiwań planet i cywilizacji pozaziemskich
(program SETI, satelita Copernicus).
·
Theta (θ) Indi to gwiazda czwartej wielkości, która ma towarzysza siódmej
wielkości. To bardzo atrakcyjna gwiazda podwójna, jej żółty i pomarańczowy
składnik leżą blisko siebie i łatwo dają się rozdzielić za pomocą
15-centymetrowego teleskopu.
·
wśród słabszych gwiazd warto zwrócić uwagę na Ro Indi.
Gwiazda ta ma już 13 miliardów lat, znajduje się w fazie żółtego podolbrzyma, u
schyłku swojego istnienia. Niebawem, choć mogą to być miliony lat, odrzuci
zewnętrzną otoczkę i powstanie z niej mgławica planetarna. Znajduje się w odległości
87 lat świetlnych i ma rozmiary i masę zbliżoną do Słońca. W 2002 znaleziono
krążącą wokół tej gwiazdy planetę o masie co najmniej 2,26 masy Jowisza.
·
T Indi to olbrzym, gwiazda zmienna półregularna o
jasności 5 do 7m z typowym okresem 11 miesięcy.
Interesujące obiekty
W gwiazdozbiorze nie ma obiektów z katalogu
Messiera, znajduje się on zbyt daleko na południe, by można było
dostrzec jego gwiazdy z Europy. W konstelacji nie ma żadnych gromad gwiazd ani mgławic,
które mogą obserwować amatorzy. Chociaż ten gwiazdozbiór jest bogaty w galaktyki,
są one odległe i małe.
·
NGC 7090 jest
najbardziej efektowną z galaktyk, która znajduje się pomiędzy deltą a tetą;
jest to widoczna z boku galaktyka spiralna z poprzeczką i
długim rzadkim halo dostrzegalnym w 20-centymetrowym
teleskopie.
·
W pobliżu jednego z krańców widać bladą gwiazdę, która oszukała już wielu
obserwatorów amatorów, pewnych, że znaleźli supernową.
Bardzo małą NGC 7049 widać jako dość jasną gwiazdę w 20-cenymetrowym
teleskopie; można zobaczyć nawet jej ukryte jądro.
Gwiazdozbiór Jaszczurki – gwiazdozbiór nieba północnego leżący między Andromedą a Łabędziem, 68. co do wielkości, wydzielony około 1687
roku przez Jana
Heweliusza, opublikowany
w 1690 roku, w pośmiertnie wydanym atlasie „Firmamentum Sobiescianum”. Należy
do rodziny konstelacji Perseusza. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem wynosi
około 35. W Polsce widoczny od lata do zimy.
Pochodzenie
nazwy
Gdyby nie Heweliusz, który w
najjaśniejszych gwiazdach tego regionu nieba widział zygzakowato wygięte ciało
małego gada, ten niewielki gwiazdozbiór być może zyskałby przydomek małej Kasjopei, gdyż główne gwiazdy tworzą
charakterystyczny kształt litery W. Jaszczurka to mały gwiazdozbiór w
północnej Drodze Mlecznej. Znajduje się w niej sporo
małych gromad otwartych, ale żadna z gwiazd nie posiada nazwy własnej ani nie
jest związana z nią żadna legenda bądź mit. Johann Bode proponował
umieścić w tej części nieba inną konstelację Honores
Frederici, upamiętniającą Fryderyka Wielkiego, króla Prus. Wcześniej zwany też Berłem (łac. Sceptrum).
Gwiazdy
Jaszczurki
Ze względu na niewielką jasność, żadna z
gwiazd nie posiada własnej nazwy. Astronomowie posługują się ich
liczbowo-literowymi oznaczeniami katalogowymi. Główne gwiazdy tworzą
zygzakowatą linię, która może naśladować ścieżkę pędzącej jaszczurki. Gwiazdy
mają wielkość 4 i 4,5; zadziwiająco dobrze
widać je na ciemnym niebie. Obserwując niebo z przedmieścia, należy posługiwać
się lornetką, bo zygzak nie jest bardzo długi. Jako leżąca między spiralnymi
ramionami naszej Galaktyki Jaszczurka
wydaje się świecić bardzo słabo.
·
Najjaśniejsza gwiazda Alfa Lacertae ma
jasność zaledwie 3,76m. Jest to układ podwójny, w którym jaśniejszy składnik
to karzeł o typie widmowym A1. Jego obserwowana wielkość gwiazdowa wynosi
3,78m. Drugi składnik jest słabszy. jego jasność to tylko 11,8m.
Natomiast odległość między składnikami wynosi 36. sekund łuku.
Mimo że α i β Lacertae leżą w odległości mniejszej niż 200 lat świetlnych,
są zbyt słabe, aby było je dobrze widać z Ziemi.
·
Z kolei 4 Lacertae jest nadolbrzymem,
ale leży w odległości kilku tysięcy lat świetlnych.
·
8 Lacertae to układ czterech białych gwiazd. Główna para
ma wielkości 5,7 i 6,5, a rozdzielona jest o 22. sekundy łuku. Około 2,4 razy
dalej znajdują się kolejne dwa składniki o wielkościach 10,5 i 9,3m.
·
EV Lacertae to
młoda, szybko rotująca gwiazda rozbłyskowa. Jest czerwonym karłem świecącym 1% mocy Słońca.
Jest kilka gwiazd podwójnych,
odpowiednich dla małych teleskopów.
·
Struve 2894 (Σ2894) stanowi taką parę gwiazd. Dawes podaje, że są to
gwiazdy „biała i niebieska”.
·
Struve 2902 (Σ2902) składa się z gwiazdy żółtawej i gwiazdy białej.
·
Struve 2890 (Σ2890) o składnikach jednakowej wielkości 8,5m i
odległych o 9,4″ łuku.
·
Struve 2942 (Σ2942) to bardziej zwarta para odległa o 2,8″ łuku,
które Friedrich Struve opisał jako
„czerwonawo złotą i popielatą”.
Interesujące
obiekty
·
NGC 7243, gromada otwarta,
oddalona od Słońca o około 2800 lat świetlnych. Składa się głównie z
białych i niebieskich gwiazd. Jej jasność widzialna to około 6,4m. Zajmuje na niebie obszar o średnicy
21′. Jest to nieregularna, rozproszona grupa około 40 gwiazd wokół podwójnej
gwiazdy Struve 2890. Najbardziej znany obiekt, który można obserwować małym
teleskopem.
·
NGC 7209,
druga gromada otwarta w konstelacji Jaszczurki, zajmuje powierzchnię o średnicy
15′ i jasności widzialnej 7,7m. W jej skład wchodzi około 100
młodych gwiazd i oddalona jest od Słońca o około 3810 lat świetlnych. W
20-centymetrowym reflektorze widać ją jako ładną, ale rozproszoną grupę. Jest
tam wiele gwiazd 10. i 11. wielkości, w tym dwie czerwone gwiazdy. Pomarańczowa
gwiazda 6. wielkości leży też poza północną krawędzią tej gromady, a w
sąsiednich obszarach Drogi Mlecznej umiejscowione są kolejne kolorowe gwiazdy.
·
NGC 7245 jest
najmniejszą i najbledszą z tej trójki, ale wynika to z odległości wynoszącej
sześć tysięcy lat świetlnych. Najjaśniejszą jest gwiazda 13. wielkości, więc
kiedy 20-centymetrowy teleskop przy małym powiększeniu trafi na tę gromadę,
można zobaczyć tylko bladą nierozdzieloną wydłużoną poświatę. Duże powiększenie
umożliwi zaobserwowanie około 35 ze 169 gwiazd gromady
·
Odkryty w 1929 roku obiekt BL Lacertae,
pierwotnie traktowany jako gwiazda zmienna (o
wahaniach jasności od 12,4 do 17,2m), jest prototypem grupy galaktyk
aktywnych o szybkich i nieregularnych zmianach jasności,
nazwanych lacertydami.
·
Małej mgławicy planetarnej IC 5217 o średnicy 6,6” łuku nie
można w zasadzie rozdzielić na gwiazdy za pomocą 40-centymetrowego teleskopu.
Ten cel wielkości 12,6 jest bledszy niż dwie sąsiednie gwiazdy, kiedy się
patrzy na niego bez filtra, ale jawi się jako najjaśniejszy obiekt, gdy używa
się OIII.
·
Sharpless 126 to mgławica nazwana
na cześć astronoma Stewarta
Sharplessa, który opublikował w 1959 roku drugą i ostateczną wersję
swojego słynnego katalogu mgławic.
Planety pozasłoneczne
W układzie podwójnym ADS 16402 w
2006 roku odkryto planetę wielkości Jowisza obiegającą
jeden ze składników. Ten interesujący system dwóch podobnych do Słońca gwiazd i
gazowej planety jest przy tym stabilny, co oznacza, że planety mogą istnieć
nawet w skomplikowanych grawitacyjnie układach.
Gwiazdozbiór
Koziorożca – jeden z gwiazdozbiorów zodiakalnych, 40. co do wielkości, znany już w starożytności. Jest
dziesiątym i zarazem najmniejszym spośród gwiazdozbiorów zodiakalnych. Położony
jest na południowej
półkuli nieba. Te blade
gwiazdy nazywane były już przez cywilizacje Sumerów i Chaldejczyków Suhur-mash-ha, czyli Kozia ryba.
Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem wynosi około 50. W Polsce widoczny latem.
Mity i legendy
Może się wydawać dziwne, że jedna z
najbledszych konstelacji zodiakalnych znana jest najdłużej. Jej znaczenie
polega jednak nie tyle na charakterze gwiazd, ale na jej położeniu. Dzisiaj
przesilenie zimowe ma miejsce, gdy Słońce znajduje
się w obrębie gwiazdozbioru Strzelca, ale tysiące lat temu to właśnie
Koziorożec oznaczał najbardziej wysunięte na południe położenie Słońca na
niebie.W wyobrażeniach starożytnych Greków przedstawia on pół
kozła, pół rybę, gdyż taką właśnie postać przybrał rogaty bożek Pan,
gdy wraz z innymi bogami uciekał przed potworem Tyfonem do Egiptu. Pan był synem
nimfy Dryope oraz boga Hermesa. Urodził się z nogami i rogami kozła, na ten
widok jego matka uciekła, jak też wszyscy ludzie, którzy go ujrzeli. To właśnie
od imienia stwora powstało wyrażenie „paniczny strach”. Pomimo tego Pan bardzo
lubił ludzi i był dla nich życzliwy.Podczas wojny pomiędzy bogami olimpijskimi
z Tytanami Pan
ostrzegł olimpijczyków o zbliżaniu się Tyfona, którego wysłała przeciw
nim Gaja. Bogowie przyjęli różne postacie, by uciec
przed potworem. Pan wskoczył do wody i próbował zmienić się w rybę. Niestety
jego przeistoczenie nie udało się całkowicie – został w połowie kozłem, w
połowie rybą. Kiedy z powrotem wdrapał się na brzeg, okazało się, że Tyfon
rozszarpał Zeusa. Aby przestraszyć potwora, Pan zaczął krzyczeć – tak długo,
aż Hermes zdołał
pozbierać wszystkie członki Zeusa. Pan i Hermes połączyli je w jedną całość,
dzięki czemu Zeus mógł ponownie podjąć walkę z potworem. Ostatecznie Zeus
pokonał potwora, rzucając nań pioruny, i pogrzebał go żywcem pod Etną na Sycylii,
skąd potwór nadal daje o sobie znać poprzez wydobywające się z krateru kłęby
dymu. Za pomoc udzieloną Zeusowi został
przez niego umieszczony wśród gwiazd.
Gwiazdy Koziorożca
Chociaż z trudem można zauważyć
podobieństwo gwiazdozbioru do kozła (nawet z rybim ogonem), to gwiazdy
Koziorożca względnie łatwo można odnaleźć na niebie. Większe z nich tworzą duży
trójkąt, którego wierzchołki wyznaczają dwie gwiazdy czwartej wielkości Alfa i
Omega oraz Delta, gwiazda trzeciej wielkości. Żadna z nich nie jest specjalnie
jasna, ale przypomina bardzo kształt dolnej części bikini.
·
Alfa Capricorni (α Cap), składa się
z nadolbrzyma o typie widmowym
G3 o jasności 4,4m – α² Cap oraz olbrzyma – α² Cap (Algedi
– 'kozioł') o typie G8 i jasności 3,8m. W rzeczywistości opisane
gwiazdy nie są związane ze sobą fizycznie. Oba te obiekty mają towarzyszy.
·
Gwiazda Beta Capricorni (β Cap) (nazywana Dabih,
co oznacza „rzeźnik” - nazwa ta jest związana z arabską tradycją składania
kozła w ofierze, gdy Słońce wchodzi w obszar Koziorożca) to gwiazda podwójna: jaśniejsza i mniejsza β¹ Cap
świeci z jasnością 3,4m, a słabsza i większa β² Cap – 6,2m.
W rzeczywistości β Cap jest jeszcze bardziej skomplikowana i oba składniki
posiadają kolejnych, ale już o wiele słabszych towarzyszy.
·
Nieco na południe od bety (β) znajduje się mały trójkąt gwiazd piątej i
szóstej wielkości: Omikron (ο), Pi (π) i Ro (ρ). Wszystkie trzy to ładne pary o
różnej naturze, dobrze je widać w 15-centymetrowym teleskopie.
·
Deneb Algedi (δ
Cap) najjaśniejsza gwiazda w konstelacji oznaczająca „ogon kozła” to układ wielokrotny gwiazd, w którym
składnik A jest zmienną typu Algol o okresie
zmienności 1,02 dnia i zmianie jasności od 2,81 do 3,05m
Interesujące obiekty
Gwiazdozbiór ma stosunkowo niewiele do
zaoferowania astronomowi amatorowi.
·
M30 – gromada kulista,
owalnie ukształtowana, o jasnym centrum, odkryta przez Charles’a
Messiera w 1764 roku. Oddalona jest o około 28 tysięcy lat świetlnych i
zajmuje obszar o średnicy 12 minut łuku. Jej jasność wizualna to 7,2m.
Na północnej i zachodniej stronach jej halo całkiem
wyraźnie widać dwa ramiona gwiazd.
Zwrotnik Koziorożca
Z gwiazdozbiorem tym powiązane jest
także przesilenie zimowe. Równoleżnik,
na którym Słońce jest w zenicie w momencie tego przesilenia nazywany
jest zwrotnikiem Koziorożca. Nazwa ta wynika z
faktu, że właśnie w tym gwiazdozbiorze znajdowało się Słońce w momencie
przesilenia około 2000 lat temu, gdy nadano nazwę temu równoleżnikowi. W
dzisiejszych czasach, na skutek precesji,
w chwili przesilenia zimowego, Słońce znajduje się w obrębie
gwiazdozbioru Strzelca. Przez gwiazdozbiór Koziorożca
przebiega obecnie 27,8° ekliptyki – niemal cały znak Wodnika. Słońce wędruje na tle gwiazdozbioru
Koziorożca między 19 stycznia a 16 lutego.
Rój meteorów
Warto zwrócić uwagę na rój meteorów związanych
z konstelacją, Kaprikornidy, które w połowie lipca dają około
ośmiu meteorów na godzinę.
Gwiazdozbiór Liska – niezbyt jasny, 55. co do wielkości, gwiazdozbiór nieba
północnego, wprowadzony w 1687 roku,
przez gdańskiego astronoma Jana Heweliusza, opublikowany w 1690 roku, pod pierwotną nazwą
Lisek z Gęsią, w pośmiertnie wydanym atlasie Firmamentum Sobiescianum.
Znajduje się on wewnątrz formacji „Trójkąta
letniego”. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 45. Widoczny w Polsce od wiosny do
jesieni.
Gwiazdy Liska
Lisek jest wykrojony z Drogi Mlecznej w Łabędziu pomiędzy Strzałą a betą Łabędzia[1].
Na granicy Liska i Strzały znajduje się grupa gwiazd, układająca się w kształt
haka, widoczna przez małą lunetę, nazywana też gromada Wieszak.
·
Najjaśniejszą gwiazdą tej konstelacji jest Alfa Vulpeculae (Anser)
o jasności 4,44m, czerwony olbrzym odległy
od Układu Słonecznego o 295 lat świetlnych.
Nazwa tej gwiazdy oznacza po łacinie gęś.
Początkowo cały gwiazdozbiór nosił nazwę „Lisek z Gęsią” (łac. Vulpecula
cum Ansere) w pośmiertnie wydanym atlasie Firmamentum Sobiescianum.
Owa gęś znajdowała się w pysku lisa. Po zmianie nazwy gwiazdozbioru na „Lisek”,
gęś pozostała jako nazwa jego najjaśniejszej gwiazdy. Obok niej leży 8 Vul, pomarańczowy olbrzym szóstej
wielkości, położony w odległości 484 lat świetlnych. Obie znajdują się w
różnych odległościach od Słońca,
więc nie są ze sobą związane.
·
T Vul to żółto-biały nadolbrzym z grupy cefeid,
którego wielkość gwiazdowa zmienia się co 4,4 dnia. Położony w odległości 1700
lat świetlnych od Słońca.
Interesujące obiekty
·
asteryzm zwany Gromadą BrocChiego lub
Wieszakiem (od kształtu przypominającego wieszak na ubrania). Collinder 399 (Gromada
BrocChiego) składa się z 10 gwiazd o jasności od 5 do 7m. Jest widoczny przez lornetkę na
granicy Liska i Strzały. Sześć gwiazd tworzy niemal prostą linię, rozciągającą
się na długości równej trzem średnicom tarczy Księżyca.
Z środka drążka wychodzi zagięty łańcuch czterech gwiazd, tworząc haczyk Wieszaka.
Najjaśniejszym składnikiem asteryzmu jest 4 Vul piątej wielkości, znajdujący się w haczyku.
Gwiazdy znajdują się w odległości od około 200 do ponad 1000 lat świetlnych, w
związku z tym nie tworzą prawdziwej gromady,
a tylko zgrupowanie optyczne.
·
M27 (NGC 6853, mgławica Hantle lub
Mgławica Podwójny Dzwon) – jasna i rozległa mgławica planetarna o jasności 8m i
średnicy kątowej 7,5' (1/4 średnicy Księżyca w pełni), odległa o 1250 lat świetlnych.
Jej nazwa bierze się z kształtu, widocznego na fotografiach. M27 pobudza do
świecenia centralna gwiazda 13m, która przed około 50 tysiącami lat
gwałtownie odrzuciła zewnętrzne warstwy swej materii. Obiekt rozszerza się z
ogromną prędkością, 27 km/s. Przez lornetkę wygląda jak eliptyczna, nieco
zamglona świetlista plamka.
·
Gromada otwarta NGC 6940 ma
wielkość 6,3 i średnicę kątową niemal połowy Księżyca.
Znajduje się w niej około 170 gwiazd. Gromada ma kształt wzdętej litery Y, bo
każde z ramion Y jest chmurą iskierek, a nie linią. Centrum gromady znaczy
pomarańczowa gwiazda.
W 1967 roku w obrębie tej konstelacji
angielscy radioastronomowie odkryli pierwszego pulsara.
Jest położony około półtora stopnia na północ od Gromady BrocChiego.
Gwiazdozbiór Łabędzia – jeden z bardziej wyrazistych gwiazdozbiorów nieba
północnego, znany już w
starożytności. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 150, 16. co do wielkości. W Polsce
widoczny od wiosny do jesieni. Ze względu na to, że jego najjaśniejsze gwiazdy
układają się na niebie w kształt krzyża, czasem nazywany jest Krzyżem Północy
(analogia do Krzyża
Południa). Gwiazdozbiór znajduje
się w obrębie Drogi Mlecznej. Wysoko na letnim północnym niebie Łabędź
pokazuje najjaśniejszą część północnej Drogi Mlecznej, wspaniałą Chmurę Gwiazd
w Łabędziu. Najjaśniejsza gwiazda Łabędzia, Deneb tworzy,
wraz z Altairem z Orła oraz Wegą z Lutni, charakterystyczną formację nieba
letniego, asteryzm – Trójkąt letni.
Mity i legendy
Łabędź przedstawia postać, jaką
przybierał Zeus w
czasie swych sekretnych schadzek. Jednym z obiektów pożądania miała być nimfa
Nemesis lub, w bardziej powszechnej wersji, królowa Sparty – Leda.
Po miłości z Zeusem Leda zrodziła podobno – są różne wersje tej historii –
jedno lub dwa jaja. Z nich narodzili się Kastor i Polluks oraz Helena Trojańska. Polluks i Helena Trojańska
byli rzekomo potomkami Zeusa, lecz Kastor był synem Ledy i jej męża,
króla Tyndareosa.
Inna opowieść mówi o tym, że Orfeusz po
swojej śmierci został jako Łabędź uwieczniony tuż przy swoim instrumencie, to
jest obok gwiazdozbioru Lutni
Gwiazdy Łabędzia
Ponieważ przez konstelację przechodzi
Droga Mleczna, widać tam zatrzęsienie gwiazd – nic dziwnego, że jest to miejsce
intensywnych badań astronomicznych. W szczególności teleskop Keplera prowadzi
w tym rejonie obserwacje w celu poszukiwania planet
pozasłonecznych wśród około 150 tysięcy gwiazd. Jaśniejsze
gwiazdy tworzą asteryzm Krzyża
Północy. Te same gwiazdy wraz z bledszymi – wypełniającymi skrzydła – układają
się w łabędzia. Delta i Epsilon Cygni to jego skrzydła, między nimi znajduje
się Gamma Cygni, Albireo tuż u końca szyi, Deneb
zaś tam, gdzie ma on kuper. Wymienione gwiazdy są jednocześnie pięcioma
najjaśniejszymi w konstelacji.
·
Alfa (α) Łabędzia (Deneb), nadolbrzym, jest gwiazdą pierwszej wielkości,
pomimo że znajduje się w odległości 1500 lat świetlnych: wynika to z faktu, że jej
jasność jest 60 tysięcy razy większa od jasności Słońca.
Odległość jest jednak obarczona dużą niepewnością. Stąd też problemy z
ustaleniem precyzyjnych parametrów fizycznych. Jej promień jest co najmniej 200
razy większy niż Słońca, masa to 19 mas Słońca, a jasnością przewyższa je około
200 tysięcy razy. Deneb w Łabędziu to jeden z wielu Denebów na
niebie; innymi są na przykład Deneb Kaitos (Beta Ceti), Deneb Algedi (Delta Capriorni), Denebola (Beta Leonis). Wszystkie nazwy
oznaczają ogon lub inną „końcówkę” zwierzęcia bądź postaci.
·
Warto zaznaczyć, że pierwszą gwiazdą, której odległość od Słońca (11,4 lat świetlnych) określono w
1841, mierząc roczną paralaksę, była 61
Łabędzia 61 Cygni. To efektowna para wyraźnie
rozdzielonych pomarańczowych karłów.
·
Albireo, (β Cyg), jest charakterystyczną gwiazdą podwójną.
Już za pomocą niewielkiego teleskopu zobaczymy tam parę gwiazd wyraźnie
różniących się barwą. Jaśniejszy składnik, Beta Cygni A ma barwę bursztynową,
słabszy zaś, Beta Cygni B, to gwiazda zielononiebieska. Choć na niebie są
oddalone od siebie o zaledwie 35 sekund łuku, nie ma pewności, czy ta para to
tylko układ podwójnie wizualny, czy jest to również układ fizyczny.
·
Delta Cygni (Fawaris) to kolejny system
gwiezdny. Jest to układ potrójny,
w którym dwa dominujące składniki dzieli odległość zaledwie 2,4 sekundy łuku,
więc do ich obserwacji konieczny jest teleskop o średnich rozmiarach.
·
Epsilon Cygni (Aljanah) – pomarańczowy
olbrzym położony w odległości 72 lat świetlnych.
·
Najbardziej znaną gwiazdą zmienną jest χ Cyg. Jest to
zmienna typu Mira Ceti, znana od
końca XVII wieku, o okresie pulsacji blisko 400 dni. W maksimum blasku osiąga
nawet 3,3m i jest widoczna gołym okiem w pobliżu η Cyg.
·
Inna ciekawa gwiazda zmienna to P Cygni, błękitny hiperolbrzym o blasku zmieniającym się
nieregularnie. Ze względu na to, że jest to gwiazda u kresu życia, można
spodziewać się jeszcze większych jej pojaśnień, a także związanych z nimi
wyrzutów materii (tak jak w przypadku gwiazdy Eta Carinae).
Interesujące obiekty
Przez konstelację przechodzi pas Drogi
Mlecznej – jeden z najpiękniejszych jego fragmentów. To gęsto usiane „pole
gwiazdowe” Galaktyki przecięte jest ciemnym obłokiem pyłu o masie szacowanej na
milion mas Słońca, które
nazywane jest Wielką Szczeliną.
Ciągnie się ona od Łabędzia i przebiega, rozszerzając się stopniowo, aż
do konstelacji Strzelca.
W skład obłoku wchodzi asocjacja gwiazdowa Cygnus OB2, której niezwykle młode, super
masywne gwiazdy zanurzone są w gęstym obłoku pyłu i gazu. Ta gromada gwiazdowa
zawiera szacunkowo 50-100 gwiazd typu widmowego O i jest często
porównywana z najjaśniejszymi gromadami w Wielkim Obłoku
Magellana. Jej szczegółowe obserwacje prowadzi się w falach
radiowych i rentgenowskich – dla amatorów astronomii jest to ciemny obszar na
niebie.
W Łabędziu nie brak również starszych
gromad gwiazdowych, które są w zasięgu amatorskiego sprzętu.
·
Rozległa gromada otwarta M39, położona w odległości około 800 lat
świetlnych i zawierająca mniej niż setkę gwiazd. Przy dobrych warunkach można
ją dostrzec nieuzbrojonym okiem.
·
Kolejna łatwa do znalezienia gromada otwarta to M29, położona na południe od Gamma Cygni.
Kilka z jej jasnych gwiazd układa się w kształt wozu, ale z nieco przyciętym
dyszlem. Składa się z relatywnie młodych gwiazd o wieku szacowanym na 10
milionów lat.
Spośród czternastu mgławic widocznych w konstelacji
najbardziej efektowna jest NGC 6826. „Zerkając”
można zobaczyć, że mierzący 25 sekund łuku dysk Mgławicy Mrugającej jest tak
jasny, że zakrywa centralną gwiazdę. Patrząc normalnie, zauważymy inną
sytuację: gwiazda świeci niemal jaśniej niż dysk. Mgławica ósmej wielkości
znajduje się w odległości około 3200 lat świetlnych. Przez teleskop o aperturze 75 mm widać ją jako
bladoniebieską plamkę. Chcąc ją lepiej zobaczyć, trzeba użyć instrumentu o
aperturze 150 mm.
·
Na końcu wydłużonej, ciemnej mgławicy Barnard 168 widać mgławicę emisyjną Kokon
(IC 5146). Jest położona w odległości około 3,3
tysiąca lat świetlnych i świeci dzięki gwiazdom gromady, którą otacza, czyli
Collinder 470. Gromada zawiera niewiele ponad 100 gwiazd, z czego zaledwie dwie
są możliwe do dostrzeżenia za pomocą amatorskiego teleskopu. Mgławica jest
wdzięcznym obiektem dla astrofotografów. Położona jest na granicy z konstelacją
Jaszczurki na wschód od M39.
·
Obok jasnego Deneba, kilka stopni na wschód rozciąga się wielka mgławica
emisyjna Ameryka Północna (NGC
7000). To właśnie najjaśniejsza gwiazda Łabędzia pobudza ją do świecenia. Swoją
nazwę zawdzięcza podobieństwu kształtu do Kontynentu Ameryki Północnej.
Rozmiarami przekracza cztery tarcze Księżyca, ale próżno jej szukać na niebie
nieuzbrojonym okiem. Całe piękno tej mgławicy widać dopiero na długoczasowych
zdjęciach. 10-centymetrowy teleskop pokaże Florydę i Meksyk, które składają się
głównie z mgławicowości emisyjnej. Ciemne mgławice tworzą „oceany” otaczające
świecący „kontynent”.
·
Bliżej Deneba znajduje się słabsza i mniejsza mgławica, IC 5070, zwana
Pelikanem, gdyż przypomina siedzącego z zamkniętym dziobem ptaka. W istocie
obie mgławice są jednym obłokiem zjonizowanego wodoru przedzielonego na niebie ciemnym
pasmem pyłu. Odległość od tego kompleksu szacowana jest na około 1600 lat
świetlnych.
·
Kolejna warta uwagi mgławica znajduje się na linii między γ i η Cyg. To
mgławica emisyjna Półksiężyc (NGC 6888). W niej świeci
masywna gwiazda WR 136 typu Wolfa-Rayeta odznaczająca
się szybkim tempem ewolucji. Jeszcze około 4,5 miliona lat temu była w
stadium nadolbrzyma i
miała typ widmowy O.
·
Inna ciekawa mgławica zajmuje obszar kilku stopni kwadratowych w okolicy
gwiazd ζ i ε Cyg. Jest to pozostałość po supernowej sprzed około 6,5 tysięcy lat.
To mgławica Welon (Pętla Łabędzia),
odległa od nas około 1500 lat świetlnych. Jej dostrzeżenie wymaga
światłosilnego teleskopu. Zwyczajna lornetka pokaże NGC 6992/5 w kształcie
haczyka, a 8-centymetrowa apertura umożliwi
podziwianie włóknistej NGC 6960 i
Trójkąta Pickeringa (nieskatalogowanego). Wiele włókien i odnóg pojawiających
się na zdjęciach można zobaczyć, używając filtra OIII i 40-centymetrowego
teleskopu, który pokaże także NGC 6979.
·
Kolejny kompleks jasnych i ciemnych mgławic to IC 1318 – Mgławica Gammy (γ) Łabędzia.
·
Największe ciemne mgławice konstelacji są widoczne nieuzbrojonym okiem.
Północny Worek Węgla jest bulwiastym północnym końcem Wielkiej Szczeliny.
·
Mgławica Lejek (LG3) ciągnie się przez 12 stopni od ety (η) Cefeusza do
zachodniej granicy M39.
·
Planety pozasłoneczne: HD 188753 A b
·
Poza zasięgiem amatorskiej astronomii znajduje się Cygnus A, które jest potężnym radioźródłem powstałym
w wyniku zderzenia dwu galaktyk miliony lat świetlnych od nas.
·
Niedaleko Eta (η) Cygni znajduje się Cygnus X-1, silne źródło promieniowania
rentgenowskiego. Uważa się, że jest to, leżący w naszej
Galaktyce, układ podwójny złożony
z czarnej dziury i niebieskiego
nadolbrzyma.
·
Cygnus X-3.
Roje meteorów
W okresie od połowy lipca do końca
sierpnia promieniują meteory z dwóch
rejonów Cygnidów (Alfa i Kappa). Ciałem macierzystym roju meteorów Kappa Cygnidów może
być kometa z rodziny jowiszowej, której
pozostałością jest planetoida (361861) 2008 ED69.
Nie jest znane ciało macierzyste roju Alfa Cygnidów.
Gwiazdozbiór
Orła – gwiazdozbiór nieba południowego, 22. co do wielkości, jest łatwo zauważalny z
powodu najjaśniejszej gwiazdy Altair, α (Aql) 0,76m (pierwsza
liga jasności gwiazd – 12 miejsce). Konstelacja Orła znana była już w Mezopotamii (3 tysiące lat temu), jednak nie zawsze
była nazywana Orłem. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem: około 70. W
Polsce widoczna latem.
Mity i legendy
Najlepiej znaną mitologią wspominającą o
tym orle jest mitologia grecka, ale jest możliwe, że Orzeł jest gwiazdozbiorem
dużo starszym. Gwiazdozbiór wyobraża mitologicznego orła, pod postacią
którego Zeus sfrunął
na ziemię porywając na Olimp urodziwego królewicza trojańskiego Ganimedesa, by uczynić go podczaszym bogów.
Później Ganimedes znalazł się wśród gwiazd pobliskiej konstelacji Wodnika. Przedstawiany jako orzeł w locie,
dźwigający w szponach młodego chłopca. Orzeł kieruje swój lot w stronę
gwiazd Koziorożca. Był również ptakiem
przynoszącym pioruny dla Zeusa.Niektóre z gwiazd, obecnie wliczanych w skład
gwiazdozbioru Orła, tworzyły kiedyś gwiazdozbiór Antinous (Młodzieniec), teraz już
nieuznawany. Nazwa grupy sięga II wieku, kiedy cesarz rzymski Hadrian,
być może zainspirowany opowieścią o Zeusie i Ganimedesie, utworzył ją, by
upamiętnić ulubionego młodzieńca na swoim dworze. Według legendy ten
młodzieniec poświęcił się, by przedłużyć życie cesarza. W atlasach gwiazd
XVI-XIX wieku Orzeł przedstawiany jest z Antinousem w
szponach, a więc tak, jakby Młodzieniec reprezentował Ganimedesa. W
średniowieczu astronomowie arabscy (a pod ich wpływem także europejscy)
konstelację nazywali Sępem w locie (łac. vultur
volans). W mitologii chińskiej gwiazdozbiór ten nazywa się Pasterzem. Atlasy gwiazd od XVI do XVIII
wieku znacznie się między sobą różnią w sposobie pokazywania figury orła.
Wybrane obiekty
Gwiazdy Orła
Wiele gwiazd konstelacji jest bardzo
bladych i trzeba sporo wyobraźni, by połączyć je w figurę. Alfa (α Aql) mająca
z boków Betę (β Aql) i Gammę (γ Aql) stanowią łatwo
rozpoznawalną grupę, tworzącą szyję i głowę orła. Zeta (ζ Aql) i Epsilon (ε Aql) stanowią koniec jednego
skrzydła, Theta (θ Aql)
tworzy drugie, a Lambda (λ
Aql) – ogon.
·
Atrakcją Orła jest Eta (η)
Aquilae, będąca jedną z najjaśniejszych cefeid na niebie. Jej jasność waha się
między 3,48 a 4,39m, z okresem 7,177 dnia. Jest jasnym nadolbrzymem. Jej odległość od Słońca wynosi około 1170 lat świetlnych. Obserwatorzy gwiazd zmiennych
mogą pokusić się o wyznaczenie krzywej zmian blasku cefeidy. Zmiana jej
jasności jest odpowiednią zmienną nawet dla osób początkujących.
·
Altair (α
Aql) jest trzynastą najjaśniejszą gwiazdą na niebie i najjaśniejszą tej
konstelacji. Jej nazwa pochodzi od arabskiego słowa, które oznacza lecący
orzeł. Altair wyznacza dolny wierzchołek i wraz z Wegą i Denebem tworzą
charakterystyczną formację, asteryzm, Trójkąta Letniego.
·
Gwiazda H Aql jest odległa o około 1400 lat świetlnych od Słońca. Jej masa
jest równa dziewięciu masom Słońca i ma rozmiary 107. razy
większe od naszej gwiazdy. Wiek gwiazdy szacowany jest na niespełna 26 milionów
lat. Ze względu na silny blask jest obok delty Cephei i Zety Geminorum najłatwiejszą do
obserwacji cefeidą na północnym niebie.
·
W Orle istnieją dwie słabe gwiazdy podwójne:
15 Aquilae ze składnikami piątej i siódmej wielkości oraz 57 Aquilae o
składnikach szóstej wielkości gwiazdowej, o separacji odpowiednio 40″ i 2,3″.
Interesujące obiekty
·
Wielka Szczelina (ang. Great
Rift), długie pasmo pyłu i gazu w płaszczyźnie Drogi Mlecznej, rozciągające się
od Strzelca do Łabędzia,
jest najlepiej widoczna w Orle. Na ciemnym niebie dostrzegalna jest jako pasmo
rozłupujące Drogę Mleczną na dwa oddzielne „strumienie”.
·
Gromada otwarta NGC 6709 jest jasnym i pięknym trójkątnym
zgromadzeniem średnich i słabo świecących, gwiazd, z których około 40 można
zobaczyć przez 20-centymetrowy teleskop. Można ją odnaleźć na granicy z Wężownikiem,
na południowy zachód od Zety Aql.
·
W 15-centymetrowym teleskopie NGC 6755 widać mniejszą, podobną do
chmury gromadę otwartą z wieloma słabymi gwiazdami. Jest położona na zachód od
Delta Aql i zawiera około setki gwiazd.
·
Znajdująca się obok gromada otwarta NGC 6756 jest znacznie słabsza i
mniejsza, gdyż świeci z całkowita jasnością 10,6m i ma tylko 4
minuty średnicy.
Orzeł zawiera sporo doskonałych mgławic planetarnych,
z których najładniejsza:
·
NGC 6751, jest małym okrągłym mglistym dyskiem
o szarawym zabarwieniu.
·
NGC 6772, nieco większa, ale bledsza, ma
wygląd półprzezroczystego szarawego dysku z ciemniejszym centrum.
·
NGC 6803 przedstawia sobą mały jasny
niebieski dysk
·
NGC 6804 to nieduży owalny szarawy dysk
mgły, otoczony pobliskimi gwiazdami.
Gwiazdozbiór Orła przechodzi przez Drogę Mleczną
Gwiezdne trio
Altair ma dwóch sąsiadów: czwartej
wielkości Alshain, czyli Beta (β) Aquilae, oraz trzeciej wielkości, wyraźnie
pomarańczowego, Tarazeda, czyli Gamma (γ)
Aquilae, z którymi tworzy wyróżniające się trio, tworząc miejscowy asteryzm czasem
określany mianem Trzech Generałów.
Gwiazdozbiór Andromedy – duży i wyrazisty gwiazdozbiór nieba północnego, 19. co do wielkości, który zdaje się wyrastać
z Wielkiego Kwadratu Pegaza. Gwiazdozbiór ten ustanowili starożytni Grecy, w II w.n.e. znalazł się w grupie 48
konstelacji wymienionych przez Ptolemeusza. Razem z takimi gwiazdozbiorami jak Kasjopeja, Cefeusz, Perseusz, Wieloryb, Woźnica, Jaszczurka i Trójkąt tworzy rodzinę konstelacji Perseusza. Są
one powiązane mitologicznym pochodzeniem nazw. W Polsce widoczny od lata do
zimy. Najlepiej widoczny jesienią. Liczba gwiazd widocznych nieuzbrojonym
okiem: około 100.
Pochodzenie nazwy
gwiazdozbioru
Nazwa konstelacji pochodzi z mitologii
greckiej. Andromeda była córką króla Etiopii, Cefeusza (Kefeusa) i Kasjopei. Obie kobiety były niezwykle urodziwe.
Próżna Kasjopea zaczęła głosić, że ona i jej córka są piękniejsze niż
którakolwiek z morskich nimf – nereid.
Nimfy poprosiły Posejdona, aby ten bronił ich honoru. Boski Posejdon w swoim
gniewie zesłał na królestwo Cefeusza morskiego potwora. Aby ratować swoje
ziemie, król udał się po radę do oazy Siwa na Pustynię
Libijską, do wyroczni Ammona. Wyrocznia przepowiedziała, że jedynym
ratunkiem dla Etiopii jest złożenie w ofierze potworowi córki Cefeusza. Tak też
uczyniono. Księżniczkę oddano w ofierze potworowi morskiemu Ketosowi (identyfikowanemu
także jako wieloryb), aby odwieść go od zamiaru zatopienia królestwa. Została
przykuta łańcuchami do skał na wybrzeżu i wystawiona na pożarcie. Andromedę od
śmierci wybawił Perseusz, powracający z wyprawy po głowę Meduzy, który zabił potwora i w nagrodę za to
poślubił Andromedę. Z tego związku narodziło się sześciu synów, wśród
nich Peres –
przodek Persów, oraz córka Gorgofona – królowa Sparty.
Po śmierci Andromedy Atena umieściła ją na nieboskłonie pomiędzy Perseuszem i
Kasjopeją. Tylko konstelacja Ryb oddziela Andromedę od gwiazdozbioru
potwora morskiego - Wieloryba. W średniowiecznych mapach Andromeda
jest przedstawiana z dwiema skałami, do których została przykuta.
Gwiazdy w
Gwiazdozbiorze Andromedy
Konstelację Andromedy bardzo łatwo można
znaleźć na jesiennym niebie, gdyż jej gwiazdy leżą praktycznie w jednej linii.
Główne gwiazdy Andromedy tworzą wydłużoną literę V, przy czym najjaśniejsze z
nich mieszczą się w południowym ramieniu. Wierzchołkiem litery V jest
Alfa, która chociaż należy do Andromedy, to służy też jako narożnik Wielkiego
Kwadratu Pegaza.
·
Najjaśniejszą gwiazdą jest Alpheratz (α
And) o jasności 2,07m. Jest to gwiazda podwójna o zmiennej jasności i
okresie zmian 0,97 dnia. Nazwa wywodzi się z arabskiego i pochodzi z czasów,
kiedy gwiazda ta wchodziła w skład gwiazdozbioru Pegaza, i oznacza „pępek konia”.
Gwiazda ta obecnie odpowiada głowie Andromedy, mitycznej postaci. Gwiazda
położona jest w odległości 97 lat świetlnych od Słońca.
·
Beta Andromedae (β And) – Mirach –
posiada również identyczną jasność i odpowiada biodru Andromedy. To czerwony olbrzym oddalony
o 199 lat świetlnych od Słońca.
·
γ And, nazywana też Almach (2,10m) –
od arabskiej nazwy karakala. Gwiazda ta odpowiada lewej stopie Andromedy.
Historia badań tej gwiazdy stanowi przykład postępu, jaki dokonał się w
astronomii obserwacyjnej. Gwiazda była badana przez Johanna Tobiasa Mayera,
który w 1778 roku odkrył jej podwójną naturę. W małym teleskopie gwiazda okazuje
się układem składającym się z jaśniejszego, złoto-żółtego obiektu o jasności
2,26m oraz słabszej, niebieskiej gwiazdy o jasności 4,84m.
W 1842 roku Wilhelm Struve odkrył podwójną
strukturę drugiego składnika. Pierwszy miał jasność 5,5m (γ And
B), a drugi - 6,3m (γAnd C). Okres obiegu obu składników został
wyznaczony na 64 lata. Późniejsze badania spektroskopowe prowadzone w latach
1957-1959 pozwoliły na wyznaczenie parametrów orbity składnika γ And B.
Stwierdzono, że jest to układ spektroskopowy o okresie 2,67 dnia. Badania
przeprowadzone przez satelitę Hipparcos potwierdziły te wyniki i pozwoliły
oszacować jasność składników. Składnik γ And A ma jasność 2,3m, γ
And B - 5,1m, γ And C - 6,3m (razem z gwiazdą B
stanowią dawny składnik B), a γ And D - 15m.
·
δ And to pomarańczowy olbrzym położony
w odległości 101 lat świetlnych od Słońca.
·
51 And 3,59m
·
56 And – żółty olbrzym szóstej wielkości
gwiazdowej, położony w odległości 320 lat świetlnych, któremu towarzyszy
pomarańczowy olbrzym odległy o 990 lat świetlnych. Za pomocą lornetki można
łatwo je rozróżnić. Znajdują się w pobliżu gromady NGC 752,
ale bliżej Ziemi.
·
ο And 3,62m
·
λ And – gwiazda zmienna typu RS Canum Venaticorum,
odznaczająca się aktywnością chromosferyczną podobnego typu jak Słońce.
Zmienność jasności oscyluje od 3,65 do 4,05m.
·
μ And –
biała gwiazda znajdująca się w odległości 136 lat świetlnych od Słońca[4].
·
ζ And 4,08m
·
υ And to żółtobiała gwiazda ciągu głównego położona w odległości około 44 lat
świetlnych. Wokół niej krążą planety. Był to pierwszy układ złożony z kilku
planet odkryty poza Układem Słonecznym.
·
Fi Andromedae (φ And)
– gwiazda zmienna pulsująca typu Be. Jej zmiana jasności waha się od 4,25 do
4,5m
·
Zeta Andromedae – gwiazda zmienna zaćmieniowa typu β Lyrae
·
R Andromedae – miryda
·
W Andromedae –
miryda
·
Z Andromedae – gwiazda symbiotyczna
Pi Andromedae (π And)
– gwiazda podwójna. Położona w odległości 660 lat świetlnych niebiesko-biała
gwiazda. Przez mały teleskop można dostrzec jej towarzysza dziewiątej wielkości
gwiazdowej.
·
Psi Andromedae (ψ
And) – układ wielokrotny. Parametry poszczególnych składników udało się
wyznaczyć dzięki obserwacjom przeprowadzonym przez teleskop kosmiczny
Hipparcos; ψ And A ma jasność 5,2m, składnik B - 14,6m,
składnik C - 13,1m, składnik D - 9,1m, a składnik E - 8,1m.
Składniki A i E tworzą układ spektroskopowy.
·
Omega Andromedae (ώ
And)– dwa układy gwiazd podwójnych (jeden z nich to gwiazda optycznie podwójna)
Interesujące obiekty
·
Najciekawszym obiektem w tym gwiazdozbiorze jest Galaktyka Andromedy, (M31), (NGC 224), która
jest najbliższą Drodze Mlecznej większą galaktyką spiralną znajdującą się w
odległości 2,5 mln lat świetlnych. Ostatnie pomiary satelity GAIA wskazują, że
zawiera około biliona gwiazd i zbliża się do naszej Galaktyki z
prędkością 100 km/s, co za około 4,5 mld lat doprowadzi do zapoczątkowania
procesu ich zderzenia. Najprawdopodobniej nie będzie to jednak zderzenie
czołowe. Jest to najdalszy obiekt dostrzegalny nieuzbrojonym okiem (w
sprzyjających warunkach), a już znacznie lepiej widać jej zarys przy
pomocy lornetki 7×50.
·
W sąsiedztwie tej galaktyki znajdują się jej towarzysze: M32 (NGC
221) i M110 (NGC 205) (obie są karłowatymi galaktykami eliptycznymi).
M110 znajduje się w niewielkiej odległości od M31. Od Słońca jest oddalona o
około 2,7 mln lat świetlnych. Została odkryta w roku 1773 przez Charles’a
Messiera. Należy do Lokalnej Grupy Galaktyk. M32 jest oddalona od
Słońca o około 2,9 mln lat świetlnych. Zawiera głównie stare gwiazdy. Większość
z nich to białe karły lub gwiazdy neutronowe. Masę całej galaktyki
szacuje się na około trzy miliardy mas Słońca.
·
Kolejną galaktyką, która znajduje się w konstelacji jest NGC 891,
galaktyka spiralna widziana z boku. Do obserwacji potrzebny jest
15-centymetrowy teleskop
·
W pobliżu gwiazdy Almach bardzo
łatwo można dostrzec gromadę otwartą NGC 752,
tu musimy posłużyć się lornetką.
·
Mgławica planetarna NGC 7662,
widoczna przez mały teleskop jako świecąca błękitna plamka. Nazywana jest
czasem Mgławicą Niebieskiej Kuli Śnieżnej lub Błękitną Śnieżką, na obrazach
z Kosmicznego Teleskopu Hubble’a wygląda
jak oko, patrzące na nas z odległości 5600 lat świetlnych. Jest jedną z
najłatwiejszych do identyfikacji mgławic planetarnych. Jej struktura uwidacznia
się tylko na zdjęciach CCD. Jest jedną z najjaśniejszych i najłatwiejszych do
zobaczenia przy pomocy małego teleskopu. W niewielkim powiększeniu wygląda jak
niewyraźna niebieskozielona gwiazda dziewiątej wielkości gwiazdowej. Natomiast
przy stukrotnym powiększeniu można dostrzec jej nieco eliptyczny kształt.
·
NGC 752 jest jasną gromadą otwartą. Przypuszcza się, że po raz pierwszy
została zaobserwowana przez Giovanniego Hodiernę przed rokiem
1654, wraz z M33. Kolejne obserwacje gromady zostały wykonane przez Caroline
Herschel 29 września 1783 roku. Zawiera ponad 60 gwiazd o
jasności 8,96m i słabszych. Szacunkowy wiek gwiazd w tej
gromadzie wynosi 1,1 miliarda lat, a odległość od Słońca około 1300 lat
świetlnych. Można ją dostrzec za pomocą lornetki, ale znacznie lepiej prezentuje
się w teleskopie
·
NGC 7686 –
gromada otwarta gwiazd
Andromedydy
Słynny, prawie wygasły rój, który w 1872
roku dał niezwykle obfity deszcz spadających gwiazd. Jego ciałem macierzystym była kometa Bieli,
która rozpadła się, dając źródło meteorom.
Do dziś obserwuje się z rzadka nieliczne zjawiska na przełomie listopada i
grudnia.
Gwiazdozbiór Barana – 39. co do wielkości gwiazdozbiór znajdujący się pomiędzy Andromedą i Bykiem. Pomimo swej niewielkiej jasności odgrywał dużą rolę w astronomii, w Baranie bowiem znajdował się punkt
przecięcia ekliptyki i równika niebieskiego, tzw. punkt Barana. Przejście Słońca przez ten punkt (w momencie równonocy wiosennej) oznacza początek astronomicznej wiosny na półkuli północnej. Obecnie na skutek precesji Ziemi punkt Barana przesunął się do sąsiedniego
gwiazdozbioru Ryb (od 67 r.n.e., a za 600 lat będzie już w Wodniku. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem: około 50. W
Polsce widoczny jesienią i zimą. Obecnie Słońce przebywa w konstelacji Barana
między końcem kwietnia a połową maja. Baran jest także znakiem
Zodiaku (21.3 –
20.4 
).
Pochodzenie nazwy
gwiazdozbioru
Gwiazdy Barana przedstawiały w
starożytnych kulturach odrodzenie, bo łączyły się z wiosenną równonocą. Później
zaczęły reprezentować słynnego barana ze Złotym Runem. Już Sumerowie widzieli w gwiazdach tego
gwiazdozbioru obraz barana, a kolejne cywilizacje włączały go do własnych mitologii. Jego nazwa wywodzi się od
mitologicznego skrzydlatego złotego barana Chrysomallosa. Hermes, posłaniec bogów, zobaczył, że dzieci
króla Atamasa, bliźnięta Fryksos i Helle są
źle traktowani przez ich macochę Ino,
więc wysłał barana, by je uratować. Dzieci uczepiły się barana, i doleciały
do Kolchidy u podnóża Kaukazu.
Król Kolchidy Ajetes chętnie je przyjął i dał
Fryksosowi swoją córkę za żonę. Baran został złożony w ofierze w świętym gaju,
a jego runo zamieniło się w złoto i zostało powieszone na drzewie.
Pilnował go smok, który nigdy nie zasypiał. W podzięce za ocalenie baran został
ofiarowany Zeusowi i umieszczony wśród gwiazd. Złote
runo zaś zostało podarowane królowi Kolchidy i stało się później celem
wyprawy Argonautów, którzy płynęli na okręcie Argo (patrz też: Kil, Rufa i Żagiel)
dowodzeni przez Jazona.
Inna wersja mówi, że siostra Fryksosa szybująca wraz z nim nie zachowała
ostrożności i w okolicach cieśniny oddzielającej Europę od Azji wpadła do
morza. Od tej pory dla Greków cieśnina nosiła nazwę Hellespontu; obecnie znana
pod nazwą Dardaneli.
Gwiazdy w
gwiazdozbiorze Barana
W XVII wieku holenderski astronom Petrus Plancius zabrał trochę gwiazd z
Barana i stworzył nową konstelację, znaną jako Pszczoła (Apis). Przeszła ona kilka
transformacji, była muchą, osą i lilijką, aż w XX wieku astronomowie oddali te
gwiazdy Baranowi. Układ najjaśniejszych gwiazd w Baranie tworzy charakterystyczny
łuk, na który składają się: Hamal (α Ari, arab. owca) o jasności 2,01m, Sheratan (β Ari) o jasności 2,64m oraz Mesarthim (γ Ari) o jasności 3,88m.Wokół
najjaśniejszej gwiazdy Hamal, czerwonego olbrzyma, krąży odkryta w 2011
roku egzoplaneta wielkości Jowisza. Pokazowym obiektem konstelacji jest
Gamma Arietis, znana także jako Mesarthim, która była też nazywana pierwszą
gwiazdą w Baranie. Jest to gwiazda podwójna,
położona w odległości 204 lat świetlnych od Słońca, z niemal idealnie dopasowanymi
gwiazdami typu spektralnego A i B, które – co dziwne – wydają się bladożółte.
Już przez 10-centymetrowy teleskop są dobrze widoczne.
Inne jaśniejsze gwiazdy
·
Epsilon Arietis – to układ podwójny, oddalony od Słońca o 290 lat świetlnych, którego
składniki można rozdzielić za pomocą teleskopu o aperturze 100 mm lub większej i
dużym powiększeniu. Widać wówczas parę blisko siebie położonych gwiazd.
·
Lambda Arietis – leżąca w odległości 133 lat świetlnych biała gwiazda
mająca żółtego towarzysza, którego można zobaczyć za pomocą małego teleskopu, a
nawet przez dobrą lornetkę.
·
Bharani (41 Ari) – 3,61m
·
Botein (δ Ari) – 4,35m
·
U Arietis –
miryda
·
Pi Arietis – gwiazda potrójna znajdująca
się w odległości 600 lat świetlnych.
Obiekty
niegwiazdowe
·
W Baranie znajduje się olbrzymia galaktyka spiralna NGC 772 bez poprzeczki o jasności około
10m. Leży w pobliżu Mesarthim (γ Ari). W 20-centymetrowym teleskopie
ma jedno nadzwyczaj duże ramię, blade owalne halo i małe, dużo jaśniejsze
jądro. W 2003 odkryto w niej w ciągu trzech tygodni dwie supernowe.
·
NGC 691 jest z trudem dostrzegalna za
pomocą 15-centymetrowego teleskopu, ale już 20-centymetrowy pokaże małe
blade halo okrągłego
kształtu z niewiele jaśniejszym obszarem w środku.
Rój meteorów
Z gwiazdozbiorem związany jest
dzienny rój meteorów zwanych Arietydami. Jest aktywny od końca maja do
początku lipca z maksimum w pierwszym tygodniu czerwca. Ciałem macierzystym
roju jest prawdopodobnie planetoida Ikar.
Gwiazdozbiór Ryb – duży, czternasty co do wielkości gwiazdozbiór zodiakalny nieba północnego, znajdujący się w pobliżu równika niebieskiego. Pierwotnie wyróżniano Rybę północną
i południową, jednak dla uniknięcia nieporozumień związanych z sąsiednim,
odrębnym gwiazdozbiorem Ryby Południowej, dziś określeń tych nie stosuje się. W Polsce widoczny
jesienią. Liczba gwiazd widocznych nieuzbrojonym okiem: około 75
Mity i legendy
Grecy zapożyczyli tę konstelację z Babilonii.
Według greckiego mitu dwie ryby tej konstelacji przedstawiają Afrodytę i jej
syna Erosa. Mit z nią związany odnosi się do początków istnienia bogów greckich
i ich walki z tytanami i gigantami. Po tym jak bogowie olimpijscy
pokonali tytanów i wyrzucili ich z nieba, Gaja –
matka Ziemia – wykorzystała ostatnią szansę i wezwała Tyfona, najstraszniejszego
potwora, jakiego świat widział. Jego uda były olbrzymimi wężami, a kiedy unosił
się w powietrzu jego skrzydła przesłaniały słońce. Miał sto smoczych głów, a
ogień tryskał mu z każdego oka. Potwór czasem mówił delikatnym głosem, który
mogli zrozumieć bogowie, ale czasem ryczał jak byk czy lew albo syczał jak wąż.
Przerażeni olimpijczycy uciekli, a Eros i Afrodyta zamienili
się w ryby i zniknęli w morzu. Żeby się nie zgubić w ciemnych wodach Eufratu (wg
innych wersji – w Nilu),
połączyli się sznurem. W innej wersja tej legendy dwie ryby podpłynęły i
uratowały Afrodytę i Erosa, zabierając ich na swoich grzbietach.
Niekiedy też gwiazdozbiór jest kojarzony
z dziećmi ryby, która ocaliła przed utonięciem egipską boginię Izydę.
Na niebie gwiazdozbiór ten przedstawiony
jest jako dwie ryby płynące w prostopadłych kierunkach, ale połączone ze sobą
sznurem. Punkt, w którym łączą się dwa sznury, jest oznaczony gwiazdą Alfa
Piscium. Asteryzm Diadem stanowi ciało południowej ryby.
Punkt równonocy
wiosennej
Około 8° na południe od gwiazdy Omega
Piscium znajduje się punkt równonocy wiosennej, w którym ekliptyka przecina
się z równikiem niebieskim. Słońce przechodzi
przez ten punkt w dniu 21 marca, rozpoczynając tym samym astronomiczną wiosnę.
Punkt ten nazywany jest również Punktem Barana,
ponieważ w czasach starożytnych znajdował się on właśnie w gwiazdozbiorze Barana. Przesuwa się na skutek
zjawiska precesji.
Za około 500 lat znajdzie się w gwiazdozbiorze Wodnika. Przez gwiazdozbiór
przebiega obecnie 36,9° ekliptyki – ponad 1/4 znaku Ryby i prawie cały znak
Barana. Słońce wędruje na tle gwiazdozbioru Ryby pomiędzy 12 marca a 18
kwietnia.
Gwiazdy Ryb
Ryby są jednym z najbledszych
gwiazdozbiorów Zodiaku. Jedynie dwie gwiazdy czwartej wielkości zdobią tę
konstelację, tworzącą bardzo wydłużone V na południowy wschód od Wielkiego
kwadratu Pegaza. asteryzm znany jako „Diadem” – pięciokąt
gwiazd czwartej i piątej wielkości, stworzony z gammy, tety, joty, kappy i
lambdy to najbardziej rozpoznawalny fragment gwiazdozbioru, znajduje się
dokładnie na południe od Wielkiego Kwadratu Pegaza. Stanowi ciało jednej z ryb
– południowej. W jego wnętrzu leży TX Piscium (19 Piscium), czerwony olbrzym o
ciemnopomarańczowej barwie, zmieniający jasność nieregularnie. Obserwowana
zmienność jasności waha się między 4,79 a 5,20m.
·
47 Piscium (TV Psc) – olbrzym późnego typu (M3-M4). W obserwowanej krzywej
jasności widać półregularne pulsacje od 4,65 do 5,42m.
·
Alfa Piscium,
zwana też Alrescha – gwiazda podwójna złożona z nieco
różniących się gwiazd leżących blisko siebie. Bez trudu dają się rozróżnić w
10-centymetrowym teleskopie. Położona w odległości około 139 lat świetlnych.
·
Zeta Piscium (ζ
Psc, Revati) – gwiazda wielokrotna złożona z olbrzyma o
typie widmowym A7 i jasności 5,24m oraz układu spektroskopowego
oddalonego o 23″, w którego skład wchodzą gwiazdy – karły o typie widmowym G7 i F7.
·
Najjaśniejsza gwiazda konstelacji Eta Piscium (Alpherg),
przewyższająca Alfę (α) o niemal pół wielkości. Jest olbrzymem cztery razy
masywniejszym i 316 razy jaśniejszym od Słońca. Położona jest w odległości 300
lat świetlnych
Interesujące obiekty
Konstelacja jest nieco oddalona od Drogi Mlecznej i
oprócz kilku interesujących gwiazd podwójnych mają do zaoferowania liczne
galaktyki. Olbrzymia supergromada w Perseuszu-Rybach leży daleko w tle gwiazd
Ryb i zawiera tysiące galaktyk.
·
M74 (NGC
628) – galaktyka uważana za jeden z najlepszych przykładów galaktyki spiralnej. Została wybrana na
prototyp klasy galaktyk Sc. Jest oddalona od Słońca o około 30-40
milionów lat świetlnych i zajmuje na niebie obszar
10,2 na 9,5 sekundy łuku.
·
Z pozostałych galaktyk atrakcyjnym – chociaż bladym i małym – wrzecionem
jest NGC 676,
w której gwiazda dziewiątej wielkości zakrywa puste centrum.
Rój meteorów
Łowcy meteorów mogą
zliczać zjawiska związane z rojem Piscydów,
pochodzących od komety Morehouse’a, a który osiąga maksimum aktywności
około 11 września.
Gwiazdozbiór Pegaza – duży i wyraźny gwiazdozbiór leżący na północnej
półkuli nieba. Liczba
gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 100. Widoczny w Polsce od lata do
jesieni. Jest to jeden z 48 gwiazdozbiorów opisanych przez Ptolemeusza, siódmy pod względem wielkości na niebie.
Mity i legendy
Historia skrzydlatego konia jest
powiązana z dwoma greckimi herosami: Perseuszem i Bellerofontem oraz
z Zeusem.
1. Wyobraża
mitologicznego skrzydlatego rumaka, powstałego z krwi Meduzy uśmierconej przez Perseusza, który
dosiadając go przybył z pomocą księżniczce Andromedzie. Po narodzinach odleciał na
górę Helikon, zamieszkaną przez muzy. Za uderzeniem
kopyta Pegaza, wytrysnęło źródło natchnienia
poetów Hippokrene u
podnóża gór Helikon. Po śmierci Zeus umieścił go na niebie. Na mapach nieba
postać Pegaza przedstawia tylko połowę tułowia z głową i skrzydłami.
2. Kiedy Perseusz
zabił gorgonę Meduzę,
krople jej krwi spadły na ziemię i spłodziły skrzydlatego konia Pegaza. Dalsza
historia Pegaza związana jest z herosem Bellerofontem, który dzięki
pomocy Ateny i
otrzymanego od niej złotego wędzidła zdołał go dosiąść. Razem doświadczyli
wielu przygód. Bellerofont zademonstrował wartość sił powietrznych, kiedy zabił
zionącą ogniem Chimerę, potwora z głową lwa, ciałem kozy i
ogonem węża, za pomocą strzał strzelając spoza zasięgu jej straszliwego
oddechu. Brał również udział w wojnie przeciwko Amazonkom. Pod koniec życia Bellerofont
próbował dostać się na Olimp, aby dosięgnąć bogów. Pegaz w końcu zrzucił Bellerofonta
i udał się na Olimp, gdzie został przyjęty do stajni Zeusa. Do końca swoich dni
służył Zeusowi, któremu przynosił grzmoty i błyskawice. Po śmierci został
umieszczony przez Zeusa na niebie.
Gwiazdozbiór przedstawia tylko przednią
połowę konia; jego tułów wyznaczają cztery gwiazdy, tworzące asteryzm zwany Wielkim Kwadratem Pegaza.
Jedna z nich, niegdyś oznaczana jako δ Pegasi,
należy obecnie do konstelacji Andromedy.
Jak odnaleźć
konstelację
Gwiazdy Alfa, Beta, Gamma Pegaza oraz
Alfa Andromedy tworzą charakterystyczny kwadrat. Gwiazdozbiór z Polski
najlepiej widać od września do grudnia. Najłatwiej jest między godziną 20.00 a
24.00 najpierw odszukać Andromedę, a następnie, przesuwając się na zachód
od Alfy Andromedy,
odnaleźć pozostałe gwiazdy wchodzące w skład Pegaza.
Najjaśniejsze gwiazdy
Trzy spośród najjaśniejszych gwiazd
konstelacji, wraz z Alfa (α) Andromedae, która wcześniej (jako Delta (δ)
Pegasi) należała do Pegaza, tworzą obszerny Wielki Kwadrat Pegaza, znany też
jako „kwadrat jesienny”, a wraz z pozostałymi dwiema najjaśniejszymi gwiazdami
Andromedy układają się w kształt podobny do Wielkiego Wozu.
·
Markab (α Peg) – jest to olbrzym o typie widmowym B9,5 III, jasność 2,49m,
odległość 140 lat świetlnych.
Markab – po arabsku „ramię”.
·
Scheat (β Peg) – czerwony olbrzym, półregularna gwiazda zmienna, posiada wyraziste linie metali w widmie,
typ widmowy M2II-III, który wykazuje długookresowe pulsacje. Jasność widzialna
waha się od 2,31 do 2,74m, odległość 199 lat świetlnych. Scheat po
arabsku znaczy goleń.
·
Algenib (γ Peg) – gwiazda zmienna, typ
widmowy B2IV, jasność 2,87m do 2,89m, odległość 333
lata świetlne.
·
Enif (ε Peg) – pomarańczowy nadolbrzym, typ widmowy K2Ib, jasność 2,38m,
odległość 670 lat świetlnych, temperatura powierzchni 4500 K.
·
Matar (η Peg) – olbrzym, typ widmowy
G2II-III, jasność 2,93m, odległość 215 lat świetlnych.
·
Homam (ζ Peg) – typ widmowy B8,5V,
jasność 3,41m, odległość 208 lat świetlnych, temperatura powierzchni
20 000 K.
Układy podwójne
·
Gwiazda Epsilon (ε) Pegasi znana jako Enif (po arabsku „nos”), jest układem
podwójnym, w którym jeden ze składników to nadolbrzym późnego typu widmowego
K2. Wykazuje długookresowe pulsacje w zakresie zmienności widzialnej od 0,7 do
3,5m.
Drugi składnik jest znacznie słabszy, jego jasność widzialna to 9m.
Inne ciekawe obiekty
·
M15 (NGC 7078) – to gromada kulista leżąca niedaleko Enifa
(nosa pegaza), odkryta w 1746 roku przez Jean-Dominique’a Maraldiego. Oddalona
o około 33 000 lat świetlnych i zajmuje na niebie obszar o średnicy 18′.
Jej jasność widzialna 6,20 m. Znajduje się na granicy
widzialności nieuzbrojonym okiem, ale można ją bez trudu zobaczyć przez
lornetkę. Wewnątrz tej gromady znajduje się 112 gwiazd zmiennych.
Galaktyki
·
NGC 7331 – jedna z jaśniejszych galaktyk spiralnych,
które nie zostały włączone do katalogu Messiera. Została odkryta przez Williama Herschela w 1784 roku. Mimo
niewielkiego nachylenia płaszczyzny dysku względem Ziemi, widoczna jest wyraźna
struktura spiralna tej galaktyki. Jej jasność
widzialna to 9,7 m. Zajmuje obszar na niebie o rozmiarach 10,5
na 3,7′.
·
Odkryta w 1877 roku nieopodal niej grupa pięciu galaktyk, została nazwana
od nazwiska odkrywcy Kwintetem Stephana. Cztery z nich: NGC 7317, NGC 7318A i B oraz NGC 7319 związane są ze sobą
grawitacyjnie, zaś piąta znajduje się bliżej nas.
Planeta w Pegazie
W 1995 roku odkryto krążącą wokół
gwiazdy 51 Pegasi planetę 51 Pegasi b, której masa wynosi co najmniej
0,47 masy Jowisza. Sama
gwiazda jest bardzo podobna do naszego Słońca, to podolbrzym o typie widmowym G2 i masie
równej 1,11 masy Słońca. Gwiazda
oddalona jest o około 48 lat świetlnych. Jej promień to prawie 1,27 promienia Słońca,
a temperatura na jej powierzchni wynosi 5793 K.
Rój meteorów
Z konstelacji w drugim tygodniu lipca
promieniują meteory roju Pegazydów. Związane są prawdopodobnie z kometą Bradfielda odkrytą
w 1979 roku. Jest to słaby rój, dający zaledwie kilka zjawisk w ciągu godzin
Gwiazdozbiór Cyrkla – mały, 85. co do wielkości, blady gwiazdozbiór nieba
południowego, głęboko
zanurzony w południową Drogę Mleczną, pomiędzy Centaurem a Trójkątem
Południowym. Jest to
czwarta z najmniejszych konstelacji na całym niebie, zajmuje tylko 93 stopnie
kwadratowe. Niewidoczny w Polsce. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 20.
Pochodzenie nazwy
Ten gwiazdozbiór, jak wiele wymyślonych
przez francuskiego astronoma, kartografa i duchownego Nicolasa-Louisa de Lacaille'a nie był
znany w starożytności na terenie Europy.
Nazwany w 1756 roku przez francuskiego astronoma z powodu podobieństwa
do cyrkla mierniczego,
niezwykle ważnego narzędzia, którym posługiwali się nawigatorzy i
kartografowie. Wypełnił lukę na niebie między łapami Centaura a Węgielnicą i Trójkątem Południowym. Tym samym, nawiązując do
tradycji żeglarskiej, dodał na mapę nieba kolejny instrument istotny w
nawigacji morskiej. Oryginalna francuska nazwa konstelacji nadana przez
Lacaille'a to le Compas, ale nie należy jej mylić z innym
gwiazdozbiorem Kompasu (łac. Pyxis).
Najjaśniejsze gwiazdy
W obrębie Cyrkla znajdują się zaledwie
cztery gwiazdy jaśniejsze niż 5m. Trzy główne gwiazdy Cyrkla tworzą
długi wąski trójkąt równoramienny, który wygląda jak niemal złożony cyrkiel,
nieco na wschód od Alfa Centaura. Alfa Cyrkla jest najjaśniejszą
gwiazdą konstelacji, która przy tym ma bardzo dziwne widmo.
·
α Cir – gwiazda podwójna o jasności składników
3,18 i 8,8m, odległa o 53 lata świetlne. Spektrum gwiazdy
jest wzbogacone liniami absorpcyjnymi ciężkich pierwiastków: strontu, europu i chromu.[1]
·
β Cir –
druga co do jasności, oddalona o 97 lat świetlnych, jest karłem typu A3 o jasności 4,07m
·
γ Cir – trzecia,
która w istocie jest układem potrójnym gwiazd: składnik A
układu jest świecącym na niebiesko układem spektroskopowo podwójnym. W
odległości około 0,9 sekundy łuku od składnika A znajduje się świecący żółtym
blaskiem składnik B.
·
AX Cir – gwiazda zmienna, cefeida
Obiekty niegwiazdowe
Cyrkiel jest głęboko zanurzony w Drodze
Mlecznej, ale mimo to ma niewiele dobrych obiektów do obserwacji przez
teleskop. Wynika to z faktu, że grube chmury gazu i pyłu zasłaniają to, co
można by zobaczyć.
·
Na uwagę zasługuje gromada otwarta NGC 5823,
która zawiera ok. 100 gwiazd i znajduje się w odległości 4100 lat świetlnych.
·
Zainteresowaniem obserwatorów cieszy się jasna mgławica planetarna NGC 5315,
leżąca blisko zachodniej granicy z Muchą. Przy dużym powiększeniu teleskop pokaże
mały jasny dysk o niebieskim zabarwieniu, zawieszony w bogatym polu gwiazd.
Została odkryta 4 maja 1883 roku przez angielskiego astronoma Ralpha Copelanda,
twórcę obserwatorium w Edynburgu
·
Ponad sześć średnic Księżyca na
zachód od Alfy Cyrkla znajduje się galaktyka znana pod nazwą Galaktyka Cyrkla (Karzeł
Cyrkla lub ESO 97-13), Ta potężna galaktyka spiralna, uważana początkowo za galaktykę karłowatą, jest zasłaniana przez gaz
i pył Drogi Mlecznej. Jest to jedna z najbliższych
galaktyk, znajduje się w odległości 13 milionów lat świetlnych i najpewniej
najbliższa nam galaktyka aktywna, i jest niemal trzykrotnie
większa niż średnica Księżyca.
·
W gwiazdozbiorze Cyrkla leży jedno z najjaśniejszych widocznych na niebie
źródeł promieniowania rentgenowskiego Circinus X-1. Jest to
układ podwójny złożony z gwiazdy neutronowej ściągającej materię z
towarzysza będącego zwykłą gwiazdą.
Gwiazdozbiór Góry
Stołowej – gwiazdozbiór nieba
południowego, oznaczony
przez francuskiego astronoma, kartografa i duchownego, Nicolasa
Louisa de Lacaille w roku
1751 dla upamiętnienia Góry Stołowej, jednej z
najbardziej spektakularnych gór na Ziemi, na Przylądku
Dobrej Nadziei, na której w
latach 1750-1752 prowadził swoje obserwacje. Jest to jedyny gwiazdozbiór,
któremu nadał nazwę niezwiązaną z naukowym bądź artystycznym narzędziem i
jedyny układ gwiazd na niebie nazwany na cześć obiektu ziemskiego. Jego
pierwotna nazwa, Mons Mensae, w XIX wieku została skrócona do Mensa.
Zawiera 1/3 Wielkiego
Obłoku Magellana. Liczba
gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 15. W Polsce niewidoczny. Góra Stołowa
to najsłabszy spośród wszystkich 88 gwiazdozbiorów. Jest to 75 co do wielkości
gwiazdozbiór na niebie. Jego najjaśniejsza gwiazda to Alfa Mensae, piątej
wielkości gwiazdowej. Najciekawszym obiektem konstelacji jest fragment
Wielkiego Obłoku Magellana wystający z sąsiedniej Złotej Ryby.
Pochodzenie nazwy
Ciemne gwiazdy Góry Stołowej leżą zbyt
daleko na południe, by mogli je zobaczyć starożytni europejscy astronomowie,
dlatego też ani jedna z gwiazd nie jest powiązana z żadnym mitem. Nawet w Uranometrii Bayera ta
część nieba jest pusta. Mons Mensae, to jeden z dwóch gwiazdozbiorów, których
nazwy kojarzą się z elementami krajobrazu.
Gwiazdy Góry Stołowej
Najjaśniejsze gwiazdy widoczne są tylko
jako blade plamki piątej wielkości, niezbędne są więc dobre warunki, by je
zobaczyć. Cztery główne gwiazdy, Alfa, Gamma, Eta i Beta tworzą trapez za
Wielkim Obłokiem Magellana. Alfa Men jest najbledszą na niebie gwiazdą Alfa.
·
Alfa (α) Men piątej
wielkości jest jedną z najbliższych gwiazd podobnych do Słońca -
znajduje się w odległości zaledwie 33,1 lat świetlnych od Słońca.
Stanowi 90% masy Słońca, a jej jasność równa jest 80% jasności naszej gwiazdy. Dzisiaj jest tylko
ciemnym pyłkiem, ale 250 tysięcy lat temu był najbliżej Słońca w swojej
historii, w odległości zaledwie 11 lat świetlnych, i wtedy była gwiazdą niemal
drugiej wielkości. Jest karłem typu widmowego G5. W odległości
3,5″ łuku towarzyszy mu czerwony karzeł.
·
Pi Mensae (π
Men), która jest odległa o około 59 lat świetlnych od nas, to kolejna gwiazda
typu G, bardzo podobna do Słońca. Widać ją jako punkcik szóstej wielkości.
Astronomowie odkryli towarzyszącą jej planetę, gazowego olbrzyma o
masie ponad 10 razy większej od masy Jowisza.
·
γ Men, jasność 5,18m, typ widmowy K4 III, odległość 101 lat
świetlnych.
·
TZ Men, jasność max. 6,19m, min. 6,87m, gwiazda zmienna zaćmieniowa typu β Per, okres zmian 8,569 doby.
·
W Mensae o maksymalnej jasności zaledwie 13,8m i należy do
klasy gwiazd R Coronae Borealis. Te obiekty nazywa się
popularnie nowymi odwróconymi, gdyż co jakiś czas ich atmosfera robi się
ciemniejsza, wzbogacona w pył. Jej jasność spada wówczas nawet do 18,3m
Interesujące obiekty
Góra Stołowa leży daleko od
płaszczyzny Drogi Mlecznej, więc nie ma w niej gromad gwiazd czy mgławic z
naszej Galaktyki. Wszystkie obiekty w tej okolicy są zbyt małe lub zbyt blade,
a najczęściej i zbyt małe, i zbyt blade jako interesujące obiekty do obserwacji
przez amatorskie teleskopy. Południowe krańce Wielkiego Obłoku Magellana wiszą
nad północnym skrajem Góry Stołowej w podobny sposób, w jaki mgła i chmury tworzą
tzw. obrus nad ziemską Górą Stołową. Kiedy w dobrych warunkach ogląda się
południowy skraj obłoku przez teleskop, można zobaczyć wiele bladych gwiazd,
węzłów i mglistych pasemek, które składają się na naszego najbliższego
pozagalaktycznego sąsiada. W obszarze Góry Stołowej znajdują się gromady
gwiazdowe. Najjaśniejsze z nich to:
·
NGC 1711
·
NGC 2019
·
NGC 2134
·
NGC 2065
·
NGC 2010
·
NGC 2058
Jedną z najciekawszych jest NGC 1987 (12m).
Jest to bogata w gwiazdy gromada otwarta,
odkryta przez Johana Herschela w 1834 roku. Znajduje się
na wschód od β Men. Jej wiek szacowany jest na około 1,1 miliarda lat.
Gwiazdozbiór
Kameleona – jedna z mniej wyraźnych konstelacji nieba południowego. Liczba gwiazd
dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 20. Jest to jeden z najmniejszych
gwiazdozbiorów (79. pod względem wielkości). W Polsce niewidoczny.Konstelacja
ta została wprowadzona przez nawigatorów holenderskich Pietra Dirksza Keysera oraz Fredricka de Houtmana pod koniec XVI
wieku. W 1598 na mapie gwiazd Petrus Plancius wpasował
w ten gwiazdozbiór postać kameleona, jaszczurki, która potrafi zmieniać kolor.
Po raz pierwszy opisana w Uranometrii Johanna Bayera w
1603 roku. Od czasów Bayera zawartość konstelacji nie uległa poważniejszym
zmianom.
Pochodzenie
nazwy
Do XVII wieku astronomowie nie uznawali
gwiazd tworzących Kameleona za osobny gwiazdozbiór, co tłumaczy brak powiązań z
mitologią. Kameleon to gwiazdozbiór nowożytny, nie wiążą się więc z nim żadne
mity. Wyobraża afrykańską nadrzewną jaszczurkę, słynącą z umiejętności
dostosowywania się barwą do otoczenia. Na niektórych dawnych mapach pokazywano
go jako kameleona polującego na położoną w pobliżu muchę (Gwiazdozbiór Muchy).
Gwiazdy
Kameleona
Główne gwiazdy konstelacji tworzą długi
cienki kształt rombu, której dłuższe boki wyciągnięte są wzdłuż linii
wschód-zachód. Środek figury leży na południe od punktu pomiędzy głównymi
gwiazdami Muchy i Miaplacidusem,
jasną gwiazdą w Kilu. Żadna z gwiazd nie jest szczególnie
jasna, ale pięć najjaśniejszych z nich ma wielkość pomiędzy 4,05 i 4,45.
·
Na zachodnim krańcu rombu znajduje się Alfa Kameleona, gwiazda podobna do Słońca.
Ma typ widmowy F5 oraz
masę o około 50% większą od masy Słońca,
świeci z odległości 63,5 lat świetlnych.
·
Delta (δ) Chamaeleontis to szeroka para gwiazd niezwiązanych ze sobą.
Jaśniejsza gwiazda, niebieskawa δ2 Cha (4,4m),
jest układem spektroskopowo podwójnym,
natomiast δ1 Cha (5,5m) to świecący na pomarańczowo
olbrzym.
·
Inny układ podwójny to ε Cha – ciasny układ o
składnikach odległych o 0,9 sekundy. R Cha to gwiazda zmienna typu Mira Ceti zmieniająca
jasność w przedziale 7,5 ÷ 14m w ciągu 334 dni.
·
Natomiast z gwiazdą η Cha związana jest gromada otwarta,
złożona z zaledwie 12 gwiazd, które zaobserwowano w 1999 roku. To gwiazdy
relatywnie młode, o wieku do ośmiu milionów lat, odległe o około 316 lat
świetlnych. Odkryte dzięki intensywnemu świeceniu w promieniach rentgenowskich.
Interesujące
obiekty
Konstelacja jest dość daleko od
płaszczyzny Drogi Mlecznej, gdzie znajduje się większość
obszarów tworzenia gwiazd.
·
Najdalej wysunięty na południe jasny obiekt pozagalaktyczny NGC 3195 to mgławica planetarna o jasności 11,6m,rozmiarze
kątowym zbliżonym do Jowisza i odkryta przez angielskiego astronoma Johna Herschela w
1835. Znajduje się w połowie odległości między gwiazdami δ a ζ Cha i około 5500
lat świetlnych od nas. Możliwa do obserwacji przez teleskop o średnicy 10
centymetrów.
·
Z kolei NGC 2915 to najjaśniejsza galaktyka w Kameleonie. W
20-centymetrowym teleskopie można dostrzec jej mały zamglony owal.
·
W gwiazdozbiorze znajdują się obłoki molekularne, w których materia zapada
się, tworząc młode, mało masywne gwiazdy typu T Tauri. Obłoki znajdują się w
odległościach 400-600 lat świetlnych od Słońca. Charakterystycznym obiektem
związanym z tymi gwiazdami jest mgławica refleksyjna IC 2631. Jest to najjaśniejsza część
obłoku molekularnego gwiazdozbioru.
Gwiazdozbiór Pawia
–
wyraźna, choć w większości składająca się ze słabych gwiazd, konstelacja nieba południowego. Leży na skraju Drogi Mlecznej,
na południe od Strzelca i obok Tukana. Należy do grupy pięciu sąsiadujących ze
sobą konstelacji wyobrażających ptaki – (Feniksa, Rajskiego Ptaka,
Tukana i Żurawia). Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem: około 45 i jest 44. co do wielkości na niebie. Niewidoczna
w szerokości geograficznej Polski.
Konstelacja ta została wprowadzona przez nawigatorów holenderskich Pietra Dirksza Keysera oraz Fredericka de Houtmana pod koniec XVI
w. Keyser zmarł na Jawie w
trakcie wyprawy. Po powrocie do Holandii, de Houtman przekazał sporządzony
katalog gwiazd astronomowi Petrusowi
Planciusowi, który naniósł konstelację na globus nieba w końcu 1598.
Gwiazdozbiór ten został szerzej zaakceptowany, gdy niemiecki astronom Johann Bayer opisał
go w swoim dziele Uranometria w 1603 roku.
Mity i legendy
Według greckich mitów paw był ptakiem
poświęconym bogini niebios Herze,
z której piersi wypłynęła Droga Mleczna.
Nazwa nawiązuje do mitologicznego pawia, poświęconego Herze, która ozdobiła
jego ogon oczami, podstępnie zabitego na polecenie Zeusa, stuokiego
olbrzyma Argosa. Mimo że Paw jest gwiazdozbiorem
nowożytnym, ma bezpośrednie odniesienie do mitologii i tłumaczy, skąd się
wzięły pawie oka na długich piórach tych ptaków. Paw był ulubionym gatunkiem
ptaka bogini Hery, stąd też zastęp pawi prowadził jej podniebną karetę po
niebie. Hera podejrzewała, że Zeus zakochał się w nimfie Io. Próbując oszukać żonę, Zeus przemienił Io w
białą jałówkę, ale Hera nie dała się wyprowadzić w pole i domagała się, by mąż
podarował jej tę jałówkę. Kiedy tak się stało, Hera poleciła jednemu ze swych
sług, wszystkowidzącemu olbrzymowi o stu oczach Argusowi Paneptesowi, by
pilnował daru. Zeus odkrył, że jego ukochana jest pod strażą, chcąc uwolnić
kochankę z niewoli, wysłał do niego syna Hermesa,
który swoimi nieustannymi opowieściami i grą na lutni uśpił Argosa, zabił go i
oswobodził Io. Kiedy Hera dowiedziała się o śmierci Argosa, rozrzuciła jego
liczne oczy na ogonie pawia
Gwiazdy Pawia
·
Najjaśniejszą gwiazdą Pawia jest Peacock,
co w języku angielskim oznacza właśnie pawia.
Gwiazda jest odległa o około 180 lat świetlnych i
należy do biało-niebieskich podolbrzymów klasy
B2. Jest pięć razy masywniejsza od Słońca i
ponad 200 razy od niego jaśniejsza. Fizycznie jest to układ podwójny spektroskopowy o
okresie 11,753 dnia. Gwiazda drugiej wielkości (1,94m), 45. pod względem jasności gwiazda
ziemskiego nieba.
Alfa i leżący dokładnie na południe od
niej trójkąt prostokątny, zbudowany z gwiazd Bety, Delty i Epsilona, to
najlepiej rozpoznawalny asteryzm w gwiazdozbiorze.
Gwiazda nosi mało oryginalną nazwę Paw. Historia nadania nazwy związana jest z
„Almanachem okrętowym” wydanym w 1930 przez monarchię brytyjską. W tym czasie
Alfa Pavonis była jedną z dwóch spośród 57. najjaśniejszych gwiazd niemających
nazwy własnej (druga to Epsilon Carinae, która została nazwana Avior). Królewskie Siły
Powietrzne nalegały, aby te gwiazdy otrzymały nazwy własne, a
że nie było lepszego pomysłu, nazwano najjaśniejszą gwiazdę w Pawiu od samej
konstelacji.
·
Druga co do jasności to Beta Pavonis (3,43m): jest także podolbrzymem, ale typu A.
·
Trzecia w kolejności – Delta Pavonis (3,56m)
– to jednocześnie jedna z najbliższych nam gwiazd podobnych do Słońca (19,92
roku świetlnego). Gwiazda typu widmowego G8IV (podolbrzym) o jasności 22%
większej od Słońca, o masie 99,1% masy Słońca i
o promieniu 1,223 promienia Słońca. Mimo że do tej pory nie
odkryto wokół tej gwiazdy planety, to została ona zaliczona do najbardziej
obiecujących celów obserwacji projektu poszukiwania cywilizacji
pozaziemskich SETI.
·
Kappa (κ) Pavonis to jedna z jaśniejszych gwiazd zmiennych typu cefeidy.
Co 9,094 dnia zmienia jasność między 3,91 a 4,78m.
·
Ksi (ξ) Pavonis jest gwiazdą podwójną o składnikach czwartej i ósmej wielkości gwiazdowej. Słabsza gwiazda jest
przyćmiewana przez dużo jaśniejszego towarzysza.
Interesujące
obiekty
Gwiazdozbiór Pawia znajduje się dość
daleko od Drogi Mlecznej. W obrębie Pawia nie ma żadnych obiektów katalogu
Messiera
·
NGC 6752 to
jedna z największych i najjaśniejszych gromad kulistych na
niebie. Zajmuje obszar około dwudziestu minut kątowych (2/3
tarczy Księżyca) w pełni. To trzecia co do jasności (5,4m)
na całym niebie po 47 Tucanae oraz Omega Centauri.
Po raz pierwszy opisana przez szkockiego astronoma Jamesa Dunlopa.
Leży w odległości 13 tysięcy lat świetlnych.
Przy dobrej pogodzie dostrzegalna bez instrumentów optycznych. Już
15-centymetrowy teleskop umożliwia obserwację wspaniałego widoku licznych
gwiazd, ułożonych w kształt przypominający macki. Za pomocą teleskopu o
aperturze 75 mm można rozróżnić pojedyncze gwiazdy wchodzące w skład w jej
skład. Znajdujące się na jej brzegu gwiazda podwójna (składniki ósmej i
dziewiątej wielkości) to obiekty położone znacznie bliżej nas.
·
NGC 6744 to
wielka galaktyka spiralna (9,14m).
Leży w płaszczyźnie prostopadłej do naszej linii widzenia i znajduje się w
odległości około 30 mln lat świetlnych. Przez astronomów uznawana za galaktykę
bliźniaczą naszej Drogi Mlecznej, nie tylko z powodu kształtu, ale również ze
względu na sąsiadkę – galaktykę NGC 6744A – niezwykle podobną do Wielkiego Obłoku Magellana. W 20-centymetrowym
teleskopie można zobaczyć spore blade halo o
mlecznym zabarwieniu z jaśniejszym rdzeniem.
·
Jedna z bliższych, gromada galaktyk Pavo,
jest odległa o około 300 mln lat świetlnych; zawiera trudne do obserwacji
obiekty o małej jasności, skupione wokół olbrzymiej centralnej galaktyki eliptycznej NGC 6876.
·
W Pawiu znajdują się też bledsze galaktyki,
z których najbardziej interesujące jest długie cienkie halo IC 5052. Tu
minimalnym warunkiem obserwacji jest 20-centymetrowy teleskop.
Uwaga
Petrus Plancius (1552-1622) to
holenderski duchowny i jednocześnie uznany geograf i astronom. Nauczył
nawigatorów pierwszych holenderskich wypraw do Indii Wschodnich, jak mierzyć położenie
gwiazd. W rezultacie stworzyli oni dla niego katalog południowych gwiazd
podzielonych na 12 nowych gwiazdozbiorów, które Plancius umieścił na swoich
globusach niebieskich. Wymyślił on także kilka innych gwiazdozbiorów – Gołębia, Żyrafę i Jednorożca – wykorzystując do tego
słabe gwiazdy widoczne z Europy.
Ptak Rajski – mało wyraźny gwiazdozbiór, 67. co do wielkości na niebie, znajdujący się
w pobliżu południowego bieguna niebieskiego, oznaczony w 1595 roku przez Keysera i de Houtmana. Keyser zmarł na Jawie w trakcie wyprawy. Po powrocie do Holandii, de Houtman przekazał sporządzony katalog
gwiazd Petrusowi
Planciusowi, który
naniósł gwiazdozbiór na globus nieba w 1598 jako Paradysvogel Apis
Indica. Należy do grupy pięciu sąsiadujących ze sobą gwiazdozbiorów nieba południowego wyobrażających ptaki. Konstelacja ta
została po raz pierwszy opisana jako Apus Indica w atlasie
nieba Uranometrii Johanna
Bayera w 1603
roku. Od czasów Bayera nic się w zasadzie nie zmieniło w kształcie i gwiazdach
Apusa. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 20. W Polsce niewidoczny.
Pochodzenie
nazwy
Małe i blade zbiorowisko gwiazd, które
teraz nazywa się Rajskim Ptakiem, znajduje się zbyt daleko na południe, by
mogli je poznać dawni europejscy obserwatorzy. Nazwa może budzić zdziwienie, że
kartografowie w tych kilku słabych punktach widzieli pięknego tropikalnego
ptaka. Jego sylwetka została dodatkowo zniekształcona przez Lacaille'a podczas konstrukcji
okołobiegunowej konstelacji Oktanta. Wyobraża, odkrytego w Nowej Gwinei,
niezwykle strojnego ptaka z rodziny Paradisaeidae (rajskie
ptaki), niesłusznie wcześniej uważanego za beznogiego, gdyż wszystkie okazy
jakie Europejczycy dostawali wcześniej od tubylców były martwe, pozbawione nóg
i skrzydeł. Łacińska nazwa Apus, która z kolei pochodzi od greckiego apous, co
dosłownie oznacza „beznogi”.
Gwiazdy
Rajskiego Ptaka
Rajski Ptak leży pomiędzy
charakterystycznym zarysem Trójkąta Południowego a południowym
biegunem niebieskim. Mały prostokątny trójkąt, utworzony przez Betę (β), Gammę (γ) i Deltę (δ) Rajskiego
Ptaka, jest najlepiej widoczną częścią tego gwiazdozbioru, podczas gdy Alfa (α)
znajduje się nieco z boku i leży w pobliżu granicy z Kameleonem. Każda z tych gwiazd jest czerwonym
albo pomarańczowym olbrzymem. Nie zawiera gwiazd jaśniejszych
niż trzeciej wielkości.
·
Najjaśniejsze gwiazdy konstelacji, Alfa Apodis (α Aps) i Gamma Apodis (γ
Aps) – olbrzymy typu K i G – mają jasność 3,83 i
3,86m.
·
Kolejne cztery gwiazdy są jaśniejsze od 5m. Delta (δ) Apodis
to układ podwójny (separacja 103 sekundy)
składający się z olbrzymów typu M i K o jasnościach 4,76 i 5,27m.
Pierwsza z tych gwiazd jest gwiazdą zmienną nieregularną, zmieniającą
jasność w przedziale od 4,66 do 4,87m. Żadna z nich nie ma nazwy
własnej, nie są też z nimi związane żadne legendy. Łatwo dają się rozdzielić
przez lornetkę. Znajdują się w odległości odpowiednio 770 i 660 lat świetlnych.
·
Theta (θ) Apodis, 3° na
północny zachód od alfy jest pulsującym czerwonym
olbrzymem, którego jasność zmienia się nieregularnie między szósta a
dziewiąta wielkością z okresem około 4 miesięcy. Gwiazda, będąca u kresu swojej
ewolucji, będąca na tak zwanej gałęzi asymptotycznej. Traci relatywnie dużo
swojej materii – 1,1×10−7 masy Słońca na
rok – z powodu własnego wiatru
gwiazdowego.
Interesujące
obiekty
Rajski Ptak leży dość daleko od Drogi Mlecznej i
nie ma gromad otwartych, mgławic czy mgławic planetarnych, które mógłby zaoferować
astronomom amatorom. Jest tam wiele galaktyk, ale wszystkie są blade i małe.
·
Warte uwagi są: gromada kulista NGC 6101 o
jasności 10,7m skatalogowana w 1826 roku przez Jamesa Dunlopa.
W 20-centymetrowym teleskopie widoczna jest jako mglista plamka, z kilkoma
bladymi gwiazdami. Znajduje się w odległości 52 tysięcy lat świetlnych od Słońca.
·
Druga, nieco mniejsza i bledsza, gromada kulista IC 4499 o
jasności 9,76m znajdująca się w odległości 61,6 tysięcy lat świetlnych.
Gromada ta leży najbliżej południowego bieguna niebieskiego. Trzeba się dobrze
postarać, by przez 20-centymetrowy teleskop zobaczyć ją na ciemnym niebie.
Została odkryta 13 czerwca 1901 roku przez DeLise Stewarta.
Obydwie gromady są nieco zagęszczone w centrum.
Gwiazdozbiór
Tukana – jeden z gwiazdozbiorów nieba południowego. Liczba gwiazd
dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem wynosi około 25. W Polsce
niewidoczny. Jest to 48. co do wielkości konstelacja nieba.Po raz pierwszy
konstelacja ta została opisana w dziele Uranometria przez
niemieckiego astronoma Johanna Bayera w
1603 roku, na podstawie opisu i szkiców holenderskich żeglarzy. Konstelacja,
podobnie jak większość nowożytnych gwiazdozbiorów, powstała dzięki obserwacjom
poczynionym podczas wypraw dalekomorskich. Przez kilka lat, na przełomie XVI i
XVII wieku, Fryderyk de Houtman chciał ten obszar
nieba nazwać Dzioborożcem Indyjskim.
Pochodzenie
nazwy
Grupa gwiazd, którą obecnie nazywamy
Tukanem, leży zdecydowanie za daleko na południe, by mogli ją obserwować
starożytni astronomowie. Johannes Kepler być
może jako pierwszy zwrócił na nią uwagę i nazwał Anser Americanus (Gęś
Amerykańska). XVI-wieczni holenderscy odkrywcy Pieter Dirkszoon Keyser i
de Houtman także obserwowali te gwiazdy, ale dali mu nazwę innego długodziobego
ptaka – dzioborożca. Kiedy Petrus Plancius sporządził
swój globus nieba w 1598 roku, gwiazdozbiór Tukana po raz pierwszy został
przedstawiony jako kolorowy wielkodzioby tukan, mieszkaniec tropikalnych
lasów Środkowej i Południowej Ameryki. Wyobraża południowoamerykańskiego
ptaka o charakterystycznym potężnym dziobie. Należy do grupy
pięciu sąsiadujących ze sobą gwiazdozbiorów nieba południowego wyobrażających
ptaki.Z konstelacją nie są związane żadne legendy ani mity.
Gwiazdy Tukana
Gwiazdy Tukana nie bardzo przypominają
jakiegokolwiek ptaka W konstelacji znajduje się zaledwie dziewięć gwiazd
jaśniejszych niż 5m. Gwiazdy α, δ, ε, ζ, β i γ tworzą
kształt rozpoznawany przez miłośników astronomii jako latawiec. Natomiast Alfa,
Gamma i Beta tworzą długi trójkąt równoramienny.
·
Alfa Tucanae (α
Tuc) to najjaśniejsza gwiazda konstelacji leżąca w odległości 199 lat
świetlnych. Jest pomarańczowym olbrzymem typu
K w spektroskopowym układzie podwójnym o
okresie aż 11,5 roku.
·
Druga co do jasności Gamma Tucanae (γ
Tuc), typ widmowy F1 III, o jasności 3,99m, leży w odległości 72 lat
świetlnych. Jest świecącą biało-żółtym światłem gwiazdą ciągu głównego. Jej masę szacuje się na 1,55 masy Słońca.
·
Następna co do jasności jest Zeta Tucanae (ζ
Tuc; 4,23m), gwiazda ciągu głównego typu F, znajdująca się w
odległości 28 lat świetlnych. Astronomowie podejrzewają, że posiada dysk
pyłowy.
·
Na wschodnim krańcu konstelacji znajduje się Beta Tucanae, która
wygląda jak gwiazda podwójna, gdy obserwuje się ją
nieuzbrojonym okiem, a bystry obserwator zobaczy nawet gwiazdę potrójną. Duży teleskop pokaże
skomplikowany system sześciu gwiazd w trzech parach; wszystkie odległe od nas o
około 150 lat świetlnych; najjaśniejsza para β1Tuc (4,36m)
i β2Tuc (4,53m) o separacji 27 sekund. Obie gwiazdy
posiadają przynajmniej po jednym słabszym towarzyszu. Ponadto w odległości
dziewięciu minut kątowych znajduje się para gwiazd β³ Tuc. W sumie więc Beta
Tucanae to układ sześciu gwiazd.
·
Inne układy podwójne to δ Tuc, κ Tuc i λ1 Tuc.
·
Theta Tucanae (θ Tuc) – gwiazda typu Delta Scuti o
jasności 6,06-6,15m i okresie 71 minut.
·
Ni Tucanae (ν Tuc) jest zmienną nieregularną o jasności w przedziale
4,75-4,93m.
Interesujące
obiekty
Z wielu egzotycznych ptaków południowego
nieba chyba Tukan jest ulubieńcem obserwatorów amatorów. W obrębie konstelacji
ze względu na jej znaczną południową deklinację, nie ma obiektów z katalogu
Messiera.
·
W południowej części gwiazdozbioru usytuowana jest galaktyka karłowata, Mały Obłok Magellana, jedna z dwóch
największych galaktyk satelitarnych naszej Drogi Mlecznej.
Widoczna gołym okiem, odległa o około 195 tys. lat świetlnych,
nieco dalsza od Wielkiego Obłoku Magellana. Przy dobrych
warunkach obserwacji wygląda jak mały, oddzielony kawałek Drogi Mlecznej,
trochę zwężający się i ciemniejszy na krańcach północnych. Lornetki i teleskopy
pokazują mnóstwo maleńkich gwiazd, węzłów mgławic gazowych, wiele z nich ma
własne symbole w rozmaitych katalogach.
·
To co najlepsze, znajduje się tuż na północ od centrum Obłoku: NGC 346 w
15-centymetrowym teleskopie jawi się jak skupiona grupa drobnych gwiazd w
wianku mgławicowości; ma jasność podobną do gwiazdy 10. wielkości.
·
Inna podobna, ale ciemniejsza gromada kulista to NGC 362 także
znajdująca się w pobliżu Małego Obłoku Magellana. Została odkryta przez Jamesa Dunlopa w
1826 i znajduje się w odległości 27,7 tysięcy lat świetlnych.
·
Być może najbardziej interesującą ze wszystkich gwiazd konstelacji jest
gwiazd czwartej wielkości, znana jako Sir John Flamsteed. Naprawdę nie jest to
gwiazda, a wspaniała, widoczna gołym okiem gromada kulista – 47 Tukana (NGC
104). Jest to druga pod względem jasności gromada kulista na całym niebie,
jaśniejsza od niej jest tylko Omega Centauri.
Zawiera około miliona gwiazd, a jej rozmiary to około 120 lat świetlnych.
Została odkryta przez Nicolasa Louisa de Lacaille’a w 1751.
Widoczna w przeciętnych warunkach nieuzbrojonym okiem. W 20-centymetrowym
teleskopie ma niemal rozmiary Księżyca w
pełni i rozdziela się na tysiące bladych gwiazd.
Wąż Wodny – w odróżnieniu od Hydry, zwanej czasem również Wężem Morskim) – niewielki gwiazdozbiór nieba południowego. Jest to 61. pod względem wielkości
gwiazdozbiór na niebie. Został wprowadzony przez holenderskich nawigatorów
i astronomów: Pietera Dirkszoona Keysera i Fredericka de Houtmana. Po powrocie do Holandii, de Houtman przekazał
sporządzony katalog gwiazd Petrusowi Planciusowi, który naniósł nowe odkrycia na globus nieba w
końcu 1598. Konstelacja została szerzej zaakceptowana, gdy niemiecki
astronom Johann
Bayer opisał
ją w swoim dziele Uranometria z
1603. Od tego czasu nie było większych zmian w gwiazdozbiorze poza tym, że w
XVIII wieku Lacaille „podkradł” mu dwie gwiazdy, tworząc sąsiednią
konstelację Oktantu; nigdy już do Węża Wodnego Małego nie wróciły.
Gwiazdozbiór znajduje się w pobliżu południowego bieguna nieba, między Wielkim Obłokiem Magellana a Małym Obłokiem Magellana. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym
okiem wynosi
około 20. W Polsce jest niewidoczny.
Mity i legendy
Grupa gwiazd tworząca Węża Wodnego
Małego znajduje się w pobliżu południowego bieguna
niebieskiego, nie była znana europejskim astronomom do czasów
nowożytnych i nie ma żadnej historii mitologicznej związanej
z tym gwiazdozbiorem. Na starych mapach nieba Wąż Wodny odróżnia się od Hydry,
która jest jego większym, żeńskim odpowiednikiem. Francuski XVIII-wieczny
astronom Nicolas-Louis de Lacaille oznaczył go
na mapie nieba jako l′Hydre Mâle. W pierwszym przedstawieniu
zawartym w Uranometrii Wąż wił się między łapami Tukana i Pawia. Lacaille zmienił jego położenie,
sytuując go w obecnej pozycji między Obłokami Magellana, przy okazji
reorganizując inne gwiazdozbiory i rozdzielając gwiazdy pomiędzy ustanowione
przez siebie konstelacje Zegara i Sieci.
Wyobraża męskiego osobnika legendarnego węża wodnego, jako nawiązanie do
starożytnej konstelacji Hydry – wodnego węża rodzaju żeńskiego.
Gwiazdy Węża Wodnego
Zarys konstelacji jest blady, ale można
dopatrzyć się w nim podobieństwa do węża. Długi trójkąt prostokątny utworzony
przez Gammę, Betę i Epsilon tworzą splątane ciało, a zakrzywiona linia gwiazd
pomiędzy Deltą a Alfą reprezentuje podniesioną głowę gada gotowego do ataku.
·
Najjaśniejsza gwiazda to Beta Hydri (β
Hyi, 2,82m). Jest żółtym podolbrzymem o
masie podobnej do Słońca, lecz niemal dwukrotnie większym i trzykrotnie
jaśniejszym od niego. Gwiazda ta pełniła funkcję gwiazdy polarnej – w roku 150
p.n.e. niespełna dwa stopnie od niej znajdował się południowy biegun nieba.
Przez lornetkę zobaczymy tam układ wizualnie podwójny. Ewolucyjnie to gwiazda w
przededniu zakończenia spalania wodoru w
swoim wnętrzu (odrzuci zewnętrzne warstwy, powstanie mgławica planetarna, a po samej gwieździe
zostanie stygnący biały karzeł).
Jest pod wieloma względami niemal klonem Słońca. Starsza niż nasza gwiazda,
leży w odległości zaledwie 24 lat świetlnych od niej, ma niemal identyczne
spektrum i znajduje się na dalszym stopniu ewolucji.
·
Druga gwiazda co do jasności to α Hyi (2,9m), która jest podolbrzymem typu F o masie dwukrotnie większej i
jasności 32-krotnie większej niż Słońce. Gwiazda znajduje się w pobliżu
jasnego Achernara (0,4m)
z konstelacji Erydanu.
·
Trzecią co do jasności jest γ Hyi (3,3m), która jest czerwonym
olbrzymem. Świeci 650 razy jaśniej niż Słońce i podobnie jak β Hyi
znajduje się u kresu swojej ewolucji. Pozostałe gwiazdy w konstelacji są
słabsze niż 3m.
·
Wśród słabszych gwiazd na uwagę zasługuje para gwiazd szóstej wielkości
gwiazdowej – π1 i π2 Hyi. Ta
czerwono-pomarańczowa para jest jedynie układem wizualnie podwójnym, ale wartym
obejrzenia przez lornetkę. Gwiazdy leżą w różnych odległościach, więc nie są
związane. Pi-1 (π1) – gwiazda o jasności 5,57m – leży w odległości 740 lat świetlnych.
Pi-2 (π2) ma jasność 5,67m i leży w odległości 470
lat świetlnych.
·
Niedaleko znajduje się układ podwójny η2 Hyi,
w którym jaśniejszy ze składników to żółty olbrzym, słabszy zaś – biały karzeł.
Wokół olbrzyma krąży planeta o masie kilku mas Jowisza i
okresie orbitalnym około 711 dni.
·
Kilka stopni na północ od Alfy widać atrakcyjną gwiazdę podwójną h3475. Jej składniki o
podobnej jasności - oba są 6. wielkości - wymagają stabilnych warunków
obserwacji i 10-centymetrowego teleskopu. Wyglądają trochę jak oczy węża
wpatrującego się w okular, co zgadza się z tym, w jakiej konstelacji się
znajdują.
Interesujące
obiekty
Ponieważ gwiazdozbiór umiejscowiony jest
daleko od Drogi Mlecznej, nie ma w nim jasnych obiektów naszej galaktyki.
Zawiera wiele bladych galaktyk, najlepszą z nich do obserwacji jest NGC 1511.
Jej mały mglisty owal można w dobrych warunkach dostrzec za pomocą
20-centymetrowego teleskopu.
·
Gromada kulista NGC 1466 (11,5m),
nie należy do Drogi Mlecznej, lecz do Wielkiego Obłoku
Magellana. Do obserwacji potrzebny teleskop średnich rozmiarów.
Ciekawostki
·
W Wężu Wodnym „znajduje się” obiekt IC 1717, którego nie widać. Nawet przez
największe teleskopy nie widać w tym miejscu nic ciekawego. Być może autor
katalogu John Dreyer widział tam coś tak ulotnego jak kometa.
·
β, α, γ Hyi wyznaczają charakterystyczny na niebie trójkąt równoboczny,
którego wysokość może pomóc w znalezieniu bieguna nieba.
Złota Ryba – niewyraźny, 72. co do wielkości, gwiazdozbiór nieba południowego. Jest mimo to istotny, ponieważ w południowej
części gwiazdozbioru znajduje się 2/3 Wielkiego Obłoku Magellana, jednej z dwóch największych galaktyk satelitarnych naszej Galaktyki. W obrębie tego gwiazdozbioru znajduje się
również południowy biegun ekliptyczny. Z Polski gwiazdozbiór nie jest widoczny. Liczba
gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 20. Gwiazdozbiór ten został wprowadzony
przez nawigatorów holenderskich Pietera Keysera oraz Fredericka de Houtmana[2], a po raz pierwszy opisana w Uranometrii Johanna Bayera w 1603 roku.
Pochodzenie
nazwy
Złota Ryba to gwiazdozbiór nieba
południowego, w którym znajduje się słynny Wielki Obłok Magellana. Gwiazd tej
konstelacji nie można dostrzec z Europy,
w związku z tym nie łączy się z nim żadna opowieść zachodnioeuropejskiej
mitologii. Holenderscy odkrywcy i kartografowie Pieter Dirkszoon Keyser i
Frederick de Houtmann systematycznie oglądali jako pierwsi gwiazdy Złotej Ryby.
Petrus Plancius wprowadził ją do swojego atlasu nieba w 1598 roku, rysując ten
gwiazdozbiór jako złotą koryfenę z mórz południowych. Złota Ryba znajduje się za
gwiazdozbiorem Latającej Ryby, która od czasu do czasu pada ofiarą koryfeny. W
1603 roku Johann Bayer narysował ten gwiazdozbiór w Uranometrii już
z obecną nazwą Dorado (Złota Ryba). Jeszcze później Johann Elert
Bode i kilku innych kartografów nieba przedstawiało go
jako miecznika (łac. Xiphias). Nazwa gwiazdozbioru się
zmieniała, raz była to ryba złota, raz miecznik, ale gwiazdy w nim już się nie
zmieniały.
Gwiazdy Złotej
Ryby
W gwiazdach konstelacji trudno dopatrzyć
się jakiejkolwiek istoty morskiej. Tworzą długą pokręconą linię od Gammy na
północy przez Alfę, Zetę do Bety na południu, w pobliżu Wielkiego Obłoku
Magellana.
·
α Dor,
typ widmowy A0 V, jasność 3,30m, odległość 176 lat świetlnych,
·
β Dor to jedna z jaśniejszych cefeid;
zmienia wielkość rytmicznie – pomiędzy 3,4 a 4,1 z okresem 9,9 dnia. Jest
odległa o 1040 lat świetlnych od Słońca i
jest 3 tysiące razy od niego jaśniejsza.
·
R Doradus to
nieregularnie zmienny czerwony olbrzym, gwiazda zmienna typu Mira Ceti, którego
jasność waha się między piątą a szóstą wielkością gwiazdową z okresem 338 dni.
Interesujące
obiekty
Głównym powodem do sławy konstelacji
jest to, że znajduje się w niej Wielki Obłok Magellana.
·
Wielki Obłok Magellana to galaktyka satelitarna Drogi Mlecznej,
leżąca w odległości około 170 000 lat świetlnych od
Ziemi. Widoczny nieuzbrojonym okiem, wygląda jak oderwany spory kawał Drogi
Mlecznej. Oglądany przez lornetkę, obłok ożywa i staje się wielkim zbiorem
gwiazd, gromad, węzłów i tysięcy bladych punkcików. Większa część LMC leży
wewnątrz Złotej Ryby, choć jego fragment wchodzi też w obręb Góry Stołowej.
·
Wartym uwagi obiektem w LMC jest Mgławica Tarantula (NGC 2070). Ta
olbrzymia fabryka gwiazd jest ledwo widoczna gołym okiem jako zamglony punkcik
na wschodnim krańcu Obłoku Magellana. Zdjęcia ujawniają jej, przypominające
nogi pająka, włókniste pętle świecącego gazu, którym mgławica zawdzięcza
nazwę. Jej średnica wynosi 1000 lat świetlnych, co czyni ją większą od każdej
mgławicy w Drodze Mlecznej (jest np. 30 razy większa od Wielkiej Mgławicy w Orionie). Swoją
jasność zawdzięcza gromadzie otwartej NGC 2070, w środku której znajduje się
gromada R136.
·
NGC 2080, mgławica emisyjna w WOM o szerokości 50
lat świetlnych. Nazywana „głową ducha” ze względu na dwie białe, oddalone od
siebie „łaty”, będące regionami formowania gwiazd. Zachodnia część mgławicy ma
zielony kolor ze względu na podwójnie zjonizowany tlen, południowa cześć
jest czerwona z powodu emisji H-alfa,
natomiast centralne regiony są żółte ze względu na oba powyższe czynniki razem
wzięte. Zachodnia „łata”, A1, posiada masywną gwiazdę, która została uformowana
niedawno. Wschodnia łata, A2, ma kilka gwiazd, ukrtych w chmurze pyłu.
·
W gwiazdozbiorze można znaleźć inne jasne galaktyki, NGC 1566,
Galaktyka Hiszpańska Tancerka, widoczna przez 20-centymetrowy teleskop, ma
kształt dwuramiennej spirali.
·
Jasna para galaktyk soczewkowatych, NGC 1549 i NGC 1553,
znajduje się w jednym polu widzenia, a 15-centymetrowy teleskop pozwala się im
dobrze przyjrzeć.
Supernowa 1987
A
W lutym 1987 roku w LMC wybuchła supernowa.
W maju osiągnęła jasność 3,0m, co uczyniło ją najjaśniejszą
supernową widzianą z Ziemi od 1604 roku. Była widoczna nieuzbrojonym okiem
przez 10 miesięcy.
Czarna dziura – obszar czasoprzestrzeni, którego z uwagi na wpływ
grawitacji, nic – łącznie ze światłem –
nie może opuścić. Zgodnie z ogólną teorią względności, do jej
powstania niezbędne jest nagromadzenie dostatecznie dużej masy w
odpowiednio małej objętości. Czarną dziurę otacza matematycznie zdefiniowana
powierzchnia nazywana horyzontem zdarzeń, która wyznacza granicę bez
powrotu. Nazywa się ją „czarną”, ponieważ pochłania całkowicie światło
trafiające w horyzont, nie odbijając niczego, zupełnie jak ciało doskonale czarne w termodynamice. Kwantowa teoria pola przewiduje, że czarne
dziury emitują promieniowanie jak ciało doskonale
czarne o niezerowej temperaturze. Temperatura ta jest odwrotnie proporcjonalna
do masy czarnej dziury, co sprawia, że bardzo trudno je zaobserwować w
wypadku czarnych dziur o masie gwiazdowej bądź
większych.Istnienie obiektów o polu grawitacyjnym niepozwalającym na ucieczkę
światła jako pierwsi rozważali w XVIII wieku John Michell i Pierre Simon de Laplace. Pierwsze
rozwiązanie równania Einsteina ogólnej teorii
względności opisujące czarną dziurę znalazł w 1916 Karl Schwarzschild, jednak długo uważane było
ono za matematyczną ciekawostkę, a jego interpretacja jako regionu
czasoprzestrzeni, którego nic nie może opuścić, nie zyskała pełnego uznania
przez kolejne cztery dekady. Dopiero w latach 60. XX wieku prace teoretyczne
wykazały, że istnienie czarnych dziur jest logiczną konsekwencją obowiązywania
ogólnej teorii względności. W tym samym czasie obserwacyjnie potwierdzono także
istnienie gwiazd neutronowych, co stanowiło przesłankę,
że takie obiekty powstałe w wyniku zapadania grawitacyjnego mogą istnieć w
rzeczywistości.Czarne dziury o masie gwiazdowej formują
się w wyniku zapadania grawitacyjnego bardzo masywnych gwiazd pod koniec ich
życia. Inną kategorią są supermasywne czarne dziury o masach
przekraczających miliony mas Słońca. Podejrzewa się, że takie czarne dziury
znajdują się w centrach większości galaktyk,
w szczególności istnieją przekonujące dowody na istnienie czarnej dziury o
masie około 4 milionów mas Słońca w centrum Drogi
Mlecznej. Wyróżnia się też czarne dziury o masie pośredniej między
gwiazdowymi i supermasywnymi, a najcięższe czarne dziury nazywane są niekiedy
ultramasywnymi.Jako że czarnych dziur nie można obserwować bezpośrednio, o ich
obecności wnioskuje się na podstawie ich oddziaływania z otaczającą materią
oraz światłem i innymi rodzajami promieniowania elektromagnetycznego.
Przykładowo, opadająca na powierzchnię czarnej dziury materia może
uformować dysk akrecyjny, generujący ogromne ilości promieniowania na
skutek tarcia, jonizacji i silnego przyspieszenia wchłanianych cząstek.
Część zjonizowanej materii dysku pod działaniem jego pola elektromagnetycznego
może uciekać w kierunkach osi obrotu, tworząc ogromne dżety. Supermasywne czarne dziury w
centrach aktywnych galaktyk, wokół których zachodzi
proces akrecji powodują ich bardzo silne świecenie, stąd też obiekty
zawierające czarne dziury mogą należeć do najjaśniejszych we Wszechświecie.
10 kwietnia 2019 roku przedstawiono pierwsze w historii zdjęcie ukazujące cień
czarnej dziury w centrum galaktyki M87,
obraz uzyskano dzięki projektowi EHT. Licznych kandydatów na czarne dziury
o masie gwiazdowej udało się zidentyfikować w systemach podwójnych. W niektórych przypadkach
po ustaleniu masy i położenia niewidzialnego towarzysza gwiazdy okazuje się, że
jedynym obiektem pasującym do obserwacji może być czarna dziura.
Historia
Ideę, że może istnieć tak masywne ciało, iż nawet światło nie
może z niego uciec, postulował angielski geolog John Michell w
roku 1783 w pracy przesłanej do Royal Society.
W tym czasie istniała teoria grawitacji Isaaca Newtona i
pojęcie prędkości ucieczki. Michell rozważał, iż w
kosmosie może istnieć wiele tego typu obiektów.W roku 1796 francuski
matematyk Pierre Simon de Laplace propagował tę
samą ideę w swojej książce Exposition du Systeme du Monde (niestety
zniknęła w późniejszych wydaniach). Ta idea nie cieszyła się dużym
zainteresowaniem w XIX wieku, ponieważ światło uważano za bezmasową falę niepodlegającą
grawitacji.Niedługo po opublikowaniu w roku 1905 szczególnej teorii względności, Einstein zaczął
rozważać wpływ grawitacji na światło. Najpierw pokazał, że grawitacja
oddziałuje na propagację fal elektromagnetycznych, a w
roku 1915 sformułował ogólną teorię względności. Kilka miesięcy
później, Karl Schwarzschild znalazł rozwiązanie równań
tej teorii opisujących obiekt mający postać masy skupionej w jednym punkcie,
który bardzo silnie odkształca czasoprzestrzeń. Jednym z parametrów rozwiązania
był promień Schwarzschilda. Sam Schwarzschild
uważał go za niefizyczny. W roku 1931 Chandrasekhar na przykładzie białego karła pokazał,
że powyżej pewnej granicznej masy nic nie jest w stanie powstrzymać kolapsu gwiazdy. Przeciwny takim wnioskom
był Arthur Eddington, który wierzył, iż
powinna istnieć fizyczna przyczyna, która zatrzyma kolaps gwiazdy.W 1939
roku Robert Oppenheimer i Hartland Snyder pokazali,
że masywna gwiazda może ulec kolapsowi grawitacyjnemu. Taki obiekt nazwano
„zamrożoną gwiazdą”, ponieważ dla dalekiego obserwatora kolaps będzie zwalniał.
Idea ta nie wywołała dużego zainteresowania aż do lat 60. Zainteresowanie nią
wzrosło z chwilą odkrycia pulsarów w 1967 roku. Tuż po tym w 1969 John Wheeler zaproponował
nazwę „czarna dziura”.
Zakrzywienie czasoprzestrzeni
Zgodnie z ogólną teorią względności, grawitacja jest
opisywana jako zakrzywienie czasoprzestrzeni. W czasoprzestrzeni
zakrzywionej ciała poruszają się po torach, które są liniami o ekstremalnej
(najmniejszej lub największej) długości spośród wszystkich możliwych łuków
łączących zadane punkty. Linie takie nazywamy geodezyjnymi.
Obliczanie długości należy przeprowadzać w pełnej przestrzeni czterowymiarowej
(czasoprzestrzeni), posługując się zależnym od grawitacji tensorem metrycznym,
zaś przez długość linii należy rozumieć sumę interwałów czasoprzestrzennych
wzdłuż toru cząstki. W skrajnych przypadkach oddziaływanie grawitacji może być
tak duże, że wszystkie linie geodezyjne wokół danego ciała są liniami
zamkniętymi. Żadna z nich nie wychodzi poza pewien ograniczony fragment objętości
przestrzeni zwany horyzontem zdarzeń. Czarna dziura jest
obiektem, który znajduje się wewnątrz własnego horyzontu zdarzeń.Z czarnej
dziury nie można się wydostać, bo wszystkie drogi ucieczki prowadzą z powrotem
do środka. Przypomina to sytuację marynarza, który próbuje znaleźć koniec
świata. Dokądkolwiek by nie popłynął, zawsze będzie znajdował jakieś lądy lub
morza. Po dość długiej wędrówce wróci do punktu wyjścia. W przypadku czarnej
dziury uwięziona jest nie tylko materia, ale i światło, które zawsze porusza
się po liniach geodezyjnych. Co więcej, ogromne zakrzywienie czasoprzestrzeni
spowalnia upływ czasu. I tak na zewnętrznej powierzchni czarnej dziury zanika
upływ czasu.Posługiwanie się takimi pojęciami jak czas, długość, linie
geodezyjne i inne ściśle zdefiniowane pojęcia matematyczne wymaga gruntownej
wiedzy na ich temat. Własności przestrzeni wokół czarnej dziury są dalekie od
intuicji, którą budujemy w normalnych warunkach. W szczególności bezwzględnie
konieczne jest precyzyjne definiowanie układu odniesienia, o którym mówimy. I
tak dla obserwatora spadającego na czarną dziurę nie ma żadnej różnicy w
obserwacjach (spowolnienia czasu, zakrzywienia trajektorii w przestrzeni
fizycznej) poza wzrastającymi siłami pływowymi (wynikającymi z rozmiarów
obserwatora) i ciężarem ciał na statku kosmicznym. W szczególności moment
przejścia przez horyzont zdarzeń nie jest w żaden sposób wyróżniony, czy nawet
zauważalny. Sam spadek do centrum grawitacyjnego czarnej dziury trwa ściśle
określony, zależny od masy czarnej dziury czas w układzie spadającym, oraz, co
za tym idzie, obserwator spadający ma szansę wysłać do obserwatora na zewnątrz,
zanim przejdzie przez horyzont zdarzeń, tylko skończoną ilość sygnałów,
energii, fotonów itp. Nie jest możliwe przetrwanie jakichkolwiek urządzeń
technicznych lub żywych obserwatorów w tak ekstremalnych warunkach, jednak w
rzeczywistym układzie ich śmierć może (choć nie musi, zależy
to od wielkości czarnej dziury, dla ogromnych czarnych dziur możliwe jest
zupełnie łagodne wejście pod horyzont zdarzeń) nastąpić dopiero po
przekroczeniu horyzontu zdarzeń.Natomiast obserwator pozostający poza zasięgiem
czarnej dziury, obserwując spadek swojego kolegi zaobserwuje, że czas w
układzie spadającym spowalnia w stosunku do jego własnego czasu, zaś sam spadek
odbywa się coraz wolniej i wolniej. Obserwator spoza czarnej dziury nigdy nie
zarejestruje momentu spadku swego kolegi na czarną dziurę, a jedynie uzna, że
obraz spadającego układu został „zamrożony” w chwili przejścia przez horyzont
zdarzeń. Obrazy spadającego obserwatora będą coraz bledsze, będą zawierały
coraz mniejszy strumień fotonów, oraz zostaną w końcu w granicy „zamrożone” na
powierzchni horyzontu zdarzeń. Jest tak dlatego, że skończona w układzie
spadającym ilość energii, jaką wypromieniował układ spadający zanim przeszedł
przez horyzont zdarzeń, musi wystarczyć dla asymptotycznie nieskończonego czasu
spadania, jaki zarejestrował obserwator w układzie poza czarną dziurą.
Zderzenie czarnych
dziur
14 września 2015 LIGO (Laser Interferometer Gravitational-Wave
Observatory) zarejestrowało po raz pierwszy w historii fale grawitacyjne jako rezultat zderzenia dwóch czarnych dziur
1,3 miliarda lat świetlnych od Ziemi. Obserwacja ta potwierdza teoretyczne
przewidywania Einsteina i innych, że takie zdarzenie może zaistnieć. Po
pierwsze zdarzenie to potwierdza, że podwójne czarne dziury rzeczywiście
istnieją w Kosmosie. Po drugie otwiera drogę do praktycznej obserwacji
charakteru grawitacji oraz zrozumienia zdarzeń w Kosmosie włączając w to Wielki
Wybuch i to, co po nim nastąpiło. Odkrycie to zostało oficjalnie ogłoszone 11
lutego 2016 po wielu miesiącach sprawdzania rezultatów.
Powstawanie czarnych dziur
Większość masy czarnych dziur znajduje
się w supermasywnych obiektach w centrach
galaktyk i kwazarów.
Być może zaczątkiem tych masywnych czarnych dziur był od razu kolaps
hipotetycznych gwiazd III populacji lub dużych obłoków gazowych. Badania
statystyczne wskazują tylko, że główny wzrost masy masywnej czarnej dziury w
centrum typowej galaktyki następował wtedy, gdy galaktyka przeżywała fazę
wzmożonej aktywności, przede wszystkim fazę kwazaru. Te czarne dziury osiągają
wartości mas od kilku milionów do kilkudziesięciu miliardów mas Słońca. Masa
czarnej dziury w centrum naszej galaktyki wynosi ok. 4
milionów masy Słońca. Obiekt Q0906+6930 zawiera
czarną dziurę o masie przekraczającej 10 miliardów mas Słońca.Mniejsze czarne
dziury, tzw. czarne dziury o masie gwiazdowej, mogą
powstawać w ewolucji masywnych gwiazd. Są o wiele
liczniejsze i niektóre mogą mieć masę zaledwie kilku lub kilkunastu mas Słońca.Kiedy
wewnątrz gwiazdy o masie przynajmniej 20 ~ 150 razy większej od masy Słońca zaczyna
kończyć się wodór, rozpoczyna się jej agonia. Procesy zachodzące w jej
jądrze ulegają gwałtownej zmianie, w wyniku zachwiania wcześniejszej równowagi
gwiazda zapada się gwałtownie do swojego wnętrza w eksplozji,
nazywanej supernową. Czarne dziury mogą powstawać także dzięki
zapadnięciu się supermasywnych gwiazd bez towarzyszącego wybuchu
supernowej. Jądra tego typu gwiazd w niektórych przypadkach (liczba ta
szacowana jest na ok. 20% wszystkich potencjalnych supernowych) zapadają się
tak szybko, że uniemożliwiają ucieczkę fotonów i gwiazda zmienia się
bezpośrednio w czarną dziurę, „znikając” z widzialnego Wszechświata. Spekuluje
się, że tego typu implozje mogą być wykryte dzięki emisji neutrin.Pomiędzy
masywnymi czarnymi dziurami a obiektami o masie gwiazdowej znajdują się
jeszcze, hipotetyczne na razie, czarne dziury o masie pośredniej. Mogą być
one odpowiedzialne za obiekty znane jako ULX, ale istnieje także
teoria tłumacząca ULX-y jako tzw. „polskie pączki”, czyli czarne dziury o masie
gwiazdowej otoczone bardzo gęstym obłokiem pyłowym.Rozważana jest również
hipoteza istnienia pierwotnych czarnych dziur, które mogłyby
powstać w początkowych fazach Wielkiego
Wybuchu. Obecnie nie ma żadnych obserwacyjnych dowodów istnienia
pierwotnych czarnych dziur.
Występowanie czarnych dziur
Fizycy czasami mają zastrzeżenia co do
tego, czy istnienie czarnych dziur jest udowodnione. Astronomowie mają mniej
wątpliwości, ponieważ tylko czarne dziury mogą wyjaśnić obserwowane własności.
W szczególności nie istnieją obiekty o masie rzędu miliona mas Słońca, a
promieniu niewiele większym od promienia Schwarzschilda, a takie parametry
mają centralne masy w galaktykach, o czym świadczą najlepiej obserwacje radiowe
kwazarów lub źródła Sgr A* techniką VLBI, rozmiar optyczny źródła krzyż Einsteina.
Znane czarne dziury należą najczęściej
do jednej z dwóch grup:
·
czarne dziury o masach gwiazdowych (ok. kilku do kilkunastu mas Słońca),
·
czarne dziury o masach co najmniej 100 000 razy większych od masy Słońca.
Nadal dyskutowane jest istnienie
czarnych dziur o wartościach pośrednich (kilkaset – kilka tysięcy mas Słońca).Czarne
dziury o masach gwiazdowych najczęściej znajdowane są w układach podwójnych. Samotna czarna dziura
byłaby bardzo trudna do zaobserwowania – jedynym śladem jej istnienia może
być soczewkowanie grawitacyjne. W ciasnym
układzie podwójnym, takim jak rentgenowskie układy podwójne czarna
dziura jest otoczona jednak materią, która na nią spada. Materia ta
tworzy dysk akrecyjny, a zbliżając się do czarnej
dziury, przyspiesza i poprzez zderzenia rozgrzewa się coraz bardziej, tak, że
zamienia znaczny procent swojej masy na energię, która rozchodzi się jako
promieniowanie w szerokim zakresie (od promieni gamma i promieni X po fale radiowe)
oraz czasami w postaci wysokoenergetycznych cząstek skupionych w tzw. „jety” (dżety). Stąd czarne dziury należą faktycznie do
najjaśniejszych obiektów we Wszechświecie. Odróżnienie w tym wypadku gwiazdy
neutronowej od czarnej dziury polega przede wszystkim na pomiarze masy –
gwiazdy neutronowe nie mogą mieć masy większej niż 2–3 masy Słońca. Liczba
czarnych dziur o masach zbliżonych do Słońca w naszej galaktyce to ok. 100
milionów, ale liczba znanych źródeł rentgenowskich zawierających czarne dziury
to poniżej 100. Najsłynniejszym przedstawicielem jest Cygnus X-1.Gwiazdowa
czarna dziura także jest elementem błysku gamma albo
powstając w jego wyniku, albo ewentualnie biorąc w nim udział jako jedna z
dwóch zlewających się gwiazd. Najliczniej reprezentowane w katalogach są jednak
obecnie masywne czarne dziury. W odległości wielu miliardów lat świetlnych od Ziemi astronomowie
obserwują obiekty nazywane kwazarami. Istniały one niedługo po narodzinach Wszechświata i
wytwarzały ogromne ilości energii. Obiekty te zawierają czarne dziury miliard
razy cięższe od Słońca. Narodziły się one w jądrach młodych galaktyk i
zaczęły „pożerać” ogromne ilości materii. Bliskimi kuzynami kwazarów są inne
aktywne galaktyki, w tym radiogalaktyki,
w których dżety wytwarzane przy udziale masywnych
czarnych dziur ciągną się na setki tysięcy lat świetlnych po obu stronach
galaktyki. Jasność tych obiektów wynika z ogromnej ilości energii wytwarzanej
podczas opadania materii (akrecji) na czarna dziurę. Obecnie przyjmuje
się, że Droga Mleczna w swoim środku też zawiera
ogromną czarną dziurę. Zużyła już ona całe dostępne w pobliżu paliwo i dlatego
jest mało aktywna. Liczba znanych aktywnych galaktyk w przeglądzie SDSS to
kilkadziesiąt tysięcy, ogólna liczba znanych radioźródeł jest jeszcze większa,
ale do większości z nich nie znamy odległości.
Odkrycia z początków
XXI w.
W lipcu 2004 odkryto gigantyczną czarną
dziurę, Q0906+6930, w centrum
odległej galaktyki w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy (Ursa
Maior), natomiast w listopadzie 2004 doniesiono o odkryciu pierwszej czarnej
dziury o średniej masie w centrum naszej Galaktyki, trzy lata świetlne od radioźródła Sagittarius A*. Ta czarna dziura o masie 1300
mas Słońca znajduje się wewnątrz klastra siedmiu gwiazd, który był
rozczłonkowany przez centrum naszej Galaktyki. Ta obserwacja popiera ideę,
że supermasywne
czarne dziury rosną, pochłaniając gwiazdy i mniejsze czarne
dziury z pobliża.W lutym 2005 odkryto błękitnego olbrzyma SDSS J090745.0+24507,
który ucieka z naszej Galaktyki z prędkością dwukrotnie przekraczającą prędkość ucieczki (0,0022 prędkości światła w
próżni). Tor jego lotu można śledzić aż do centrum naszej Galaktyki. Ta wysoka
prędkość ucieczki potwierdza hipotezę o obecności masywnej czarnej dziury w
centrum naszej Galaktyki.Polski fizyk Paweł O. Mazur oraz Emil Mottola
opublikowali w 2001 r. teorię grawastarów, alternatywną teorię do czarnych
dziur. W marcu 2005 roku fizyk George Chapline z LLNL (Kalifornia, USA)
spopularyzował teorię Mazura-Mottoli, sugerując, za autorami pierwotnej
publikacji, iż czarne dziury nie istnieją, a obiekty za nie uważane są
właściwie gwiazdami z ciemną energią (grawastarami). Ich
wnioski wynikają z analizy konsekwencji mechaniki kwantowej dla
czarnych dziur.Czarne dziury o masie kilku miliardów mas Słońca udało się
zarejestrować w wielu odległych obiektach, nawet nasza Galaktyka ma w swoim
wnętrzu czarną dziurę o masie około czterech milionów mas Słońca. Wiadomo
także, że galaktyki dość często się ze sobą zderzają. Zderzenie dwóch galaktyk,
z których każda zawiera czarną dziurę w środku, może owocować powstaniem
supergalaktyki z podwójnym układem czarnych dziur wewnątrz. W 2009 roku w
czasopiśmie „Nature” opublikowano artykuł Todda Borosona i Toda Lauera z
National Optical Astronomy Observatory w Tucson w USA, w którym autorzy
przedstawiają dowody na to, że odległy od nas o ponad 3 miliardy lat świetlnych
kwazar SDSS J153636.22+044127.0, zawiera w swoim jądrze układ podwójny czarnych
dziur, o masach 20 milionów i 800 milionów mas Słońca, oddalone od siebie o 0,3
roku świetlnego i okrążające wspólny środek masy z okresem 100 lat
Pierwszy obraz czarnej dziury
10 kwietnia 2019 naukowcy z
programu EHT opublikowali
pierwszy w historii obraz czarnej dziury, znajdującej się w centrum
galaktyki M87.
Geneza teorii geocentrycznej
Na założeniach teorii geocentrycznej oparły się teorie
budowy świata tworzone w starożytności. Pierwsze podobne tezy, mające charakter
naukowej teorii, podał Eudoksos z
Knidos w IV wieku p.n.e., formułując teorię sfer homocentrycznych. Zgodnie
z jego teorią każda planeta (do nich zaliczano także Słońce i Księżyc, w odróżnieniu od nieruchomych gwiazd)
leżała na zewnętrznej powierzchni sfery i do każdej planety przynależało
tyle sfer, na ile jednostajnych ruchów po okręgu można rozłożyć obserwowany
na niebie niejednostajny ruch planet.Teoria
sfer homocentrycznych została następnie przebudowana i zastąpiona przez teorię
geocentryczną sformułowaną wstępnie przez Hipparchosa ze skomplikowanym
układem deferentów i epicyklów.Teorię
geocentryczną dopracował następnie Klaudiusz Ptolemeusz w II wieku, nadając jej ostateczną
postać. Teoria została przez Ptolemeusza opisana w jego dziele Mathematike
Syntaxis znanym bardziej pod nazwą Almagest,
wydanym około roku 140. Teoria geocentryczna opisana w Almageście była
kanonem astronomii przez następne 1600 lat, aż do czasów Mikołaja Kopernika.
Geocentryczny opis Wszechświata
Zgodnie z geocentryczną teorią budowy świata, dookoła
usytuowanej centralnie we Wszechświecie Ziemi biegnie siedem planet w
następującej kolejności: Księżyc, Merkury, Wenus, Słońce, Mars, Jowisz, Saturn, przy
czym Słońce i Księżyc biegną dookoła Ziemi ruchem jednostajnym, bezpośrednio po
swoich kolistych orbitach, a środki tych orbit leżą nieco poza Ziemią (są to
okręgi ekscentryczne, przybliżające
eliptyczne orbity Ziemi wokół Słońca i Księżyca wokół Ziemi).
Ruchy planet
Planety były podzielone na górne (zajmujące orbity w kolejności
przed Słońcem) i dolne (zajmujące orbity w kolejności po Słońcu). Dla
wyjaśnienia skomplikowanego ruchu planet na sferze niebieskiej, a szczególnie
zakreślania przez nie pętli, Ptolemeusz przyjął założenie, że po kołowej
orbicie ekscentrycznej – deferencie – porusza się ruchem
jednostajnym nie sama planeta, ale środek innego, mniejszego koła zwanego epicyklem,
a dopiero po obwodzie epicyklu porusza się ruchem jednostajnym
planeta.W wyniku kombinacji ruchów środka epicyklu po deferencie i
planety po epicyklu, dodając odpowiednie nachylenie płaszczyzn tych
kół do ekliptyki, Ptolemeusz wyjaśnił ruchy planet –
szczególnie ruch prosty i wsteczny planety widoczny na tle sfery gwiazd
stałych.Ruchy epicyklów na deferentach i planet na epicyklach spełniały
ściśle określone warunki, różne dla planet dolnych i górnych. Planety dolne
według Ptolemeusza poruszały się w ten sposób, że środki ich epicyklów leżały
na prostej łączącej Ziemię ze Słońcem, a okresy obiegu środków epicyklów Merkurego
i Wenus były równe rokowi
gwiazdowemu. Okresy obiegu obu planet po epicyklach były
różne i wynosiły dla Merkurego – 88 dni ziemskich, a dla Wenus – 225 dni
ziemskich. Okresy te otrzymały nazwę okresów gwiazdowych.Ruchy
planet górnych miały inne zależności w stosunku do rocznego ruchu Słońca po
niebie. Ptolemeusz przyjął założenie, że promienie dróg planet górnych po epicyklach są
zawsze równoległe do promienia drogi Słońca dookoła Ziemi, każda z planet
biegnie po epicyklu dokładnie przez okres jednego roku
ziemskiego. Ptolemeusz przyjął jednocześnie, że każda z planet ma różny okres
obiegu środków epicyklów po deferentach, a więc
różny okres gwiazdowy. Wynosi on: dla Marsa – 1,9 roku, dla Jowisza
– 11,9 roku i dla Saturna – 29,5 roku.
Dwie pozostałe planety – Uran i Neptun, oraz
mniejsze ciała Układu Słonecznego (oprócz komet) nie były jeszcze wtedy znane i
nie miały swojego miejsca w geocentrycznym systemie budowy świata.
Sfera gwiazd stałych
Poza deferentem Saturna w geocentrycznej teorii budowy
Wszechświata znajdowała się sfera gwiazd stałych, obracająca się
dookoła Ziemi ze wschodu na zachód w czasie jednej doby ziemskiej. Ruch sfery
gwiazd stałych był przekazywany sferom planetarnym. Obrazem
ruchu sfery gwiazd stałych był widoczny ruch dzienny sfery
niebieskiej.
Nieścisłości w teorii geocentrycznej
Ptolemeusz wiedział, że pomimo tak skomplikowanej budowy i
złożoności ruchów planet na deferentach i epicyklach,
ruchy planet na sferze niebieskiej nie zostały dokładnie wyjaśnione i były
bardziej złożone. Umieszczenie środków deferentów w różnych
odległościach od środka Ziemi nie wystarczało do opisania odchyleń w
zaobserwowanych położeniach planet w odniesieniu do ich położenia wynikającego
z obliczeń na podstawie opisanej teorii. Ptolemeusz uciekł się do wybiegu,
wprowadzając do swojej teorii tzw. punkty wyrównawcze, czyli ekwanty. Zastosowanie ekwantu powodowało, że ruch
po deferencie wypadał jako ruch jednostajny widziany nie z
jego środka, ale z ekwantu położonego po przeciwnej stronie
środka deferentu niż Ziemia.
Upadek teorii geocentrycznej
W średniowieczu teoria Ptolemeusza była uzupełniana i stała się
bardzo zawiła. W szczególności wprowadzenie ekwantu nadal nie wyjaśniało
złożoności ruchów planet dolnych i górnych. Dopiero Mikołaj Kopernik przyjął
założenie, że Ziemia nie jest nieruchomym punktem środka Wszechświata, uznając,
że krąży ona dookoła Słońca – tak jak pozostałe planety.Teoria
heliocentryczna Mikołaja Kopernika zaczęła zastępować teorię geocentryczną
po opublikowaniu na początku XVI wieku jego krótkiego wykładu tej teorii (tzw.
"Commentariolus"), a zwłaszcza po opublikowaniu w 1543 roku w Norymberdze dzieła De revolutionibus orbium
coelestium, dającego inny model ruchu ciał niebieskich, który mógł być
kontynuacją odrzuconego wcześniej przez naukę poglądu heliocentrycznego
opracowanego między innymi przez Arystarcha z Samos (ok. 320–250 p.n.e.).Proces
upadku teorii geocentrycznej jako opisu świata był długotrwały. Spotykał się z
powolną akceptacją środowisk uniwersyteckich ówczesnej Europy.
Powodem tego stanu rzeczy była – paradoksalnie – mniejsza zgodność teorii
Kopernika z obserwacjami, szczególnie niewytłumaczalne niezmienne położenie
gwiazd (patrz Teoria heliocentryczna). W 1576 roku astronom angielski, Thomas
Digges, ogłosił obronę dzieła i teorii Kopernika, publikując cztery
rozdziały z pierwszej księgi De revolutionibus wraz z wykresem
układu heliocentrycznego. Publikacja ta przyczyniła się do popularyzowania
teorii heliocentrycznej na zachodzie Europy.Odważnym propagatorem
heliocentrycznej budowy świata był włoski filozof Giordano
Bruno, który oprócz uznania teorii Kopernika wypowiedział opinię, że
Słońce jest jedną z gwiazd, a we Wszechświecie może być wiele planet zamieszkanych. W 1600
roku Bruno został w Rzymie spalony na stosie za herezje, które bezpodstawnie
łączy się z jego poglądami heliocentrycznymi.Znaczących argumentów do
całkowitego obalenia teorii geocentrycznej dostarczył Galileusz.
Zasłużył się on szczególnie dzięki konsekwentnemu stosowaniu metod
doświadczalnych w badaniach otaczającego świata. Szczególnie dwa jego odkrycia
dostarczyły ważkich argumentów przemawiających za prawdziwością teorii
heliocentrycznej: zaobserwowanie pełnego cyklu faz planety Wenus i odkrycie
systemu czterech księżyców przy
Jowiszu. Niestety, Galileusz wezwany do przedstawienia dowodów słuszności
teorii heliocentrycznej nie uczynił tego, natomiast pouczał kardynałów o
właściwej interpretacji Pisma Świętego. Doprowadziło to do potępienia przez
Kościół katolicki Galileusza i herezji kopernikańskiej. W 1616
roku De revolutionibus zostało wprowadzone do indeksu ksiąg zakazanych (Index librorum
prohibitorum) i zabroniono jego czytania pod karą ekskomuniki. W
roku 1620 dopuszczono do obiegu „ocenzurowaną” wersję De revolutionibus,
wycięte miały być odniesienia do Biblii jak i te określające
teorię heliocentryczną jako pewnik. Obowiązującą – jako zgodną z Biblią była
teoria geocentryczna.Teoria grawitacji i mechanika Newtona uzasadniły
obraz Układu Słonecznego wprowadzony przez Keplera i
praktycznie rozstrzygnęły o losie teorii geocentrycznej. Jednak dopiero końcowe
lata XVII w. były okresem gromadzenia coraz dokładniejszych danych przez
niezależnych obserwatorów. Przytłaczające dowody usunęły ostatnie wątpliwości
co do poprawności budowy świata opisanej przez Kopernika.
Teoria geocentryczna współcześnie
Z punktu widzenia kinematyki różnica
między teorią geocentryczną i heliocentryczną sprowadza się do wyboru układu
odniesienia. Teoria heliocentryczna opisuje ruchy planet w układzie odniesienia
związanym ze Słońcem, teoria geocentryczna wykorzystuje układ odniesienia
związany z Ziemią. Z tego punktu widzenia obie teorie są prawidłowe. Opis ruchu
ciał Układu Słonecznego jest jednak znacznie prostszy w przypadku układu
odniesienia związanego ze Słońcem niż w przypadku układu związanego z Ziemią.
Pewne zagadnienia jednak wygodniej jest rozważać w układzie geocentrycznym (np.
ruch satelitów Ziemi), oraz w astronawigacji.
Teoria systemu heliocentrycznego Kopernika
Wynikiem długoletnich badań astronomicznych Mikołaja Kopernika było dzieło "O obrotach". Dzieło to wywołało przewrót w nauce i dotychczasowym poglądzie na świat. Teoria Kopernika stała jednak w sprzeczności c poglądami głoszonymi przez Kościół o nieruchomości Ziemi i zwolennicy kopernikowskich teorii o budowie świata byli uważani za heretyków. Dzieło Kopernika znalazło się na tzw. indeksie, czyli w spisie książek zakazanych. Z upływem czasu zwyciężyły słuszne poglądy Kopernika. Największą zasługą Kopernika było obalenie błędnej teorii geocentrycznej i stworzenie teorii heliocentrycznej, według której Słońce znajduje się w środku układu planetarnego, a Ziemia jest jedną z planet obiegających Słońce. Kopernik jest twórcą teorii o obiegowym i wirowym ruchu Ziemi. Pogląd Kopernika utrwalony został przez późniejszych uczonych takich jak: Galileusz, Kepler i Newton.
Teoria Wielkiego Wybuchu
Kiedyś naukowcy sądzili, że wszechświat jest statyczny - czyli nie kurczy się ani nie rozszerza. Jednak wielu najwybitniejszych naukowców miało poważne wątpliwości co do takiej teorii. Udowodniono jednak, że jest inaczej. Yanim powstał wszechświat nie istniało prawie nic, cały kosmos powstał podczas Wielkiego Wybuchu (ang. Big Bang). Według powszechnych teorii, przed Wielkim Wybuchem nie było nawet czasu, przestrzeni ani grawitacji. Wszystko skupione było w obiekcie o nieskończenie małych rozmiarach. Kiedy około 15 miliardów lat temu doszło do Wielkiego Wybuchu, cała materia i energia kosmosu skoncentrowała się w obszarze znacznie mniejszym od grosza. Ta nieskończenie gorąca i gęsta drobina zaczęła się rozszerzać i stygnąć. Pierwszymi oddzielnymi okruchami materii, jakie pojawiły się w bardzo młodym Wszechświecie, były drobne cząstki elementarne - cegiełki, z których zbudowane są wszystkie substancje. Cząstki te wkrótce zaczęły się ze sobą łączyć, tworząc atomy dwóch najlżejszych pierwiastków: wodoru i helu. Chociaż Wszechświat wciąć się rozszerzał i rozszerza się nadal, oba pierwiastki zebrały się w olbrzymie obłoki gazowe, z których ostatecznie powstały galaktyki, a w nich narodziły się pierwsze gwiazdy. Oba te pierwiastki przekształciły się w różnorodne pierwiastki chemiczne w supergęstych i supergorących jądrach umierających gwiazd. Większość gwiazd świeci dzięki energii jądrowej, która jest uwalniana gdy w ich wnętrznościach wodór zamienia się w hel.Gwiazdy mają jednak ograniczony zapas paliwa i w końcu wyczerpują swój wodór. Mniej więcej 5 miliardów lat temu w pobliżu mgławicy słonecznej - obłoku materii, z którego ostatecznie powstał nasz system planetarny - gwiazda o masie znacznie większej od Słońca zużyła wodór w swym jądrze. Pozbawiona dotychczasowego źródła energii, zaczęła się kurczyć. Duża ilość wyzwolonej energii grawitacyjnej spowodowała, że temperatura gwiazdy wzrosła na tyle, iż w jej wnętrzu zapalił się hel. Wtedy powstały wszystkie pierwiastki od litu do żelaza. Zapasy helu w gwieździe również się wyczerpały i jej jądro zaczęło się gwałtownie zapadać. Zrodzona wówczas fala uderzeniowa niemal natychmiast spowodowała powstanie ciężkich pierwiastków, takich jak złoto i uran. Ciepło wyprodukowane podczas reakcji jądrowych wywołało eksplozję, zjawisko zwane supernową. Wybuch rozerwał gwiazdę, rozrzucając nowo powstałe pierwiastki w mgławicy, znajdującej się w tej części Drogi Mlecznej. Potężna fala uderzeniowa podzieliła mgławicę na olbrzymie obłoki zagęszczonej materii. W jednym z pobliskich obłoków przejście tej fali wywołało potężne zawirowania, co doprowadziło do uwolnienia wielu rodzajów energii. Pod wpływem grawitacji obłok zaczął się zapadać, wyzwalając energię grawitacyjną. W miarę jak odległość między cząsteczkami pyłu i gazu malała, zderzały się one ze sobą, tworząc większe drobiny i uwalniając energię kinetyczną.
Wielki Wybuch (ang. Big Bang) – najwcześniejsze znane wydarzenie w
obserwowalnym Wszechświecie, jego najwcześniejsza znana faza (etap) ewolucji, a
jednocześnie nazwa modelu tego procesu. Według tego scenariusza ok. 13,799 ± 0,021 mld lat temu miał
miejsce Wielki Wybuch – z bardzo gęstej i gorącej materii
wyłonił się znany Wszechświat, tzn.
obserwowana przez człowieka materia, energia i oddziaływania. W niektórych
wariantach tego modelu Wielki Wybuch zaczyna się od początkowej osobliwości i wyłania się z niego
sama czasoprzestrzeń (przestrzeń i czas).Teoria ta
opiera się na obserwacjach wskazujących na rozszerzanie się przestrzeni zgodnie
z metryką
Friedmana-Lemaître’a-Robertsona-Walkera. Przemawia za tym przesunięcie ku czerwieni widma
promieniowania elektromagnetycznego pochodzącego z odległych galaktyk,
zgodne z prawem Hubble’a, w powiązaniu ze słabą zasadą kosmologiczną. Obserwacje te wskazują, że
Wszechświat rozszerza się od stanu, w którym cała materia Wszechświata miała
bardzo dużą gęstość i temperaturę, który jest identyfikowany z grawitacyjną osobliwością.
Etymologia
Określenia Wielki Wybuch (ang. Big Bang)
w odniesieniu do powyższego modelu po raz pierwszy użył Fred
Hoyle, nadając temu określeniu pejoratywny wydźwięk. Sam jednak później
zaprzeczał, jakoby starał się model wyśmiać, a (jak twierdził) chciał jedynie w
ten sposób podkreślić różnice w stosunku do ówcześnie panującego poglądu,
że wszechświat jest wieczny i niezmienny[2].
Termin Wielki Wybuch jest używany zarówno w
wąskim znaczeniu na określenie momentu, gdy zaczęło się obserwowane rozszerzanie
się Wszechświata, jak i w szerszym – jako określenie dominującego paradygmatu
naukowego objaśniającego powstanie Wszechświata oraz uformowanie się
przez nukleosyntezę pierwotnej
materii (zgodnie z teorią Alphera-Bethego-Gamowa).
Utożsamianie Wielkiego Wybuchu z eksplozją jest
o tyle niefortunne, że proces ten, tak jak rozumie i ujmuje go współczesna
kosmologia, nie polegał na ekspansji w pustej przestrzeni, lecz dotyczył rozszerzenia się przestrzeni.
Historia teorii Wielkiego Wybuchu
Przed powstaniem teorii Wielkiego Wybuchu obowiązywał
powszechnie uznawany pogląd, że Wszechświat jako całość (rozpatrywany w
największej skali) jest niezmienny w swej budowie i wieczny. Pogląd ten
popierał początkowo między innymi Albert
Einstein.W 1912 r. amerykański astronom Vesto Slipher zmierzył widmo promieniowania
elektromagnetycznego dla pobliskich „mgławic spiralnych” (tak wówczas nazywano
galaktyki spiralne) i odkrył, że widmo niemal wszystkich jest znacząco
przesunięte ku czerwieni, co zinterpretował jako dowód, że galaktyki oddalają
się od obserwatora. Astronom nie wyciągnął jednak kosmologicznych konsekwencji
tej informacji, z uwagi na toczące się debaty dotyczące tego, czy mgławice te
są częścią Drogi Mlecznej, czy oddzielnymi „wyspowymi wszechświatami”, jak to
wówczas określano.W 1922 roku Aleksandr Friedman wyprowadził równania
postulujące rozszerzanie się Wszechświata na podstawie ogólnej teorii względności,
pokazując tym samym, że Wszechświat może ulegać ekspansji. Niezależnie od
niego, w 1927 roku wyprowadził je również ksiądz Georges Lemaître. Poszedł jednak dalej w swoich
przewidywaniach i stwierdził, że jeżeli cofnęlibyśmy się jeszcze dalej w
czasie, w pewnym momencie natrafilibyśmy na stan, w którym cały wszechświat był
skondensowany do pojedynczego punktu w przestrzeni, wysuwając tym samym termin
„pierwotny atom”. Swoje wyniki Lemaître przedstawił na Kongresie
Solvaya w Brukseli (wśród
słuchaczy znalazł się Albert Einstein). Obserwacje Lemaître’a nie zostały
dobrze przyjęte przez fizyków (zwracano uwagę, że Lemaître był księdzem, a jego
model początku Wszechświata pokrywa się z opisem stworzenia świata według
Biblii). Lemaître twierdził, że jego teoria jest czysto naukowa i jest
niezależna od poglądów religijnych. Obserwacje Lemaître’a zostały zaakceptowane
po opublikowaniu prac Edwina
Hubble’a i Miltona
Humasona na temat odległości i prędkości radialnych galaktyk.Jego
prace zostały w 1929 roku potwierdzone przez obserwacje Edwina
Hubble’a przy pomocy 2,5 metrowego teleskopu Hookera, w Mount Wilson Obserwatory.
Zaobserwował on, że galaktyki wykazują przesunięcie ku czerwieni wprost
proporcjonalne do ich odległości od Ziemi – fakt ten znany jest obecnie
jako prawo Hubble’a. Jeśli wziąć pod uwagę zasadę kosmologiczną, która stanowi, że Wszechświat
jest jednorodny i izotropowy, z
prawa Hubble’a wynika, że cały Wszechświat rozszerza się.Pojawiły się dwie
główne teorie wyjaśniające ten stan. Pierwszą była teoria stanu stacjonarnego autorstwa Freda
Hoyle'a, Thomasa Golda i Hermanna
Bondiego, która zakładała, że gęstość Wszechświata nie maleje, mimo jego
rozszerzania się, dzięki ciągłej kreacji nowej materii. Drugiego wyjaśnienia
dostarczyła teoria Lemaître’a, rozwijana dalej przez George’a Gamowa. Istniały też inne teorie, np.Hannes
Alfvén był zwolennikiem tzw. kosmologii plazmowej.Przez
pewien czas naukowcy byli podzieleni, jeśli chodzi o poparcie dla tych teorii.
Jednak w latach 60. ubiegłego wieku odkrycie mikrofalowego
promieniowania tła przechyliło szalę na korzyść teorii Wielkiego Wybuchu.
Współcześnie badania kosmologiczne skupiają się na próbach zrozumienia, jak w
kontekście teorii Wielkiego Wybuchu formują się galaktyki, co działo się w
pierwszych momentach istnienia Wszechświata i pogodzenia obserwacji z
teorią.Duże postępy w zakresie teorii Wielkiego Wybuchu zostały poczynione w
latach 90. XX i w pierwszej dekadzie XXI wieku. Dzięki kosmicznemu teleskopowi Hubble’a możliwe
stały się pomiary o niespotykanej wcześniej precyzji, które doprowadziły do
odkrycia, że tempo rozszerzania się Wszechświata wydaje się przyspieszać.W
listopadzie 2011 roku amerykańscy naukowcy ogłosili odkrycie dwóch gazowych
chmur (leżących 12 mld lat świetlnych od Ziemi), które składają się wyłącznie z
wodoru. Chmury są pozostałością materii, która powstała kilka minut po Wielkim
Wybuchu. Michele Fumagalli i J. Xavier Prochaska z Uniwersytetu
Kalifornijskiego w Santa Cruz wraz z Johnem O'Mearą z
Saint Michael's College obserwowali położonego za obłokami kwazara, który
przeświecał przez chmury. Naukowcy wykorzystali do badań spektroskop HIRES
pracujący na 10-metrowym teleskopie
Keck I. Skład chmur udało się określić po zaobserwowaniu
promieniowania kwazara przefiltrowanego przez gazowe chmury. Każdy pierwiastek chemiczny pochłania światło o innej
długości fali, w wyniku czego zaobserwowano w analizie spektroskopowej
promieniowania linie
absorpcyjne odpowiadające wodorowi i
jego izotopowi deuterowi. Teleskop
nie zaobserwował linii węgla, tlenu i krzemu.
Inflacja kosmologiczna – hipoteza kosmologiczna zaproponowana
przez Alana Gutha (1981).
Według niej wczesny Wszechświat przeszedł
przez fazę szybkiego rozszerzenia się spowodowanego ujemnym ciśnieniem (dodatnią gęstością energii próżni). Ekspansja ta
może być modelowana przez niezerową stałą kosmologiczną. Bezpośrednią konsekwencją
jest wniosek, że cały obserwowalny Wszechświat początkowo był skoncentrowany w
bardzo małym obszarze połączonym więzami przyczynowo-skutkowymi. Kwantowe fluktuacje w tym mikroskopijnym
obszarze urosły do rozmiarów kosmicznych i stały się zaczątkami struktur kosmicznych.Epoka kosmologicznej inflacji rozpoczęła się po epoce Wielkiej Unifikacji, tj.
10−36 s po Wielkim Wybuchu i trwała prawdopodobnie do 10−33–10−32 s
po Wielkim Wybuchu, zwiększając liniowe rozmiary Wszechświata o czynnik co
najmniej 1026, a jego objętość o czynnik co najmniej 1078.
Pod jej koniec wyzwolona olbrzymia energia pola inflatonowego wypełniła
przestrzeń gęstą, gorącą mieszaniną kwarków, antykwarków i gluonów (okres ten
nazywany jest epoką oddziaływań elektrosłabych). Czas końca epoki inflacji nie jest dokładnie znany, jednak
dobre wyniki standardowej teorii pierwotnej nukleosyntezy wskazują, że inflacja
zakończyła się przed nią.
Przewidywania hipotezy
Hipoteza inflacji rozwiązuje kilka ważnych, a dotąd
nierozwiązanych, problemów standardowej kosmologii Wielkiego
Wybuchu. Wśród nich są:
·
problem
horyzontu – nadzwyczajna
jednorodność w dużych skalach
·
problem monopoli magnetycznych,
·
brak jakichkolwiek obserwowanych defektów topologicznych przewidzianych przez teorie wielkiej unifikacji (GUT).
W przewidywaniach standardowego modelu inflacji
rozpatrywana jest płaska geometria Wszechświata oraz skala fluktuacji
w mikrofalowym promieniowaniu tła. Występują także rozwiązania dla
wysokoenergetycznych cząstek blisko lub w skali GUT.
Problemy i warianty hipotezy
Podstawą dla oryginalnej hipotezy inflacji był
specyficzny kształt potencjału skalarnych pól
Higgsa, zakładanych przez
teorie GUT. Na wykresie potencjału tworzy się
punkt, w którym Wszechświat jest w stanie fałszywej próżni. Ten stan jest metastabilny, czyli energia jest chwilowo najniższa. Ponieważ jest jednak dodatnia,
tworzy się ujemne ciśnienie, które powoduje, że przestrzeń rozszerza się coraz
szybciej, a gęstość nie zmienia się. Ponieważ gęstość fałszywej próżni nie
maleje wraz z rozszerzeniem, to nastąpił wykładniczy wzrost objętości
Wszechświata. W końcu, w wyniku rozpadu w procesie kwantowego
tunelowania, z fałszywej powstaje
prawdziwa próżnia.Jednym z problemów hipotezy inflacyjnej jest
zaburzenie gęstości. Gdyby Wszechświat rozwijał się zgodnie z tym modelem, to
byłby całkowicie jednorodny i gładki. Jednakże podczas ewolucji Wszechświata
musiały utworzyć się pewne zaburzenia gęstości tak, aby z obszarów o większej
gęstości powstały galaktyki i gromady galaktyk. Zaburzenia pola Higgsa
zapewniają fluktuacje kwantowe, ale aby zaburzenia wytworzone na
etapie inflacji odpowiadały temu, co obserwujemy teraz, gęstość energii pola
Higgsa powinna być zdecydowanie niższa od przewidywanej.Pewnym rozwiązaniem
tego problemu jest wprowadzenie do hipotezy dodatkowego pola, określanego
mianem pola inflatonowego, z pożądanymi własnościami. Jednakże nowe pole
powoduje, że należy założyć istnienie odpowiednich warunków początkowych, decydujących o powstaniu Wszechświata,
które miały być wyeliminowane za pomocą inflacji kosmologicznej.Innym problemem
jest to, że kwantowy rozpad doprowadziłby albo do inflacji, która zakończyłaby
się prawie natychmiast, albo do wiecznej inflacji. Pierwszy przypadek nie spełnia swojej
roli, drugi oznacza, że bąble, które wyszły z fazy inflacji, są od siebie
oddzielone wciąż rozszerzającą się przestrzenią, więc w zasadzie nie mogą się
łączyć, a to nie jest zgodne z obserwacjami, gdyż struktura pojedynczego bąbla
nie jest widoczna w obserwowalnym Wszechświecie. Dlatego w dominującej obecnie nowej
inflacji (zaproponowanej przez Andreia Lindego w
1982) pole, zamiast tunelować do stanu o niższej energii, powoli zmienia swoją
wartość („stacza się”). Kwantowe fluktuacje mogą spowodować, że ta inflacja
także będzie wieczna, gdyż obszary, w których pole cofnęło się do stanu o nieco
wyższej energii, rozszerzają się szybciej. Inne warianty, takie jak inflacja
hybrydowa, przewidują więcej niż jedno pole inflacyjne, przy czym jedno może
czasowo uniemożliwiać drugiemu przejście do stanu o niższej energii. Takie
modele, jak model Starobinskiego, zastępują pole skalarne modyfikacjami
grawitacji.
Inflacja termiczna (thermal inflation) to
przypadek, w którym pole jest utrzymywane w stanie o wyższej energii przez
wysoką temperaturę.
Ciepła inflacja (warm inflation) uwzględnia
obecność promieniowania obok energii próżni.
W 1997 roku istniało 50 odmian hipotezy inflacyjnej.
Do krytyków kosmologii inflacyjnej należy Roger
Penrose.
Próby udowodnienia
Od lat 80. XX wieku było wiele prób powiązania pola generującego energię próżni, które zostało przewidziane przez GUT, aby wykorzystać obserwacje do potwierdzenia tej hipotezy. Próby te mają dostarczyć odpowiedzi na pytanie o pochodzenie i naturę cząstek, które generują energię gęstości próżni, a które dla hipotezy inflacji pozostają zagadką.W marcu 2014 roku ogłoszono wyniki eksperymentu BICEP2, potwierdzające istnienie polaryzacji typu B spójnego z hipoteząinflacji oraz pierwotnymi falami grawitacyjnymi we wczesnym Wszechświecie na poziomie.
Wyniki wymagają jeszcze potwierdzenia z innych
eksperymentów, jednak jeżeli okażą się prawdziwe, będzie to silny dowód za
inflacją kosmologiczną
Bolid (gr. βολίς dop. βολίδος 'pocisk'
od βαλλειν 'rzucać, ciskać') – meteor o jasności większej niż -4m, czyli jaśniejszy niż Wenus.Zjawiska te są
bardzo rzadkie, ponieważ powstają wtedy, gdy przez atmosferę przechodzi obiekt nie tak mały,
jak w przypadku zwykłego meteoru (czyli przeważnie wielkości ziarnka piasku),
lecz większy, często kilku- lub kilkunastocentymetrowy. Kiedy tak duży obiekt
wpada w atmosferę Ziemi (co zwykle dzieje się przy prędkości kilkunastu-kilkudziesięciu
kilometrów na sekundę), jego powierzchnia nagrzewa się do temperatury kilku
tysięcy stopni. Wbrew powszechnej opinii, powodem wzrostu temperatury nie
jest tarcie, ale silne sprężanie powietrza tuż przed czołem bolidu. Bolid
zaczyna świecić jasno, a jego przelotowi niejednokrotnie towarzyszy grom dźwiękowy.Tak duży obiekt nie zawsze podlega
całkowitemu spaleniu, a wtedy jego część (lub części) spada na Ziemię w
postaci meteorytu. Bolidy czasami towarzyszą bardzo aktywnym rojom meteorów (np. Perseidom czy Geminidom), niejednokrotnie pojawiają się jednak
zupełnie nieoczekiwanie.Każde zjawisko bolidu jest wyjątkowe i może dostarczyć
bardzo ważnych danych dla profesjonalnych astronomów. Stąd każdy zaobserwowany
bolid powinien być szczegółowo opisany i zgłoszony do odpowiedniej organizacji,
zajmującej się gromadzeniem tego typu danych (np. Pracownia Komet i Meteorów, lub też International Meteor Organization). Regularnymi obserwacjami bolidów,
które pojawiają się nad terytorium Polski zajmuje się Polska Sieć Bolidowa (ang. Polish Fireball Network) –
projekt realizowany przez Pracownię Komet i Meteorów oparty na działalności
ponad 30 stacji, które obserwują niebo przy pomocy kamer CCTV lub cyfrowych
aparatów fotograficznych.
Podział
Bolidy są podzielone na 3 grupy:
·
bolidy
·
bolidy dzienne (powyżej -8m)
·
superbolidy (powyżej -15m)
Różnią się one od siebie jasnością. Bolidy
przekraczają jasność -4m. Bolid dzienny, jak sama nazwa wskazuje,
widoczny jest w dzień. Superbolid ma jasność przekraczającą -15m,
więc jest o wiele jaśniejszy od Księżyca w pełni (-12,74m).
Niektórym bolidom towarzyszą efekty akustyczne, najczęściej przypominające
grzmot lub pisk opon. Próbuje się wyjaśnić dźwięki podobne do syków i trzasków,
towarzyszące rozbłyskom bolidów, jako efekt
fotoakustyczny.
CEFEIDY – gwiazdy zmienne pulsujące, olbrzymy.
Cefeidy są wyjątkowo jasne, tysiąc lub nawet dziesięć tysięcy razy jaśniejsze
od Słońca. Regularnie zmieniają jasność wskutek pulsacji. Pulsacje
powodują okresowe zmiany wielkości gwiazdy oraz temperatury powierzchni i typu
widmowego (od A lub F w maksimum blasku do G lub K w
minimum).Amplitudy zmian blasku cefeid mieszczą się w zakresie od 0,1 do
2 wielkości gwiazdowych, zaś jasności absolutne (MV)
od −2 do −6 wielkości gwiazdowej.Pulsacja jest spowodowana zmianami absorpcji
podfotosferycznej warstwy częściowo zjonizowanego helu.
Zmiana temperatury tej warstwy powoduje zmianę temperatury powierzchniowej, a
tym samym typu widmowego oraz całkowitej jasności gwiazdy. Wykres zmian
jasności w czasie jest nieco podobny do sinusoidy, ale
wzrost jasności następuje szybciej niż jej spadek.Cefeidy spełniają dobrze
określoną zależność pomiędzy okresem pulsacji a jasnością absolutną,
odkrytą przez Henriettę
Leavitt w 1912 roku. Własność ta jest powszechnie stosowana do
określania odległości do najbliższych galaktyk (cefeidy
są świecami standardowymi).Zamiast jednej zależności
okres – jasność można dopasować dwie różne proste, o nieco innym nachyleniu,
dla krótszych i dłuższych okresów pulsacji. Jest to tzw. efekt Parenago.
Gwiazda – kuliste ciało niebieskie, stanowiące skupisko
powiązanej grawitacyjnie materii.
Przynajmniej przez część swojego istnienia emituje w sposób stabilny promieniowanie
elektromagnetyczne (w szczególności światło widzialne). Gwiazdy powstają głównie
z wodoru i helu, lecz
w trakcie życia przybywa w nich atomów cięższych pierwiastków (tzw. metali).Gwiazda powstaje wskutek zapadania grawitacyjnego chmury materii złożonej głównie z
wodoru. Gdy jądro gwiazdy osiągnie dostatecznie dużą temperaturę i gęstość,
rozpoczyna się reakcja fuzji jądrowej stopniowo zamieniająca wodór w hel.
Wytworzona w tym procesie energia jest przenoszona ku powierzchni poprzez promieniowanie oraz drogą konwekcji.
Ciśnienie wewnętrzne zapobiega dalszemu zapadaniu się pod wpływem grawitacji.
Gdy wodór w jądrze ulegnie wyczerpaniu, dalszy rozwój gwiazdy zależy od jej
masy – może zakończyć się np. w stadium białego
karła bądź czarnej
dziury. Część materii zostanie zwrócona w przestrzeń, gdzie utworzy
kolejne pokolenie gwiazd o większej zawartości ciężkich pierwiastków.Informacje
o gwiazdach uzyskuje się głównie poprzez analizę docierającego z nich
promieniowania elektromagnetycznego. Ich głównymi parametrami są temperatura
powierzchni oraz jasność absolutna. Wykres klasyfikujący gwiazdy na podstawie
tych dwóch wielkości nosi nazwę diagramu Hertzsprunga-Russella (H-R).
Podobne obiekty znajdują się na nim blisko siebie. Na jego podstawie można
ustalić masę, wiek, skład chemiczny oraz inne cechy gwiazd.
Masa gwiazdy stanowi główną determinantę przebiegu jej ewolucji oraz
sposobu, w jaki zakończy swe życie. Innymi czynnikami są zawartość pierwiastków
cięższych od helu oraz bliskość innych ciał o dużej masie (szczególnie takich,
które mogą zasilać gwiazdę materią). Inne parametry, takie jak średnica,
prędkość obrotu wokół własnej osi, sposób poruszania się oraz temperatura,
wynikają z dotychczasowej ewolucji.
Z wyjątkiem Słońca oraz
(przez krótki czas) niektórych supernowych gwiazdy
można obserwować z powierzchni Ziemi jedynie na nocnym niebie, gdyż wtedy nie
przyćmiewa ich wówczas rozproszone w atmosferze światło słoneczne. Najlepiej
widocznym na sferze niebieskiej gwiazdom od dawna
nadawano nazwy i łączono je w gwiazdozbiory.
Astronomowie pogrupowali gwiazdy oraz inne ciała niebieskie w katalogi astronomiczne, które zapewniają ujednolicone
nazewnictwo.Wiele gwiazd, choć nie większość, jest związanych grawitacyjnie z
innymi, tworząc układy podwójne lub wielokrotne, w których owe ciała niebieskie poruszają
się wokół siebie. W ciasnych układach podwójnych, gdzie oba składniki krążą w
małej odległości, ich wzajemne oddziaływanie może istotnie wpływać na przebieg
ich ewolucji. Gwiazdy nie są jednorodnie rozłożone we Wszechświecie, większość
z nich wchodzi w skład struktur utrzymywanych dzięki sile grawitacji, takich
jak gromady czy galaktyki.Rozgwieżdżone niebo inspirowało prace
wielu poetów, pisarzy, filozofów oraz muzyków.
Niejednokrotnie bezpośrednio angażowali się oni w prowadzenie badań
astronomicznych.
Obserwacja nocnego nieba
Najbliższą i najlepiej widoczną z Ziemi gwiazdą jest Słońce.
Znajduje się ono w centrum Układu Słonecznego, w średniej odległości 150 milionów kilometrów od Ziemi. Jego
bliskość sprawia, że na półkuli, którą akurat oświetla, występuje znaczne rozproszenie światła na cząsteczkach
powietrza. Z tego powodu inne gwiazdy zostają przyćmione i nie są
widoczne.Termin „gwiazda” w potocznym znaczeniu używany jest w odniesieniu do
punktowych źródeł światła widocznych na ciemnym niebie. Migoczą one
z uwagi na wpływ ziemskiej atmosfery. Obserwowane gołym okiem i bez
przyrządów pomiarowych, wydają się być nieruchome względem innych. W astronomii
określenie „gwiazda” jest używane tylko w stosunku do ciał niebieskich
świecących własnym światłem.Gwiazdy wykazują wysoki stopień zróżnicowania pod
względem jasności obserwowanej. Za
ten stan rzeczy odpowiada duża różnorodność zarówno wśród dzielących je
odległości od Ziemi, jak i wśród ich wielkości absolutnych.
Wielka gwiazda może być dziesiątki tysięcy razy jaśniejsza od mało masywnej –
przykładowo jedna z najbliższych Ziemi gwiazd, alfa
Centauri, jest dopiero trzecią najjaśniejszą gwiazdą na niebie,
najjaśniejszą zaś jest leżący ponad dwa razy dalej Syriusz. Drugą
najjaśniejszą gwiazdą nieba jest Kanopus, żółty nadolbrzym 70 razy bardziej
odległy od Ziemi niż alfa Centauri, ale 20 000 razy od niej
jaśniejszy.Gołym okiem można, przy sprzyjających warunkach pogodowych, dostrzec
około 3–4 tysiące gwiazd. Ich liczba zależy od czasu i miejsca obserwacji –
regiony nieba o największym zagęszczeniu gwiazd położone są w okolicach Drogi
Mlecznej. Niebo na półkuli północnej jest bardziej
rozgwieżdżone zimą, niż latem, mimo że to w lecie znajduje się na nim centrum
Drogi Mlecznej. Najwięcej gwiazd widać z półkuli południowej, szczególnie latem. Kierując
wzrok w stronę centrum Galaktyki, można zobaczyć mniej gwiazd, niż spoglądając
w przeciwnym kierunku. Istnieją trzy podstawowe przyczyny tej pozornej
sprzeczności. Po pierwsze, naprzeciwko centrum Galaktyki znajduje się Pas
Goulda – zbiór setek młodych, jasnych gwiazd. Drugim czynnikiem
jest położenie Układu Słonecznego na wewnętrznym brzegu Ramienia Oriona.
Tworzące je obiekty leżą stosunkowo blisko Ziemi, więc spora ich część może
łatwo zostać zauważona w kierunku przeciwnym do centrum Galaktyki. Dla odmiany
ramię położone bliżej centrum (Ramię
Strzelca) dzieli od nas kilka tysięcy lat świetlnych. Trzeci czynnik to
obecność na północnym niebie (na którym znajduje się centrum Drogi Mlecznej)
licznych pobliskich ciemnych mgławic, kryjących duże regiony
gwiazdotwórcze obejmującego Ziemię ramienia spiralnego, takie jak kompleksy
mgławic w Cefeuszu czy Łabędziu.
Instrumenty obserwacyjne
Współcześnie do obserwacji gwiazd używa się teleskopów,
umieszczonych zarówno na powierzchni Ziemi, jak i w przestrzeni kosmicznej,
wyposażonych w urządzenia do analizy zebranego promieniowania w postaci spektroskopów, fotometrów, polarymetrów.
Wyniki obserwacji są trwale rejestrowane. Początkowo do ich zapisu
służyły płyty fotograficzne, natomiast obecnie stosuje się
elektroniczne nośniki cyfrowe, a w roli przetworników – najczęściej cyfrowe
matryce CCD.Zakłócenia powodowane przez atmosferę ziemską eliminuje się
przez zastosowanie układów optyki adaptatywnej, pozwalającą w przypadku
największych teleskopów, takich jak Large Binocular Telescope czy Very Large Telescope,
osiągać zdolność rozdzielczą większą niż ma Teleskop Hubble’a.
Całkowita nieprzezroczystość atmosfery dla dalekiego ultrafioletu, promieniowania rentgenowskiego i gamma powoduje, że teleskopy prowadzące badania w tych zakresach
są umieszczane poza Ziemią.
Gwiazdozbiory
Kilkaset widocznych na niebie gwiazd wyróżnia się blaskiem. Układają się one w charakterystyczne konfiguracje, określane mianem gwiazdozbiorów lub konstelacji. Gwiazdy tworzące konstelacje najczęściej nie są ze sobą w żaden sposób powiązane. Mimo pozornej bliskości, wynikającej z położenia na sferze niebieskiej, z reguły znajdują się one w bardzo różnych odległościach od Ziemi i od siebie nawzajem.Gwiazdozbiory zaczęto wyróżniać około 3000 lat p.n.e., obecne były w większości cywilizacji, choć w różnych kulturach znacząco różniły się od siebie.Niegdyś granice konstelacji nie były wytyczone jednoznacznie. Dopiero w 1930 Eugène Delporte w imieniu Międzynarodowej Unii Astronomicznej opublikował listę 88 gwiazdozbiorów, która obowiązuje współcześnie. Układy gwiazd nieumieszczone w katalogu nazywa się asteryzmami.
Historia obserwacji
Ludzie obserwowali gwiazdy już w początkach
swojego istnienia. Działania te stanowiły pierwszą znaną człowiekowi formę
astronomii. Prowadzenie badań astronomicznych motywowały względy zarówno
poznawcze, jak i religijne, a także chęć zastosowania ich rezultatów
do przewidywania wydarzeń. Wczesna astronomia była nierozerwalnie powiązana
z astrologią, która stanowiła źródło zarówno wiedzy,
jak i władzy. Dopiero upowszechnienie metody
naukowej doprowadziło do rozdzielenia tych dwóch dyscyplin.Gwiazdy
odgrywały dużą rolę w rozwoju cywilizacji na
całym świecie. Stanowiły istotny element wierzeń religijnych. Wielu
starożytnych astronomów sądziło, że zostały one na trwałe umieszczone na sferze
niebieskiej i że są niezmienne. Wyobrażali oni sobie, że rzucające się w
oczy układy gwiazd tworzą figury utożsamiane z elementami natury lub lokalnej
mitologii. Gwiazdozbiorów używano do określania
pozycji Słońca oraz śledzenia ruchów planet. Dwanaście
spośród trzynastu gwiazdozbiorów, które przecina płaszczyzna
ekliptyki, stało się podstawą astrologii.Pojawianie się charakterystycznych gwiazd
(np. Syriusza) stanowiło podstawę kalendarzy.
Powszechnie stosowany prawie na całym świecie kalendarz gregoriański to kalendarz słoneczny, którego konstrukcja opiera
się na czasie trwania obiegu Ziemi wokół Słońca.
Czasy prehistoryczne
Od zarania dziejów człowiek poszukiwał związków pomiędzy
doświadczanymi przez siebie wydarzeniami a zjawiskami kosmicznymi. Doprowadziło
to do utworzenia pierwszych konstelacji, które zaspakajały serię potrzeb
zarówno praktycznych, jak i religijnych.Dostępne dane na temat religii paleolitu świadczą
o obecności w ówczesnych systemach wierzeń niektórych gwiazdozbiorów, takich
jak na przykład dzisiejsza Wielka Niedźwiedzica. Niedawne badania ujawniają,
że już w górnym paleolicie (około 16 tysięcy
lat temu) istniał system złożony z dwudziestu pięciu konstelacji podzielonych
na trzy grupy, reprezentujące kolejno niebo, ziemię oraz podziemne zaświaty –
uniwersalne dla wszystkich kultur wymiary
spojrzenia na świat.Dalsze ulepszenia do systemu konstelacji wprowadzili w
drugim tysiącleciu p.n.e. starożytni Babilończycy z Mezopotamii.
Wprowadzili oni współcześnie obowiązujące nazwy znaków
zodiaku (prawie wszystkie z nich mają sumeryjskie korzenie).
Stworzyli również kalendarz księżycowy oparty na wydarzeniach
astronomicznych wyznaczających okresy trwania pór roku. Ich
dziełem są także najdawniejsze znane katalogi gwiazd, powstałe pod koniec drugiego
tysiąclecia p.n.e., w okresie dominacji Kasytów (ok. 1531–1155 p.n.e.). Na
podstawie jednego z takich katalogów, odnalezionego w pobliżu Babilonu,
stwierdzono, że pozycje ówcześnie używanych gwiazdozbiorów nie odbiegały
znacząco od współczesnych. Cywilizacje Mezopotamii bardzo interesowały się
astrologią, którą uważały za równoprawną z astronomią dziedzinę wiedzy.Rozległą
znajomością astronomii wykazywali się również starożytni Egipcjanie: ich dziełem jest najstarsza
dokładnie datowana mapa
nieba, pochodząca z roku 1534 p.n.e., odnaleziona w grobowcu w
pobliżu Luksoru. W dyscyplinie tej biegłość osiągnęli
również Fenicjanie, lud żeglarzy, korzystający z jej
dobrodziejstw w nawigacji. Przy wyznaczaniu kierunków świata i ustalaniu
położenia posługiwali się oni między innymi Małą Niedźwiedzicą, w której skład wchodzi alfa Ursae Minoris, współczesna Gwiazda
Polarna, już 1500 lat p.n.e. położona bardzo blisko północnego bieguna
niebieskiego.Współczesna astronomia wiele zawdzięcza starożytnym Grekom i Rzymianom. Pierwszy katalog gwiazd w starożytnej
Grecji sporządził około 300 p.n.e., z pomocą Timocharisa,
astronom Aristillos.
Za pierwszego obserwatora gwiazdy
nowej uznaje się Hipparchosa z Nikei –
zaobserwowany przez niego w II wieku p.n.e. wybuch w konstelacji Skorpiona wzbudził w nim
powątpiewanie w niezmienność nieba. Dzięki uważnym obserwacjom poczynionym
podczas tworzenia własnego katalogu gwiazd zauważył on, że pozycje
gwiazdozbiorów zmieniły się w stosunku do tych zapisanych przez autorów
wcześniejszych prac, na których się opierał, takich jak Eudoksos z Knidos (V – IV wiek p.n.e.).
Odkrył on tym samym zjawisko precesji planetarnej – powolnej, lecz ciągłej
zmiany orientacji Ziemi w stosunku do sfery niebieskiej. Atlas nieba
Hipparchosa zawierał 1020 gwiazd i posłużył Klaudiuszowi Ptolemeuszowi za podstawę jego
katalogu gwiazd umieszczonego w Wielkiej
rozprawie astronomicznej. W tym samym dziele Ptolemeusz
opisał także 48 z 88 używanych w dzisiejszych czasach gwiazdozbiorów, co
dowodzi, że były one powszechnie znane już w drugim wieku naszej ery.Za czasów
Greków konstelacje utraciły swój naturalistyczny charakter i nabrały znaczenia
czysto mitologicznego. Mity i
legendy greckie związane są z większością gwiazdozbiorów, a także z
planetami, które Grecy uważali za szczególny rodzaj gwiazd, wyróżniający się
ruchem względem gwiazd stałych (planeta – gr. πλανήτης (planētēs) –
wędrowiec). Reprezentowały one panteon najważniejszych
bóstw, w szczególności olimpijskich – imiona ich rzymskich odpowiedników
noszą Merkury (grecki Hermes), Wenus (gr. Artemida), Mars (gr. Ares)
i Jowisz (gr. Zeus). Do
grona planet Grecy zaliczali także Księżyc oraz Słońce, nie znali za to Urana (balansującego
na granicy widzialności przy doskonałych warunkach obserwacyjnych, jego ruchu
orbitalnego nigdy nie dostrzegli) oraz Neptuna (zupełnie
niewidocznego gołym okiem). Z uwagi na niedużą jasność i olbrzymi dzielący od
nich dystans pierwszą z nich odkryto dopiero w 1781, drugą zaś w 1846, a nazwy
pochodzące z grecko-rzymskiego kręgu kulturowego nadali im ich nowożytni odkrywcy. W średniowieczu w
astronomii europejskiej zapanowała stagnacja, gdyż
astronomowie chrześcijańscy przez długi czas
bezkrytycznie akceptowali zgodną z zapisami biblijnymi arystotelejsko-ptolemejską kosmologię,
rezygnując nawet z obserwacji. W tamtych czasach istotnie wyróżnili się za to
astronomowie świata islamu, między innymi ze względu na
to, że w praktykach tej religii bardzo ważne były rachuba czasu oraz
wyznaczanie kierunku Mekki w dowolnym miejscu na Ziemi. Ponownie odkryli oni Almagest
Ptolemeusza i żywili do tego dzieła ogromny szacunek. Nadali też wielu gwiazdom
używane po dziś dzień arabskie nazwy,
a także udoskonalili liczne przyrządy służące do ustalania ich pozycji, między
innymi astrolabium czy kwadrant. Utworzyli oni także pierwsze duże obserwatoria, głównie na potrzeby
opracowania katalogów astronomicznych zwanych Zij. Wśród
tych prac znajduje się między innymi Księga gwiazd stałych autorstwa perskiego astronoma Abda Al-Rahmana Al Sufiego,
odkrywcy licznych gwiazd, gromad (w tym Omicron
Velorum i Collinder 399) oraz galaktyk (między
innymi galaktyki Andromedy). W XI wieku perski uczony-polihistor Abu
Rajhan Muhammad al-Biruni opisał Drogę
Mleczną jako zbiór fragmentów nieba posiadających własności rozmglonych gwiazd, podał także pozycje różnych
gwiazd podczas zaćmienia Księżyca w 1019. W XII wieku z
kolei andaluzyjski astronom Ibn
Bajjah wysnuł teorię, że Droga Mleczna składa się z wielu
gwiazd, które nieomal stykają się za sobą i wyglądają na jednolitą jaśniejącą
płaszczyznę z uwagi na zjawisko załamania emitowanego
przez nie światła na materii znajdującej się pomiędzy Ziemią a Księżycem. Za
dowód posłużyły mu obserwacje poczynione podczas koniunkcji Jowisza i Marsa w 500 AH (1106/1107).
Astronomowie chińscy,
podobnie jak Hipparchos przed nimi, byli świadomi, że sfera niebieska podlega
zmianom i że mogą na niej pojawić się gwiazdy dotychczas niewidoczne. To
właśnie im udało się zaobserwować najwięcej „nowych gwiazd”. W 185 dostrzegli
oni i po raz pierwszy w historii ludzkości opisali supernową, znaną
współcześnie jako SN 185. Najjaśniejszym (pod względem obserwowanej jasności) tego
typu zjawiskiem widocznym z Ziemi zarejestrowanym przez człowieka była
supernowa SN 1006, której eksplozja nastąpiła w 1006.
Wzmianki na jej temat poczynili egipski astronom Ali ibn Ridwan oraz
kilkunastu badaczy chińskich. Muzułmańscy oraz chińscy astronomowie obserwowali
także supernową SN 1054 w konstelacji Byka. Jej światło, wyemitowane
około 3000 lat p.n.e., dotarło do Ziemi 4 lipca 1054. Pozostała
po niej słynna Mgławica
Kraba, skatalogowana kilka
wieków później przez Francuza Charlesa
Messiera jako Messier 1 – M1.
Czasy nowożytne
Również według wczesnych europejskich astronomów czasów nowożytnych, takich jak Tycho
Brahe oraz jego uczeń Johannes
Kepler, identyfikowane na niebie „nowe gwiazdy” przeczyły idei
niezmienności niebios. Obaj dostrzegli na nocnym niebie gwiazdy dotychczas
niewidoczne. Brahe jako pierwszy nazwał je „gwiazdami nowymi”, myśląc, że są to
obiekty nowo powstające. W rzeczywistości badali oni supernowe, potężne
eksplozje wieńczące żywoty wielkich gwiazd (Brahe obserwował SN 1572,
Kepler zaś SN 1604).W 1584 Giordano
Bruno w swym dziele De l’infinito universo e mondi (O
nieskończonym Wszechświecie i światach) zasugerował, że gwiazdy mogą być w
istocie innymi Słońcami, wokół których też krążą planety, także takie podobne do Ziemi. Nie była to
idea nowa, podobne koncepcje wysuwali już starożytni greccy filozofowie Demokryt i Epikur oraz
średniowieczni kosmologowie muzułmańscy, na przykład Fakhr
al-Din al-Razi. Myśl tę początkowo napiętnowano jako herezję, lecz
w kolejnych wiekach zyskała ona duże poparcie wśród astronomów i urosła do
rangi obowiązującej teorii.Do czasu wynalezienia teleskopu w 1608 badania
astronomiczne prowadzono wyłącznie gołym okiem. Przypisywany Hansowi
Lippersheyowi, Zachariasowi
Janssenowi oraz Jacobowi Metiusowi wynalazek,
udoskonalony przez Galileusza, zrewolucjonizował obserwację gwiazd i
innych ciał niebieskich.Aby wyjaśnić, dlaczego gwiazdy nie wywierają grawitacyjnego wpływu
na Układ Słoneczny, Isaac
Newton postulował, że początkowo były one rozłożone w przestrzeni
równomiernie oraz pozostają w niemal całkowitym bezruchu. W modelu tym
Wszechświat nie znajdował się w idealnej równowadze i, aby nie zapadł się pod
wpływem siły ciążenia, niezbędne były okresowe interwencje Opatrzności.
Pomysł ów mógł podsunąć mu teolog Richard Bentley.
XIX wiek
Pierwszy bezpośredni pomiar odległości gwiazdy od Ziemi (61 Cygni,
oddalonej o 11,4 roku świetlnego) wykonał w 1838 przy pomocy paralaksy Friedrich Bessel. Otrzymany przez niego
po 18 miesiącach obserwacji rezultat – 10,4 roku świetlnego – był zbliżony do
współczesnego. Późniejsze badania z użyciem tej metody wykazały znaczne
rozproszenie gwiazd w przestrzeni kosmicznej.Joseph von Fraunhofer i Angelo
Secchi, pionierzy spektroskopii astronomicznej, na
drodze porównań spektrów gwiazd takich jak Syriusz ze Słońcem zidentyfikowali
różnice w ilości i grubościach linii
spektralnych powstających w rezultacie pochłaniania przez atmosferę
ciała niebieskiego specyficznych częstotliwości promieniowania
elektromagnetycznego. W 1865 Secchi rozpoczął klasyfikowanie gwiazd na
podstawie ich typu widmowego, jednakże nowoczesne kryteria
tego podziału opracowała dopiero Annie
Jump Cannon w pierwszej dekadzie XX wieku.W XIX wieku coraz większego
znaczenia nabierały obserwacje gwiazd podwójnych. W 1827 Felix Savary, przy
użyciu obserwacji wykonanych za pomocą teleskopu, jako pierwszy opisał orbity
układu podwójnego. Obiektem jego obserwacji był pierwszy znany układ podwójny,
odkryty przez Williama Herschela w 1780 system ξ Ursae
Majoris. W 1834 Friedrich Bessel na podstawie stwierdzonych przez
siebie zmian ruchu własnego Syriusza wysunął hipotezę o istnieniu niewidocznej
towarzyszącej mu gwiazdy, którą w 1862 zidentyfikowano jako białego karła
Syriusza B.Dokładne dane na temat wielu układów podwójnych zebrane przez
naukowców pokroju Wilhelma Struvego i Sherburne’a Wesleya
Burnhama pozwoliły obliczać masy gwiazd na podstawie ich elementów orbitalnych. W 1889 Edward Pickering, badając występujące
cyklicznie co 104 dni rozszczepienia linii spektralnych Mizara (ζ Ursae Majoris), odkrył
pierwszą gwiazdę spektroskopowo
podwójną.W połowie XIX w. Gustav
Kirchhoff opublikował prawo promieniowania
cieplnego. Wynikało z niego, że Słońce promieniuje potężną ilość energii.
Od tego czasu szukano źródła energii promieniowania słonecznego, a tym samym
innych gwiazd. Rozważane koncepcje, jak reakcje chemiczne czy upadek asteroid
na Słońce, nie były w stanie wyjaśnić tak dużej energii. Uznanie zyskała
dopiero teoria Kelvina-Helmholtza uzyskiwania
energii przez zapadanie grawitacyjne. Pomimo dawania zbyt małej
ilości energii, by wyjaśnić funkcjonowanie, teoria ta przetrwała jako
dominująca aż do początku XX w. Energia zapadania grawitacyjnego jest źródłem
ciepła gwiazdy, zanim rozpoczną się w niej przemiany jądrowe, oraz podczas
procesów zapadania.
Nazewnictwo
Większość gwiazd identyfikuje się za pomocą numeru katalogowego,
jedynie niewielka ich liczba, z reguły te najjaśniejsze, ma
nazwy w pełnym znaczeniu tego słowa, najczęściej wywodzące się z łaciny lub języka
arabskiego. Znaczna część tych nazw ma korzenie mityczne, obrazuje pozycję
gwiazdy w konstelacji (na przykład arabska nazwa gwiazdy α Cygni – Deneb –
oznacza ogon, co odzwierciedla jej pozycję w „ogonie” gwiazdozbioru Łabędzia) bądź też dotyczy czasu
lub miejsca, w którym pojawia się ona na niebie w ciągu roku – na
przykład Syriusza, którego nazwa pochodzi od greckiego słowa
σείριος (séirios) oznaczającego „skwarny”, „ognisty”, starożytni Grecy
kojarzyli z okresem największych letnich upałów, od 24 lipca do 26 sierpnia,
kiedy to gwiazdę tę widać na niebie tuż przed wschodem Słońca, gdyż jest to
okres pomiędzy jej heliakalnym wschodem a zachodem. W
początkach XVII wieku do nazywania gwiazd zaczęto używać konstelacji, w których
obrębie się znajdują. W 1603 niemiecki astronom Johann
Bayer opracował serię map nieba (zebraną w atlasie Uranometria), w
której oznaczał każdą dostrzeżoną przez siebie gwiazdę w danym gwiazdozbiorze
przy użyciu greckiej litery (α oznaczała z
reguły gwiazdę najjaśniejszą), po której następował dopełniacz łacińskiej nazwy konstelacji. System
ten, nazywany oznaczeniem
Bayera, z powodu niewielkiej liczby liter alfabetu greckiego, okazał
się niewystarczający dla konstelacji zawierających wiele gwiazd. Aby
przezwyciężyć ten problem, po wyczerpaniu liter greckich Bayer zaczął stosować
litery alfabetu łacińskiego, najpierw małe, a następnie
wielkie.W 1712 po raz pierwszy opublikowano dzieło brytyjskiego astronoma Johna
Flamsteeda Historia
coelestis Britannica, na którego potrzeby opracował katalog
gwiazd, w którym posłużył się nowym systemem numeracji, opierającym się
na rektascensji tych ciał niebieskich. Metodę tę
nazwano oznaczeniem Flamsteeda lub numeracją
Flamsteeda. Była ona bardzo podobna do oznaczenia Bayera, ale zamiast
greckich liter używała liczb, a numer 1 nie oznaczał gwiazdy najjaśniejszej,
lecz tę o najmniejszej rektascensji w danej konstelacji (jest to współrzędna astronomiczna stanowiąca
odpowiednik długości geograficznej wyznaczanej na Ziemi). Z
uwagi na precesję osi Ziemi oryginalne oznaczenia Flamsteeda w niektórych
wypadkach straciły aktualność. W XIX wieku zdecydowano, że do oznaczania
nielicznych znanych wówczas gwiazd
zmiennych stosowany będzie odrębny system oznaczeń.
Gwiazdom przydzielano kolejne litery alfabetu łacińskiego, poczynając od R, a
nie A, aby nie popaść w konflikt z oznaczeniem Bayera, po literze następował
dopełniacz nazwy konstelacji. Autorem tej nomenklatury był niemiecki
astronom Friedrich Wilhelm
Argelander. Nie spodziewał się on, że gwiazdy zmienne występują we
Wszechświecie tak powszechnie, że pozostałe w alfabecie dziewięć liter okaże
się dalece niewystarczające. Po wyczerpaniu liter alfabetu następne gwiazdy
zmienne otrzymywały oznaczenia składające się z dwóch liter, zaczynając od RR
(przykładowe gwiazdy nazwane w tej konwencji to S Doradus czy RR Lyrae).
Gwiazd zmiennych odkryto tak wiele, że w niektórych konstelacjach zaistniała
konieczność użycia nowego systemu nazewnictwa, w którym po literze V (od
słowa variable) następuje numer identyfikacyjny (335 albo większy,
gdyż oznaczeń literowych jest 334) oraz łaciński dopełniacz konstelacji
(np. V838 Monocerotis).Wraz z postępem w astronomii,
który poskutkował wdrażaniem coraz bardziej zaawansowanych instrumentów
obserwacyjnych, stworzono nowe katalogi gwiazd, obejmujące na przykład te
znajdujące się poza Drogą Mleczną, na ich potrzeby powstało wiele innych
systemów nazewnictwa.
Zgodnie z prawem kosmicznym jedyną
uznawaną przez międzynarodową społeczność naukową organizacją posiadającą
kompetencje do nazywania gwiazd oraz innych ciał niebieskich jest Międzynarodowa Unia
Astronomiczna. Szereg prywatnych instytucji oferuje możliwość zakupu nazwy
gwiazdy, jednak MUA stanowczo odcina się od tego typu praktyk, a nadane
odpłatnie nazwy nie są brane przez nią pod uwagę.
Gwiazda dziwna (gwiazda kwarkowa) – hipotetyczny
typ gwiazdy zbudowanej
z materii dziwnej. Istnienie takiej
ultragęstej materii jest spekulowane wewnątrz bardzo
masywnych gwiazd neutronowych. Modele teoretyczne sugerują,
że gdy materia jądrowa w gwieździe (neutrinium – materia jądrowa w równowadze
ze względu na słaby rozpad β)
znajduje się pod wpływem dostatecznie dużego ciśnienia pochodzącego
od grawitacji gwiazdy, zachodzi w niej proces
dezintegracji nukleonów do materii
kwarkowej. Gwiazda kwarkowa jest układem zawierającym plazmę kwarkową w równowadze ze
względu na rozpad β (podobnie jak rozpad neutronów w gwieździe neutronowej), w
skład której wchodzą kwarki (u, d, s) i gluony.
Obecność gluonów opisuje stała B (nazywana stałą worka) oraz zmiana masy
kwarków (masa efektywna). W chromodynamice (QCD) kwarki zyskują
w plazmie kwarkowo-gluonowej znaczne
masy (mu*=md* ~ 330 MeV/c², ms* ~
450 MeV/c² (masy konstytuentne)). Swobodne kwarki gdy są ekstremalnie blisko
siebie (swoboda asymptotyczna) posiadają niewielkie masy (mu*=md* ~
7 MeV/c², ms* ~ 150 MeV/c² (masy bieżące)).Stała worka ma sens
gęstości energii próżni (tak
jak stała kosmologiczna) w plazmie kwarkowej. Nie jest
ona dobrze znana, rachunki na sieci w chromodynamice kwantowej (QCD)
sugerują, że B-1/4~ 180 MeV. Mniejsza wartość B niż B-1/4~
155 MeV oznacza, że materia dziwna może być stabilniejsza, niż materia jądrowa.
Mogłyby istnieć wtedy stabilne, dowolnie małe gwiazdy kwarkowe czy stabilne
krople dziwnej materii kwarkowej. Takie krople nazwano dziwadełkami i
mogłyby być one składnikami materii
dziwnej. W zetknięciu z nimi normalna materia jądrowa zamieniałaby się
w materię dziwną.Stan plazmy kwarkowej jest hipotetycznym stanem materii,
mogącym występować jednak w ekstremalnych gęstościach i temperaturach (np. we
wnętrzu gwiazd neutronowych), gdy B-1/4 > 155 MeV. Obecnie
przeprowadza się eksperymentalnie badanie tej fazy (rozpraszanie ciężkich
jonów). Gwiazdę kwarkową interpretować można jako ogromną cząstkę elementarną zbudowaną z około 1057 kwarków
(w nukleonie, np.
w neutronie jest
ich trzy).Gwiazdy kwarkowe mogą być gęstsze niż gwiazdy neutronowe, ich rozmiar może mieścić się
w granicach 5–10 km (10–14 km dla gwiazdy neutronowej). Gwiazdy kwarkowe mogą
być więc bardzo zwartymi obiektami, stanowiącymi stan pośredni pomiędzy czarną
dziurą a gwiazdą neutronową. Według danych z 2002 roku istniały
sugestie, że dwa obserwowane obiekty, RX
J1856.5-3754 i 3C 58, mogą być gwiazdami kwarkowymi. Przypuszczenia te nie są jednak
do końca potwierdzone, a w przypadku RX J1856.5-3754 obserwacje Kosmicznym Teleskopem Hubble’a opublikowane
w 2003 roku nie potwierdziły tego. Za kandydata na gwiazdę kwarkową uznawany
był także obiekt po wybuchu supernowej SN 1987A.Gwiazdy
kwarkowe, w przeciwieństwie do wszystkich innych znanych ciał o tak dużej masie
(w tym gwiazd neutronowych), nie rozpadłyby się, gdyby zniknęła grawitacja
GWIAZDY MAGNETYCZNE ─ to karły typów widmowych B, A i F mające silne pola magnetyczne o indukcji rzędu 0,1 tesli i większej; w ich atmosferach występują duże - w stosunku do Słońca - nadwyżki niektórych pierwiastków ciężkich; wykazują zmiany obserwowanych charakterystyk z okresem rotacji; wśród najchłodniejszych gwiazd magnetycznych wykryto regularne zmiany blasku o małej (rzędu 1% lub mniej) amplitudzie i krótkich (ok. 10 min) okresach, będące przypuszczalnie wynikiem pulsacji nieradialnych.
Gwiazda neutronowa – gwiazda zdegenerowana powstała
w wyniku ewolucji gwiazd o
dużych masach (ok. 8–10 mas
Słońca). Powstają podczas supernowej (supernowe
typu II lub Ib) lub kolapsu białego
karła (supernowa
typu Ia) w układach podwójnych.
Materia składająca się na gwiazdy neutronowe jest niezwykle gęsta, przy
średnicy ok. 25 km gwiazdy tego typu mają masę ok.
2 mas Słońca. Łyżeczka materii neutronowej ma masę ok. 6 miliardów ton.
Odkrycie
Przewidzenie istnienia gwiazd neutronowych było przez wiele lat
przypisywane Lwowi Landau,
który w 1932r. napisał w swoim artykule o gwiazdach, których „jądra atomowe
będące w bliskim kontakcie, tworzą jedno gigantyczne jądro”. Data publikacji
zbiegła się z datą opublikowania wyników badań Jamesa
Chadwicka odnośnie odkrycia przez niego neutronu.
Doprowadziło to do błędnego powiązania ze sobą obu prac, przez co obecnie
uznaje się, że fakt przewidzenia przez niego gwiazd neutronowych jest
nieprawdziwy.Teoretyczne przewidywanie gwiazd neutronowych zostało pierwszy raz
przedstawione w grudniu 1933 na konferencji Amerykańskiego Towarzystwa Fizycznego przez Waltera
Baade’a i Fritza
Zwicky’ego. Zwicky wysunął takie przypuszczenie blisko dwa lata po
odkryciu neutronu, wkrótce po eksperymentalnym stwierdzeniu
istnienia neutronów we wtórnym promieniowaniu kosmicznym. Odkrycie pulsara przez Antony’ego Hewisha i Jocelyn Bell z Uniwersytetu Cambridge w 1967 potwierdziło
istnienie gwiazd neutronowych.
Budowa wewnętrzna
Gwiazda neutronowa otoczona jest cienką atmosferą.
Wyróżnia się cztery obszary samej gwiazdy:
·
skorupa (otoczka) zewnętrzna,
·
skorupa wewnętrzna,
·
jądro zewnętrzne,
·
jądro wewnętrzne.
Materia skorupy zewnętrznej składa się z jonów i
elektronów, które są silnie zdegenerowane. W dolnej części tej warstwy,
sięgającej kilkuset metrów, gęstości są na tyle wysokie, że występuje wyciek
neutronów.W skorupie wewnętrznej materia zbudowana jest z elektronów,
swobodnych neutronów i jąder atomowych bogatych w neutrony. Wraz ze wzrostem
gęstości zwiększa się udział swobodnych neutronów, zaś kształt jąder atomowych
przestaje być sferyczny. Przy gęstości rzędu 1,5·1014 g/cm³ na
dnie skorupy wewnętrznej jądra atomowe znikają, a materia składa się ze
swobodnych neutronów, protonów i elektronów. Grubość tej warstwy wynosi około
1 km. W jądrze gwiazdy materia składa się już przede wszystkim z
neutronów, z niewielką domieszką protonów, elektronów i mionów. Granica między
jądrem zewnętrznym a wewnętrznym jest umownie określona gęstością około 5,5·1014 g/cm³,
powyżej której struktura materii nie jest już dokładnie określona równaniem
stanu, wynikającym ze znanych praw fizyki jądrowej. Jądro wewnętrzne występuje
w najbardziej masywnych gwiazdach neutronowych, podczas gdy w mało masywnych
warstwa ta może nie być obecna.Rozważa się kilka możliwości składu materii
gęstej w wewnętrznym jądrze gwiazdy neutronowej i wynikające stąd równania
stanu:
·
materia nukleonowa o składzie takim samym jak w jądrze zewnętrznym,
·
materia hiperonowa zawierająca domieszkę hiperonów Λ i Σ−,
·
kondensaty pionów,
·
kondensaty kaonów,
·
materia kwarkowa złożona z kwarków u i d oraz kwarków dziwnych s.
Teoretyczne modele budowy gwiazd neutronowych
weryfikuje się obserwacyjnie, mając do dyspozycji tzw. krzywe chłodzenia, czyli
zmiany temperatury powierzchniowej gwiazdy w funkcji czasu. W początkowym
etapie swego życia gwiazda neutronowa chłodzi się dzięki emisji neutrin, zaś
tempo ich produkcji silnie zależy od stanu materii w jądrze gwiazdy. Pojemność
cieplna wnętrza gwiazdy i emisja neutrin zależy od tego, czy w jądrze występuje
nadciekłość. Powierzchnia gwiazdy chłodzi się dzięki emisji fotonów z
powierzchni, głównie w zakresie rentgenowskim. Przewodnictwo cieplne na powierzchni
gwiazdy i jej temperatura zależą także od obecności pola
magnetycznego oraz ewentualnej warstwy materii zakreowanej z towarzysza, jeśli gwiazda
znajduje się w układzie podwójnym.Inną istotną informację daje
wyznaczenia masy gwiazdy, ponieważ maksymalna możliwa masa gwiazdy
neutronowej zależy od
równania stanu. W ogólności bardzo duża masa gwiazdy, 2–2,5 masy Słońca,
wskazuje raczej na obecność w jej wnętrzu materii nukleonowej.
GWIAZDY PODWÓJNE - Układy złożone z dwóch gwiazd krążących dookoła wspólnego środka masy. Okiem nieuzbrojonym dostrzegane zwykle jako gwiazdy pojedyncze. Zależnie od sposobów wykrywania i metod obserwacji wyróżnia się: gwiazdy podwójne wizualne - układy, których oba składniki można dostrzec bezpośrednio przez teleskop. Gwiazdy podwójne spektroskopowe - układy, w których obserwuje się okresowe przesunięcia linii absorpcyjnych (linia widmowa) w widmie gwiazdy. W wypadku gdy da się wyznaczyć przebieg zmiany prędkości radialnych dla obu składników, można obliczyć stosunek ich mas. Gwiazdy podwójne spektroskopowe są układami gwiazd położonych tak blisko siebie, że przy pomocy prostych przyrządów optycznych nie można ich dostrzec oddzielnie. Gwiazdy podwójne zaćmieniowe - układy, których płaszczyzna orbity składników tworzy mały kąt z kierunkiem ku obserwatorowi (składniki mogą się wzajemnie zasłaniać). Oprócz układów złożonych z dwóch gwiazd istnieją układy wielokrotne, zawierające trzy i więcej składników. Szczególną grupę gwiazd podwójnych tworzą tzw. ciasne układy gwiazd podwójnych tzn. układy, w których odległość między składnikami jest porównywalna ze średnicami składników. Oddziaływania w tych układach są szczególnie silne tak, że mogą doprowadzić do znacznego odkształcenia gwiazd układu od symetrii sferycznej. Wskutek możliwości przekazywania energii i momentu pędu między ruchem orbitalnym i obrotowym składników, a także możliwości przepływu masy między gwiazdami, mogą w takich układach występować stosunkowo szybkie zmiany elementów orbity, co w układach zaćmieniowych będzie się uwidaczniać jako zmiany okresów zaćmień i zmiany kształtu krzywej blasku. Ewolucja gwiazd w ciasnych układach gwiazd podwójnych przebiega odmiennie niż u gwiazd pojedynczych. Gwiazda bardziej masywna wcześniej kończy etap życia na ciągu głównym i przechodząc w obszar olbrzymów na diagramie Hertzsprunga-Russella, zwiększa swe rozmiary. W tym okresie oddziaływania grawitacyjne drugiego składnika mogą doprowadzić do przepływu części masy z warstw zewnętrznych gwiazdy masywniejszej na ten składnik. Wskutek tego gwiazda pierwotnie masywniejsza, po takim przepływie materii, może stać się mniej masywnym składnikiem układu. Materia wypływająca z gwiazdy bardziej zaawansowanej ewolucyjnie może spaść na drugi składnik, bądź poruszać się w obrębie układu, tworząc np. pierścień wokół drugiego składnika, lub wylecieć poza układ. Pierwszą gwiazdę podwójną Mizar, odkrył przez lunetę ok. 1650 G.B. Riccioli. Gwiazdy podwójne są zjawiskiem dość powszechnie występującym. Do odległości 5 parseków od Słońca około połowa gwiazd należy do układów podwójnych lub wielokrotnych. Badania gwiazd podwójnych mają duże znaczenie dla poznania budowy i ewolucji gwiazd.
GWIAZDY WOLFA – RAYETA ─ to gwiazdy zaliczane do gwiazd o bardzo dużych temperaturach powierzchniowych (ok. 60 - 100 tys. K) i jasnościach absolutnych (-4 mag do -8 mag). Powstają one wskutek odrzucenia otoczki jądra olbrzymów, które przekształcają się w małe, bardzo gorące gwiazdy. W wyniku stopniowego ochładzania się i wygasania reakcji jądrowych zmieniają się one ostatecznie w białe karły. Nazwa tych gwiazd wzięła się od nazwisk odkrywców: C. Wolf i G. Rayet.
GWIAZDY ZMIENNE to takie gwiazdy, które bardziej lub mniej regularnie
zmieniają swoją jasność. Gwiazdy na tym etapie ewolucji przesuwają się na diagramie
Hertzsprunga - Russela pomiędzy obszarem gwiazd olbrzymów i ciągiem głównym.
Gwiazdy zmienne, w zależności od przyczyn ich zmienności, dzielą się na:
- gwiazdy
fizycznie zmienne -
zmieniają się fizycznie. Dzielą się na:
- gwiazdy pulsujące -
zmieniają się w takt postępujących po sobie ekspansji i kontrakcji. Do
gwiazd zmiennych pulsujących zaliczamy gwiazdy typów: cefeidy I typu,
cefeidy II typu, RV Tauri, RR Lyrae, β Cephei, δ Scuti, α Canum
Venaticorum, zmienne długookresowe, zmienne półregularne i zmienne
nieregularne.
- gwiazdy wybuchowe -
zmieniają swoją objętość w sposób nagły, wskutek wybuchu i rozszerzania
się otoczki gazowej. Do gwiazd zmiennych wybuchowych zaliczamy gwiazdy
typów: supernowe, nowe, nowe powrotne, nowopodobne, R. Coronae Borealis,
RW Aurigae T Tauri, karłowate nowe, Z Camelopardalis, UV Ceti.
- gwiazdy zaćmieniowe - przyczyną ich zmienności
są wzajemne zakrycia w układach podwójnych gwiazd. W wyniku zakryć
obserwujemy zmiany ich blasku. Wielkość i kształt krzywej zmian jasności
tego typu gwiazd zależy od kształtu, wzajemnego stosunku rozmiarów gwiazd
i od jasności składników podwójnego układu gwiazd. Zależy on także od
charakteru orbity jednego składnika względem drugiego. Do gwiazd zmiennych
zaćmieniowych zaliczamy gwiazdy typów: Algol, β Lyrae, W Ursae Maioris,
zmienne eliptyczne.
KWAZAGI przypominają jasnością absolutną
kwazary, jednak mają one bardzo silne źródła radiopromieniowania. Pierwszego
kwazaga odkrył Allan R. Sandage w 1965 roku. Niektórzy astronomowie są zdania,
że kwazagi są kolejnym etapem ewolucyjnym kwazarów. Kwazagi znajdują się daleko
od Drogi Mlecznej. Powstały one, gdy wyczerpało się źródło ich promieniowania
radiowego.
Kwazar – zwarte źródło ciągłego promieniowania elektromagnetycznego o ogromnej mocy, pozornie przypominające
gwiazdę. W rzeczywistości jest to rodzaj aktywnej galaktyki.
Historia odkrycia
Pierwsze zdjęcia kwazarów wykonano w XIX wieku, jednak wtedy
nikt nie przypuszczał, że obiekty te mogą być czymś innym niż zwykłą gwiazdą.
Dopiero w latach pięćdziesiątych XX wieku, obserwując niebo za pomocą radioteleskopów,
zauważono silną emisję radiową pochodzącą z kwazarów, zaś pierwsze widmo kwazara otrzymano w 1963 roku. Okazało się, że linie
emisyjne w jego widmie są silnie przesunięte ku czerwieni.
Według prawa Hubble’a oznacza to, że kwazary są
obiektami niezmiernie oddalonymi od naszej Galaktyki. Ich
światło obserwowane dzisiaj zostało wysłane miliardy lat temu – badanie
kwazarów jest więc równocześnie badaniem dawniejszych etapów rozwoju Wszechświata.
Pierwszym zidentyfikowanym kwazarem był (najjaśniejszy na naszym niebie) 3C 273 w
gwiazdozbiorze Panny odległy o 2,44 miliarda lat
świetlnych.
Struktura kwazara
Kwazary, ze względu na ich ogromną jasność, muszą mieć bardzo dużą moc promieniowania,
rzędu 1041 W – taką jak cała galaktyka.
Jednocześnie niektóre kwazary zauważalnie zmieniają swoją jasność w czasie
rzędu dni, zatem muszą być względnie małymi obiektami, wielkości mniej więcej
Układu Słonecznego (obiekt nie może zmienić się w czasie krótszym, niż czas
potrzebny światłu na dotarcie z centrum do krańców). Obecnie wiemy, że kwazar
jest rodzajem aktywnej galaktyki, a obserwowane światło pochodzi z obszaru
jej jądra. Niezwykle silne promieniowanie kwazara powstaje w dysku
akrecyjnym masywnej czarnej
dziury, znajdującej się w jądrze galaktyki. Gaz i pył opadające na
dysk rozgrzewają się do ogromnych temperatur i emitują wielkie ilości
promieniowania. Także w centrum naszej Galaktyki istnieje źródło emisji
radiowej, podczerwonej i rentgenowskiej o nazwie Sgr A*. Jest to supermasywna czarna dziura,
ale nieporównywalnie mniej aktywna – gdyby Droga Mleczna była kwazarem, życie
na Ziemi nie mogłoby istnieć.Część kwazarów (około 10 procent) jest bardzo
aktywna radiowo i oprócz dysku akrecyjnego ma silne dżety emitujące promieniowanie elektromagnetyczne przede
wszystkim w zakresie radiowym, ale także często w zakresie optycznym i
rentgenowskim oraz gamma.8 stycznia 2007 na kongresie Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego w Seattle ogłoszono
odkrycie pierwszego przypadku potrójnego kwazara. Odkrycia dokonała grupa
z hawajskiego WM Keck
Observatory.
Ewolucja kwazarów
Obecnie znamy już ponad milion kwazarów, przede wszystkim dzięki
przeglądowi nieba Sloan Digital Sky Survey. We
współczesnej epoce (czyli w odległościach mniejszych niż miliard lat
świetlnych) kwazary występują rzadko. Większość kwazarów jest bardzo odległa,
najliczniej występują w odległościach około 10 miliardów lat świetlnych (przy
przesunięciu ku czerwieni około 2). W jeszcze większych odległościach liczba
kwazarów wydaje się maleć, ale poszukiwania najbardziej odległych obiektów są
trudne.Przez kilka lat najodleglejszym znanym kwazarem był obiekt odkryty w
2007 roku, którego przesunięcie ku czerwieni wynosi 6,43[2].
Światło od tego kwazara biegło do nas około 12,7 mld lat. Obecnie najbardziej
odległym znanym kwazarem jest kwazar ULAS J1342+0928. Światło wyemitowane przez
niego, które dociera teraz do Ziemi, biegło 13,1 mld lat. Jego odległość od
Ziemi we współrzędnych
współporuszających się wynosi zatem 29,36 mld lat
świetlnych.Ponieważ świecenie kwazarów jest efektem spływu materii do masywnej
czarnej dziury, masa czarnej dziury w kwazarze nieustannie rośnie w trakcie
ewolucji. Wyczerpuje się zarazem dostępna materia, i pod koniec ewolucji
pozostają masywne czarne dziury w galaktykach, które już nie wykazują silnej
aktywności charakterystycznej dla kwazarów. Takie bardzo masywne czarne dziury
istnieją w pobliskich galaktykach, na przykład w M87.Ewolucja
kwazarów przebiega w podobnym tempie jak powstawanie gwiazd – wykresy liczby kwazarów
na jednostkę objętości i wykresy jasności młodych gwiazd na jednostkę
objętości, w zależności od przesunięcia ku czerwieni mają bardzo podobny
kształt, co zauważono już w 1998 roku. Wskazuje to, że ewolucja kwazarów ma ścisły
związek z ewolucją gwiazd w galaktykach. Najnowsze badania potwierdzają ten
fakt. Dokładna natura związku pomiędzy centralną czarną dziurą, na którą spada
materia, a otaczającą tę czarną dziurę formującą się dopiero galaktyką nie jest
jeszcze dobrze poznana, a proces jest zapewne bardzo złożony. Z jednej strony,
w otoczeniu czarnej dziury, a precyzyjniej, w otaczającym ją dysku akrecyjnym,
mogą formować się młode gwiazdy, które rozbłyskują jako gwiazdy supernowe i
wzbogacają materię galaktyki w pierwiastki ciężkie. Z drugiej strony, silne
promieniowanie kwazara oraz wiatr lub dżet towarzyszący aktywnej fazie ogrzewa
otoczenie i działa hamująco na tempo powstawania gwiazd w dalszym otoczeniu
aktywnego jądra.
Lacertydy – gwiazdopodobne obiekty
pozagalaktyczne, charakteryzujące się silnym promieniowaniem w zakresie fal radiowych oraz
bardzo szybkimi zmianami jasności i polaryzacji.
Podobne cechy wykazuje podgrupa kwazarów – blazary, od których lacertydy odróżnia mniejsze
natężenie linii widmowych. Lacertydy uważane są za
rodzaj aktywnych jąder galaktyk, których szczególne
właściwości spowodowane są skierowaniem strumienia wyrzucanej materii w
kierunku obserwatora. Nazwa pochodzi od pierwszego odkrytego obiektu tego typu
– BL Lacertae, który znajduje się w gwiazdozbiorze Jaszczurki. Pierwotnie uznano go za gwiazdę
zmienną, dopiero w latach 70. XX wieku poznano jego prawdziwą naturę.
Meteoroid –
okruchy skalne (mniejsze od planetoid)
poruszające się po orbitach wokół Słońca. Meteoroidy mają zwykle masę od 10−9 do
103 kg (choć najczęściej nie przekracza ona 10−6 kg).
Ich rozmiary wynoszą od 0,1 mm do 10 m. Większe obiekty spośród małych ciał Układu Słonecznego zaliczane
są do planetoid, a mniejsze cząstki to pył
kosmiczny.Wpadające w atmosferę Ziemi meteoroidy wywołują zjawiska meteorów.
Ocenia się, że do ziemskiej atmosfery codziennie trafia od 100 do 1000 ton tego
typu materii kosmicznej, głównie w postaci bardzo małych ziarenek o rozmiarach
rzędu milimetra i mniejszych, a najczęściej pyłu. Fragmenty, które docierają do
powierzchni Ziemi (nie wyparowują w atmosferze), nazywamy meteorytami.
Meteoroidy stanowią potencjalne zagrożenie dla satelitów oraz stacji
kosmicznej ISS. Jeśli
są dość duże, mogą również uderzyć w Ziemię i spowodować zniszczenia na jej
powierzchni, jak było to w przypadku meteorytu spadłego w okolicach Czelabińska.
Meteoroidy należą do najmniejszych obiektów w Układzie Słonecznym a są nimi małe planetoidy lub stara komety. Gdy meteoroid wedrze się w ziemską atmosferę, staje się meteorem, a meteor, który dotarł na powierzchnię naszej planety to meteoryt. W atmosferze ziemskiej pył kosmiczny, poruszający się z dużą prędkością, spala się. Niektóre fragmenty meteorów są na tyle duże, że mogą nie spłonąć w atmosferze i spadają na powierzchnię Ziemi. Pochodzą one z planetoid, Księżyca, Marsa oraz komet. Badanie meteorytów dostarcza ważnych informacji o powstaniu i budowie Układu Słonecznego. Kolekcja w Planetarium w Olsztynie jest największą kolekcją meteorytów w Polsce. Kiedy meteor wpada z ogromną prędkością w atmosferę, zderzenie z cząstkami powietrza rozgrzewa go i powoduje jego świecenie przez moment. Największy meteoryt od czasu wydarzenia w L'Aigle spadł na Syberii w Rosji. Wielu ludzi zaobserwowało ogromną kulę ognia na niebie, po czym usłyszeli grzmot, który dotarł aż na odległość 1000 km. Podmuch powietrza przewrócił ludzi i konie w promieniu 150 kilometrów. Obszar, na którym to się zdarzyło, był tak odludny, że naukowcy dopiero po 19 latach obejrzeli tę okolicę. Zobaczyli oni zupełnie zdewastowany teren o średnicy około 50 km. Większość drzew była poprzewracana. Katastrofa ta miała miejsce w 1908 roku i jest znana jako katastrofa tunguska. Wielokrotnie dochodziło do podobnych spotkań z meteorytami, odkryto wiele kraterów uderzeniowych na powierzchni Ziemi. Jeden z takich kraterów w Arizonie ma 1280 m średnicy i 183 m głębokości. Brzeg krateru wznosi się 46 m ponad płaski teren. Największy znany meteoryt, Hoba, spoczywa w dwumetrowym zagłębieniu w Namibii, w południowo - zachodniej Afryce. Jest on bryłą żelaza i niklu, czyli jest meteorytem żelaznym. Jego rozmiary wynoszą 2,7 x 2,7 x 1 m, a waga przekracza 54 tony. Innym olbrzymim meteorytem jest 30 - tonowy Ahnighlito, największy odłamek grenlandzkiego meteorytu Cape York. Niegdyś z metalu wydobytego z tego meteorytu Eskimosi wyrabiali narzędzia. Największym meteorytem odkrytym w Stanach Zjednoczonych jest Willamette o masie 14 ton. Znajduje się również w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej.Meteoryty dzielą się na chondryty i achondryty. Chondryty zawierają pierwotną materię, tę samą, z której powstałą Ziemia. Pochodzą one z ciał, które nie przeobraziły się na tyle, by wyodrębniły się w nich jądro, płaszcz i skorupa. Achondryty zaś pochodzą z ciał, które uległy przeobrażeniu.
MGŁAWICE są chmurą gazów i pyłów w przestrzeni międzyplanetarnej. Jasne mgławice emitują bądź odbijają światło. Są rozświetlone przez gwiazdy znajdujące się w ich obrębie. Występują także ciemne mgławice. Nie mają one gwiazd wewnątrz i wydają się być ciemnymi ścieżkami na gwiaździstym tle. Wiele jasnych mgławic można zobaczyć za pomocą lornetki lub małego teleskopu, a nieliczne można nawet zobaczyć gołym okiem. Ciemne mgławice zaś można obserwować tylko w dość bliskiej okolicy Słońca. Wydają się one być ciemne z powodu silnego kontrastu między natężeniem jej światła i światła okolicznego tła gwiazd. Do ch obserwacji potrzebny jest teleskop. Jeśli w pobliżu bądź w centrum rozległego obłoku pyłu znajduje się gwiazda o znacznej mocy promieniowania, widoczna jest jako rozproszone światło na cząstkach obłoku a młgawica taka nosi nazwę mgławicy refleksyjnej. Świecące wskutek fluorescencji obłoki gazu nazywamy mgławicami emisyjnymi, np. Wielka Mgławica w Orionie. Wiek tych mgławic nie przekracza kilku milionów lat. Kiedy w czasie końcowej fazy życia czerwonego olbrzyma wyrzuca on otoczki gazu, powstają mgławice planetarne, nazwane tak od kształtu przypominającego kształt planet.
PLANETOIDY to ciała niebieskie będące bryłami skalnymi o średnicy do kilkuset km. 97% z nich porusza się wokół Słońca w tzw. Pasie planetoid pomiędzy Marsem a Jowiszem, niektóre z pozostałych zaś przecinają orbitę Ziemi i przybliżają się do Słońca, a inne wychodzą poza orbitę Jowisza. Według naukowców w pasie tym mogłaby utworzyć się teoretycznie kolejna planeta, jednakże silne oddziaływanie grawitacyjne Jowisza nie pozwoliło na to. Astronomowie obliczyli, że gdyby w tym miejscu powstała planeta, miałaby ona masę 2,8 razy większą od Ziemi. Inna teoria mówi, że w miejscu tym istniała kiedyś planeta, jednak została ona rozbita a pas planetoid to pozostałości po niej. Planetoidy są za małe i zbyt odległe, by można je było dostrzec gołym okiem, dlatego przez dłuższy czas pozostawały nieznane. W XVIII wieku niemiecki astronom Johann D. Titius zwrócił uwagę na przerwę między regularnie rozmieszczonymi orbitami planet. Uważał, że między Marsem a Jowiszem powinna była istnieć kolejna planeta, tymczasem w roku 1801 Giuseppe Piazzi odkrył obiekt zwany Ceres, który był zbyt mały na planetę (średnica = 1025 km). W następnych latach odkrywano ich więcej, jednak wszystkie były mniejsze od Ceres. Planetoidy krążą wokół Słońca z prędkością około 20 km/s. Większość planetoid krąży po orbitach niemal kołowych. Planetoidy powstały w wyniku tego samego procesu, który ukształtował planety wewnętrzne. Dzielą się one na trzy superklasy: planetoidy magmowe, metamorficzne oraz pierwotne a każda grupa krąży w innej odległości od Słońca. Obiekty krążące w pobliżu wewnętrznej granicy pasa planetoid są zbudowane z metali i skał, które kondensowały w wysokiej temperaturze. Planetoidy magmowe zawierają minerały, które powstają z płynnej lawy. Planetoidy, które powstały w okolicach zewnętrznego brzegu pasa, otrzymały miano "pierwotnych", gdyż materia nie uległa żadnej zmianie.
Supernowa to wybuch pewnego typu gwiazd połączony z wyrzucaniem przez nią strumienia materii po tym jak wyczerpie ona swoje jądrowe paliwo i gwałtownie skolapsuje. W przeciętnej galaktyce supernowa wybucha raz na 10 - 100 lat. To co niej pozostaje zależy od masy gwiazdy. Gwiazdy o małej masie zostają białymi karłami. Gwiazdy o wielkiej masie zapadają się w czarne dziury. Gwiazdy o pośredniej masie zapadają się w gwiazdy neutronowe. Chmury materii rozpraszają się w przestrzeni, a wnętrza gwiazd kurczą się i tworzą ciała cięższe niż białe karły. Pozostałością po wybuchu supernowej jest mgławica - skupisko gazów i pyłów.
Pulsar to gwiazda neutronowa, która emituje fale radiowe.
Powstaje w wyniku wybuchu gwiazdy zwanej supernową. Supernowa to bardzo jasna
eksplozja gwiazdy uwalniająca olbrzymie ilości energii a także wyrzucająca w
przestrzeń kosmiczną większość lub całą materię gwiazdy. Przyczyną wybuchu
supernowej jest ustanie reakcji termojądrowych wewnątrz jądra gwiazdy. Czasem w
miejscu wybuchłej gwiazdy pozostaje jej żelazne jądro, które w wyniku
zapadnięcia się zaczyna wirować z ogromną prędkością.
1.Pulsary charakteryzują się bardzo dużą gęstością.
Gęstość gwiazd neutronowych zawiera się w zakresie od 3.7×1017 do
5.9×1017 kg/m3 czyli od 2.6×1014 do
4.1×1014 gęstości Słońca.
2.Pulsary dzielimy według uśrednionego impulsu jaki
wysyła.
Wyróżniamy zatem trzy klasy pulsarów:
- Typ S – kształt ich impulsu
jest prosty i posiada jedno wyróżnione maksimum. Okres pulsarów typu S nie
przekracza najczęściej 1 sekundy.
- Typ C – kształt ich impulsu
jest złożony i posiada dwa lub więcej maksimów o porównywalnych
natężeniach.
- Typ D – kształt ich impulsu
jest nierównomierny, posiadają podimpulsy, które zachowują kształt i
relacje czasowe jednak przesuwają się względem średniego impulsu i za
każdym razem pojawiają się wcześniej.
3.Swoją regularność pulsary zawdzięczają dużej
masie, która wynosi w przybliżeniu masę Słońca.
Dzięki temu stabilność wysyłania impulsów w równych odstępach czasowych
dorównuje precyzji zegarów atomowych.
4.Średnica gwiazd neutronowych zawiera się w
przedziale od 10 do 100 km a ich maksymalna masa może wynosić do około 2,8 mas
Słońca.
5.Pulsar o najkrótszym okresie to PSR J1748-2446ad.
Okres ten wynosi około 1,4 milisekundy, to znaczy że obraca się on 716 razy
na sekundę.
6.Pulsary mogą wirować nawet z prędkością 72
tysięcy obrotów na minutę zanim ulegną rozpadowi. Dotychczas nie udało się
jednak zlokalizować tak szybko rotującego obiektu.
7.Pierwszy pulsar odkryto w roku 1967, jest to PSR
B1919+21.
Odkrywcami zjawiska byli Jocelyn Bell Burnell i Antony Hewish, którzy
zaobserwowali źródło impulsu powtarzającego się co 1.33 sekundy. Pierwotnie
przypuszczano że dochodzące do Ziemi impulsy są sztucznego pochodzenia i może
je wysyłać obca cywilizacja.
8.W 1974 roku Joseph Hooton Taylor, Jr. and Russell
Hulse odkryli pulsar w układzie podwójnym - PSR B1913+16. Okres obiegu dwóch
ciał niebieskich wynosi około 8 godzin.
9.Wokół pulsarów mogą orbitować planety. Dotychczas
udało się odnaleźć tylko 7 takich obiektów.
Polski radioastronom - Aleksander Wolszczan
oraz kanadyjski radioastronom - Dale Frail odkryli planety krążące wokół
pulsara PSR 1257+12 położonego w gwiazdozbiorze Panny w roku 1992.
11.Promieniowanie emitowane przez pulsary jest z
regionu ich biegunów magnetycznych.
12.Emitując energię, pulsary zmniejszają swoją
prędkość obrotową.
Jeśli znajdują się w układzie podwójnym z inną gwiazdą, z której zasysają
materię, wytworzona w ten sposób energia przekłada się na zwiększenie ich
prędkości obrotowej.
Większy księżyc Marsa
Nie znamy
dokładnego pochodzenia tego satelity. Wiemy natomiast że znajduje się
niebezpiecznie blisko swojej planety i czeka go katastrofa. Nie jest dużym
obiektem ale na jego powierzchni możemy znaleźć wiele ciekawych pamiątek po
kosmicznych kolizjach. Jedna z nich mogła nawet doprowadzić do unicestwienia
księżyca…
1. Fobos jest jednym z dwóch księżyców
orbitujących Marsa. Jest większy od swojego
towarzysza Deimosa.
2.Jest najbliżej orbitującym swoją planetę
księżycem w Układzie Słonecznym.
3.Odkrycia Fobosa dokonał Asaph Hall 18 sierpnia
1877 roku przez teleskop w obserwatorium marynarki wojennej USA. Asaph Hall
odkrył również drugi z księżyców Marsa, Deimosa.
4.Orbita Fobosa zmniejsza się o około 1,8 metra na
100 lat. Za około 50 milionów lat księżyc może ulec rozerwaniu przez siły
pływowe Marsa lub spaść na jego powierzchnię.
5.Fobos wschodzi po zachodniej stronie
marsjańskiego nieba i przemierza je przez 4 godziny i 15 minut po czym zachodzi
na wschodzie.
6.Odległość Fobosa od powierzchni Marsa to jedynie
2,76 promienia planety.
7.Fobos jest bardzo małym księżycem, jego wymiary
to 26,8 x 21 x 18,4 km.
8.Powierzchnia Fobosa to 1548,3 km2
9.Największym kraterem na powierzchni Fobosa jest
Stickney, jego średnica dochodzi do 10 kilometrów. Został nazwany na cześć żony
odkrywcy, Angeline Stickney.
10.Fobosa uważa się za planetoidę, która została
przechwycona przez pole grawitacyjne Marsa.Niektórzy spekulują
nawet że ciało to może nie pochodzić z pobliskiego pasa asteroid, ale z
zewnętrznych regionów Układu Słonecznego.
11.Na powierzchni księżyca znajduje się grzbiet, który
został nazwany na cześć Jana Keplera i nosi nazwę Kepler Dorsum.
12.Powierzchnia Fobosa pokryta jest rowami o głębokości
30 metrów, szerokości 200 i długości dochodzących do 20 km.
13.Kratery na Fobosie noszą nazwy związane z postaciami
występującymi w Podróżach Guliwera pióra Jonathana Swifta lub od astronomów,
którzy przyczynili się do badań nad księżycem.
14.Fobos był fotografowany przez przelatujące obok
niego sondy: Mariner 9, Viking 1, Fobos 2, Mars Global Surveyor, Mars Express i
Mars Reconnaissance Orbiter.
CIEKAWOSTKI O KSIĘŻYCU
Jedyny naturalny satelita Ziemi
Nazywany
jest przez nas srebrnym globem. Od wieków rozbudzał ludzką wyobraźnię i był
wszechobecny w ludowych opowieściach i legendach. Dopiero w II połowie
minionego wieku udało się człowiekowi postawić na nim stopę. Było to jedno z
największych osiągnięć cywilizacyjnych ludzkości. Obecnie Księżyc jest
przedmiotem intensywnych badań prowadzonych przez rozmaite agencje kosmiczne.
Planowany jest powrót człowieka na jego powierzchnię i założenie tam stałej
bazy już w latach 20 XXI wieku.
1.Księżyc uformował się około 4,527 miliarda lat temu
czyli około 30 do 50 milionów lat po uformowaniu się Układu Słonecznego.
2.Istnieje wiele teorii powstania Księżyca jednak
najbardziej prawdopodobną jest ta głosząca, że w początkach Układu Słonecznego proto-Ziemia zderzyła się z ciałem niebieskim
wielkości Marsa, a uderzenie to umożliwiło wytworzenie energii wystarczającej
do wyrzucenia na orbitę okołoziemską ilości materii pozwalającej uformować
Księżyc.
3.Jest piątym pod względem wielkości księżycem w
Układzie Słonecznym.
Rozmiarami ustępuje tylko Ganimedesowi,
Tytanowi, Kalisto oraz Io.
4.Księżyc porusza się wokół ziemi po elipsie o
mimośrodzie 0,0554 dlatego jego odległość od Ziemi zmienia się od 363 104 km do
405 696 km.
Moment maksymalnego zbliżenia się do Ziemi nazywamy
perygeum a największego oddalenia – apogeum.
5.Średnica Księżyca wynosi 3474 km co oznacza że
stanowi on około 1/4 średnicy Ziemi.
6.Gęstość Księżyca wynosi średnio 3346,4 kg/m3.
Jest on więc drugim pod względem gęstości księżycem w
Układzie Słonecznym, ustępując tylko księżycowi Io.
7.Jądro Księżyca składa się ze zbudowanej głównie z
żelaza części stałej oraz otaczającej je części półpłynnej. Jądro
stałe ma średnicę 240 km a półpłynne około330 km.
8.Pole
magnetycznie Księżyca jest ponad 100 razy słabsze od ziemskiego i waha się od 1
do 100 nanotesli. Nie ma ono charakteru dipolarnego więc zakłada się, że jego
źródłem nie jest jądro a skorupa.
9.Okres okrążenia Ziemi przez księżyc nazywamy
miesiącem syderycznym i trwa on 27,3 dnia.
10.Średni czas pomiędzy kolejnymi nowiami Księżyca
wynosi 29 dni 12 godzin 44 minuty i 3 sekundy. Okres ten nazywamy miesiącem
synodycznym. Jest on dłuższy od miesiąca syderycznego ze względu na to że w procesie
oświetlenia tarczy księżyca musimy uwzględnić zarówno ruch samego Księżyca jak
i Ziemi oraz Słońca.
11.Księżyc jest zwrócony w kierunku Ziemi cały czas
tą samą stroną.
Dzieje się tak dlatego, że nasz naturalny satelita znajduje się w
synchronicznej rotacji z Ziemią. Dawno temu, księżyc obracał się szybciej więc
z powierzchni naszej planety można było podziwiać całą jego powierzchnię jednak
na skutek ruchów pływowych jego prędkość obrotowa zmalała i utrzymuje się na
obecnym poziomie.
12.Pomimo synchronicznej rotacji Księżyc cały czas się
odchyla w jedną bądź drugą stronę. Odchylenia takie nazywamy libracjami i
dzięki nim możliwe jest obserwowanie z Ziemi aż 59% powierzchni srebrnego
globu.
13.Księżyc posiada szczątkową atmosferę, której
ciśnienie wynosi 3×10-15 bar. Cała jego atmosfera waży jedynie
10 ton.
14.Atmosfera
Księżyca składa się w 25% z helu, 25% neonu, 23% wodoru, 20% argonu i
szczątkowych ilości metanu, amoniaku i dwutlenku węgla.
15.Pokruszony i rozdrobniony materiał skalny, który
pokrywa powierzchnię Księżyca nazywamy regolitem. Grubość pokrywy regolitowej w
obszarach mórz waha się od 3 – 5 m a na wyżynach 10 – 20 m.
CIEKAWOSTKI OWIELKIM OBŁOKU MAGELLANA
Jest największą galaktyką satelitarną Drogi Mlecznej
Swoją nazwę
zawdzięcza Ferdynandowi Magellanowi, który podczas swojej wyprawy dookoła
świata podziwiał ją na niebie. Gołym okiem można ją zaobserwować jako
niewyraźny obłok o rozmiarach kątowych 10.75° × 9.17°. Znajduje się stosunkowo
niedaleko Drogi Mlecznej dlatego jest dobrym obiektem do badań astronomicznych.
W swoim składzie galaktyka ta zawiera bardzo dużo pyłu i gazu i przechodzi
aktywny okres gwiazdotwórczy.
1.Znajduje
się w gwiazdozbiorze Złotej Ryby i Góry Stołowej.
2.Masa Wielkiego Obłoku Magellana jest szacowana na
około 10 miliardów mas słonecznych czyli jest około sto razy mniej masywna od
Drogi Mlecznej.
3.W 964 roku perski astronom Al Sufi obserwował
galaktykę i nadał jej nazwę Al Bakr co oznacza „Biały wół”.
4.Kolejny opis galaktyki pojawił się w zapiskach
Amerigo Vespucci dotyczących jego trzeciej wyprawy. Obserwował on obiekt w
latach 1503 – 1504.
5.Kształt galaktyki określamy jako magellaniczną
galaktykę spiralną.
Posiada poprzeczkę, która jednak nie występuje po
środku galaktyki. Przyczyną takiej deformacji jest oddziaływanie grawitacyjne
zarówno Drogi Mlecznej jak i Małego Obłoku Magellana.
6.Znajduje się około 163 tysięcy lat świetlnych od
Drogi Mlecznej.
Dokładność pomiaru pochodzącego z 2013 roku wynosi
2,2%.
7.Średnica Wielkiego Obłoku Magellana wynosi około 14
tysięcy lat świetlnych.
8.Wielki
Obłok Magellana zdarzy się z Droga Mleczną za około 2,4 miliarda lat.
9.Czy Wielki i Mały Obłok Magellana orbitują wokół
Drogi Mlecznej nie jest jeszcze ostatecznie potwierdzone, gdyż badania wykonane
przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a w 2006 roku mogą sugerować że prędkość tych
obiektów jest zbyt duża aby nasza galaktyka mogła je utrzymać.
10.Według badań wykonanych przez Wielki Teleskop
Hubble’a z 2014 roku obliczono, że obrót Wielkiego Obłoku Magellana wokół
własnej osi trwa około 250 milionów lat.
11.Zawiera około 60 gromad kulistych, 700 gromad
otwartych i 400 mgławic planetarnych.
12.Jedną z najbliższych supernowych jest SN 1987A, która wybuchła wewnątrz
Wielkiego Obłoku Magellana około 23 lutego 1987 roku.Była to
najjaśniejsza supernowa zarejestrowana od 1604 roku.
13.Pomiędzy Wielkim i Małym Obłokiem Magellana
rozciąga się pas wodoru, który łączy obie galaktyki.Wewnątrz gazowego
pasa występują liczne gwiazdy, skupiające się w dwóch miejscach pasa w tzw.
wyspy składające się z większych skupisk gwiazd. Za odkryciem pasa łączącego
obie galaktyki stoją polscy astronomowie z obserwatorium Uniwersytetu
Warszawskiego.
14.Jedną z największych gromad kulistych znajdujących
się w galaktyce jest NGC 1783.
15.Galaktyka pojawia się w wielu filmach, anime oraz
grach komputerowych.
CIEKAWOSTKI O WENUS
Planeta Wenus - garść ciekawych informacji
Widujemy ją
na niebie przed wschodem Słońca lub po jego zachodzie. Dlaczego nigdy nie widać
jej w środku nocy? Czy da się na niej zamieszkać? Prezentujemy kilka
ciekawostek o naszej planetarnej sąsiadce.
1.Wenus jest drugą planetą układu słonecznego.
Średnia odległość Wenus od Słońca wynosi 108 milionów kilometrów. Porusza
się po orbicie pomiędzy orbitami Merkurego i Ziemi.
2.Wenus nie posiada ani księżyców ani pierścieni.
3.Dzień na Wenus trwa 118 ziemskich dni i 16 godzin
Oznacza to, że w wenusjański rok liczy niepełne wenusjańskie 2 dni.
4.Rok na wenus trwa około 225 dni.
Dokładnie 224.65 ziemskich dni - tyle czasu potrzebuje Wenus by całkowicie
okrążyć Słońce.
5.Temperatura na powierzchni Wenus może dochodzić do 471°C
Ze względu na grubą atmosferę, efekt cieplarniany na Wenus jest bardzo
duży. Niezależnie od pory dnia temperatura oscyluje w granicach 460°C
6.Ciśnienie atmosferyczne planety jest 92 razy większe niż na Ziemi.
Wenus ma gęstą atmosferę, która składa się głównie z dwutlenku węgla i
niewielkiej ilości azotu. Według ostatnich badań atmosfera Wenus przypominała
kiedyś atmosferę ziemską a na powierzchni planety występowała woda. Odparowanie
tych wód spowodowało drastycznie narastający efekt cieplarniany, który
utrzymuje się do dzisiaj.
7.Wenus często nazywana jest siostrą Ziemi.Wenus ma o 638 km
mniejszą średnicę niż Ziemia a jej masa stanowi 81.5% masy ziemskiej. Budowa
geologiczna obu planet jest również bardzo podobna.
8.Pierwszą sondę kosmiczną na Wenus wysłali Rosjanie.W ramach programu
Wenera wysłano wysłano pierwszą sondę 12 lutego 1961 roku. Niestety stracono z
nią kontakt 7 dni po starcie. Do powierzchni Wenus dotarła dopiero sonda Wenera
3 w dniu 1 marca 1966 roku.
9.Na powierzchni planety odkryto ponad 1600
wulkanów.Odkrycie było możliwe dzięki misji Venus Expres wysłanej przez Europejską
Agencję Kosmiczną w 2006 roku. Misja miała trwać 500 dni jednak wielokrotnie ją
wydłużano i ostatecznie zakończono w roku 2015.
10.Około 50 km nad powierzchnią Wenus ciśnienie
atmosferyczne i temperatura są podobne do warunków panujących na powierzchni
Ziemi.Istnieją plany wysłania w ten obszar atmosfery specjalnie zaprojektowanych
statków powietrznych, które mogłyby być zalążkiem "latającego
miasta".
11.Na Wenus wiatry mogą wiać z prędkością
przekraczającą 700 km/h
12.Wenus obraca się w przeciwnym kierunku niż
większość planet Układu Słonecznego.Oznacza to, że Słońce na Wenus
wschodzi na zachodzie a zachodzi na wschodzie.
13.Ponieważ Wenus jest planetą, której orbita
zawiera się wewnątrz orbity Ziemi dla ziemskiego obserwatora zawsze będzie
pojawiać się na niebie w pobliżu Słońca.
To tłumaczy dlaczego widujemy Wenus na niebie zawsze przy wschodzie lub
zachodzie Słońca.
CIEKAWOSTKI O
NEPTUNIE
Ostatnia planeta Układu
Słonecznego
Czwarta pod względem średnicy
planeta w naszym Układzie Słonecznym, która okrąża Słońce w odległości 30
jednostek astronomicznych.
1.Neptun jest jedyną planetą w Układzie Słonecznym,
którego istnienie wykazano dzięki obliczeniom matematycznym.Po
odkryciu Urana w 1781 roku, grupa astronomów zaobserwowała zmiany w ruchu
orbitalnym planety, co doprowadziło ich do konkluzji, że był to efekt
grawitacji innego ciała niebieskiego, znajdującego się w pobliżu.
2.Pierwszy
raz, za pomocą teleskopu, Neptuna zaobserwował Johann Gottfried Galle 23
września 1846 roku.
3.Jest
ósmą, a więc najdalej oddaloną od Słońca planetą w Układzie
Słonecznym.
4.Swoją
nazwę zawdzięcza rzymskiemu bogu mórz.
5.Jest
najmniejszym z gazowych olbrzymów w Układzie Słonecznym.
6.Atmosfera
Neptuna składa się głównie z wodoru i helu, choć zawiera również większą niż na
Jowiszu i Saturnie ilość aerozoli atmosferycznych, jak amoniak i wodorosiarczek
amonu.
Z tego względu,
wraz z Uranem, zaliczany jest do lodowych olbrzymów.
7.Rok
na Neptunie trwa około 165 ziemskich lat.
8.Ma 14 naturalnych satelitów.
Największym jest
Tryton, odkryty 10 października 1846 roku przez Williama Lassella. Ostatni, a
zarazem najmniejszy księżyc Neptuna – Hippokamp - został odkryty przez Teleskop
Hubble’a w 2013 roku.
9.Masa Neptuna jest siedemnastokrotnie większa niż
masa Ziemi, co czyni go trzecią pod względem masy planetą Układu Słonecznego.
10.Ma 6
słabo widocznych pierścieni planetarnych.
11.Średnia
temperatura na Neptunie wynosi -200˚C. W najwyższych
partiach chmur temperatura może spadać do -221˚C.
12.Wiatr
na Neptunie osiąga prędkość do 2100 km/h.
13.Grawitacja na
Neptunie zbliżona jest do ziemskiej. Jest silniejsza od
ziemskiej 1,14 razy.
14.25 sierpnia 1989 roku w pobliżu planety
przeleciała sonda Voyager 2.
Do tej pory jest to
jedyna sonda kosmiczna, która dosięgła Neptuna.
15.Voyager 2
uchwycił na powierzchni Neptuna antycyklon nazwany Wielką Ciemną Plamą.Miał on wymiary 13 000 x 6 600
kilometrów, zatem wielkością zbliżony był do rozmiarów Ziemi.
CIEKAWOSTKI O WIELKIM
OBŁOKU MAGELLANA
Jest największą
galaktyką satelitarną Drogi Mlecznej
Swoją nazwę zawdzięcza
Ferdynandowi Magellanowi, który podczas swojej wyprawy dookoła świata podziwiał
ją na niebie. Gołym okiem można ją zaobserwować jako niewyraźny obłok o
rozmiarach kątowych 10.75° × 9.17°. Znajduje się stosunkowo niedaleko Drogi
Mlecznej dlatego jest dobrym obiektem do badań astronomicznych. W swoim
składzie galaktyka ta zawiera bardzo dużo pyłu i gazu i przechodzi aktywny
okres gwiazdotwórczy.
1.Znajduje się w gwiazdozbiorze Złotej Ryby i Góry Stołowej.
2.Masa Wielkiego Obłoku Magellana jest szacowana na około 10 miliardów mas
słonecznych czyli jest około sto razy mniej masywna od Drogi Mlecznej.
3.W 964 roku
perski astronom Al Sufi obserwował galaktykę i nadał jej nazwę Al Bakr co
oznacza „Biały wół”.
4.Kolejny opis
galaktyki pojawił się w zapiskach Amerigo Vespucci dotyczących jego trzeciej
wyprawy. Obserwował on obiekt w latach 1503 – 1504.
5.Kształt galaktyki określamy jako magellaniczną galaktykę spiralną. Posiada poprzeczkę, która jednak nie
występuje po środku galaktyki. Przyczyną takiej deformacji jest oddziaływanie
grawitacyjne zarówno Drogi Mlecznej jak i Małego Obłoku Magellana.
6.Znajduje się około 163 tysięcy lat świetlnych od
Drogi Mlecznej. Dokładność pomiaru pochodzącego z
2013 roku wynosi 2,2%.
7.Średnica
Wielkiego Obłoku Magellana wynosi około 14 tysięcy lat świetlnych.
8.Wielki
Obłok Magellana zdarzy się z Droga Mleczną za około 2,4 miliarda lat.
9.Czy
Wielki i Mały Obłok Magellana orbitują wokół Drogi Mlecznej nie jest jeszcze
ostatecznie potwierdzone, gdyż badania wykonane przez Kosmiczny Teleskop
Hubble’a w 2006 roku mogą sugerować że prędkość tych obiektów jest zbyt duża
aby nasza galaktyka mogła je utrzymać.
10.Według
badań wykonanych przez Wielki Teleskop Hubble’a z 2014 roku obliczono, że obrót
Wielkiego Obłoku Magellana wokół własnej osi trwa około 250 milionów lat.
11.Zawiera
około 60 gromad kulistych, 700 gromad otwartych i 400 mgławic planetarnych.
12.Jedną z najbliższych supernowych jest SN 1987A, która wybuchła wewnątrz
Wielkiego Obłoku Magellana około 23 lutego 1987 roku. Była
to najjaśniejsza supernowa zarejestrowana od 1604 roku.
13.Pomiędzy Wielkim
i Małym Obłokiem Magellana rozciąga się pas wodoru, który łączy obie galaktyki. Wewnątrz
gazowego pasa występują liczne gwiazdy, skupiające się w dwóch miejscach pasa w
tzw. wyspy składające się z większych skupisk gwiazd. Za odkryciem pasa
łączącego obie galaktyki stoją polscy astronomowie z obserwatorium Uniwersytetu
Warszawskiego.
14.Jedną
z największych gromad kulistych znajdujących się w galaktyce jest NGC 1783.
15.Galaktyka
pojawia się w wielu filmach, anime oraz grach komputerowych.
16.W
komiksach Marvela Wielki Obłok Magellana jest sercem imperium Kree.
CIEKAWOSTKI
OENCELADUSIE
Lodowy świat z
płynnym oceanem pod powierzchnią. Choć nazwa
księżyca pochodzi od giganta Enkeladosa, którzy został przez Zeusa
przygnieciony Sycylią to sam księżyc jest stosunkowo mały. Jego niewielkie
rozmiary rekompensuje za to ciekawa budowa geologiczna i potencjalnie korzystne
warunki mogące sprzyjać powstawaniu życia. Enceladus był wnikliwie badany przez
sondę Cassini, która przeleciała koło niego 22 razy w tym raz zbliżając się do
powierzchni na 50 kilometrów. Księżyc Saturna usłany jest gejzerami, które
wyrzucają w przestrzeń kosmiczną lód oraz związki organiczne. Enceladus może
też się pochwalić lodowym wulkanem.
1.Enceladus został odkryty przez
Williama Herschela 28 sierpnia 1789 roku.
2.Jest szóstym pod względem
wielkości księżycem Saturna.
3.Średnica Enceladusa to 499 km.
4.Powierzchnia Enceladusa wynosi ponad 800 tysięcy km²
jest więc dwukrotnie większa niż powierzchnia Polski.
5.Atmosfera Enceladusa składa się z
pary wodnej (91%), azotu (4%), dwutlenku węgla(3,2%) i metanu (1,7%).
6.Średnia gęstość Enceladuza wynosi 1,61 g/cm3.
7.Temperatura powierzchni księżyca
wynosi 75 K.
8.Na powierzchni Enceladusa znajdują się
przypominające gejzery szczeliny, które wyrzucają w jego atmosferę strumienie
pary wodnej oraz pył z prędkością około 400 m/s. Wyrzucona materia unosi się na
wysokość 1500 km nad powierzchnią księżyca.
9.Gejzery Enceladusa są głównym źródłem zasilającym
materię pierścienia E Saturna. Materia ta dociera również do atmosfery Saturna,
gdzie można znaleźć wodę pochodzącą z erupcji Enceladusa.
10.17 lutego i 9 marca 2005 roku
koło księżyca przeleciała sonda Cassini, która odkryła śladową i cienką
atmosferę księżyca.
11.Podczas przelotu Cassini w dniu 14 lipca 2005 roku
sonda znalazła na południowym biegunie księżyca lodowy wulkan.
12.Najbliższy przelot sondy Cassini nad powierzchnią
Enceladusa odbył się w październiku 2015 roku. Poruszająca się z prędkością 35
000 km/h sonda badała skład wyrzucanej przez gejzery materii.
13.Według najnowszych badań płynna woda może znajdować
się na Enceladusie już kilka metrów pod powierzchnią lodu i mogą tam panować
warunki sprzyjające powstawaniu życia.
14.W obszarze równikowym grubość pokrywy lodowej
Enceladusa wynosi około 35 km.
15.Pod lodową skorupą znajduje się głęboki na 75
kilometrów ocean płynnej wody.
16.Wyniki badań danych dostarczonych przez spektrometr
Cosmic Dust Analyzer z pokładu sondy Cassini okazało się, że wśród materii
wystrzeliwanej przez gejzery Enceladusa znajdują się związki organiczne
tworzące aminokwasy.
CIEKAWOSTKI
OGALAKTYCE M31 ANDROMEDA
Messier 31, NGC 224
Kiedyś była uważana za mgiełkę,
później za mgławicę. Dopiero w XX wieku dzięki rozwojowi techniki udało się
stwierdzić że jest kolejną po Drodze Mlecznej galaktyką. Przy dobrych warunkach
pogodowych możemy dostrzec jej jądro gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Galaktyka Andromedy porusza się nieustannie w kierunku Drogi Mlecznej i już za
4,5 miliarda lat spotka się z naszą galaktyką po czym będzie się z nią mieszać
przez kilka miliardów lat.
1.Galaktyka Andromedy znajduje się 2,52 miliona lat
świetlnych od Ziemi.
2.Galaktyka nosi oznaczenia NGC 224 w Nowym Katalogu
Ogólnym i Messier 31 w katalogu Messiera.
3.W dawnych czasach obiekt nosił nazwę Wielkiej
Mgławicy w Andromedzie.
4.Pierwsze obserwacje M31 prowadził perski astronom
Abd Al.-Rahman Al. Sufi w 964 roku n.e.
5.Pierwsze obserwacje galaktyki w Andromedzie za
pomocą teleskopu przeprowadził Simon Marius 15 grudnia 1612 roku.
6.Pierwszą fotografię obiektu udało się uzyskać Isaacowi Robertsowi w 1887
roku.
Nie uważano wtedy M31 za galaktykę, pomimo że na zdjęciu udało się uchwycić
jej spiralny charakter. Sam autor zdjęcia uznał Andromedę za podobny do Układu
Słonecznego tworzący się system planetarny.
7.W 1917 roku astronom Heber Curtis zaobserwował wybuch nowej w M31 a
później studiując fotografię zauważył jeszcze 11 innych nowych. Jasność
nowych była średnio o 10 wielkości mniejsza niż podobne wybuchy w Drodze
Mlecznej. Uznał on, że M31 znajduje się około 500 tysięcy lat świetlnych od
Ziemi. W owych czasach panował pogląd, że Droga Mleczna jest jedyną galaktyką i
znajduje się w centrum wszechświata więc teoria Curtisa wywołała spore
zamieszanie w środowisku astronomów.
8.Jest członkiem gromady lokalnej,
do której zalicza się również Droga Mleczna.
9.Całkowita średnica kątowa
galaktyki jest ponad sześciokrotnie większa niż średnica kątowa Księżyca.
10.Jest największą i najjaśniejszą galaktyką nieba
północnego.
11.W Galaktyce Andromedy może znajdować się nawet
bilion gwiazd.
12.Galaktyka Andromedy zbliża się w stronę Drogi
Mlecznej z prędkością około 100 km/s i zetknie się z naszą galaktyką za około
4,5 miliarda lat.
13.M31 jest galaktyką spiralną o
przynajmniej dwóch ramionach bez poprzeczki.
14.W galaktyce M31 w ciągu roku powstaje średnio jedna
gwiazda o masie zbliżonej do Słońca.
15.Szacuje się że M31 może mieć średnicę 110 tysięcy
lat świetlnych jednak pojawiają się głosy jakoby była znacznie większa a jej
rozmiary mogłyby dochodzić do 260 tysięcy lat świetlnych.
16.W Andromedzie znajduje się około 460 gromad
kulistych a niektóre z nich są dużo gęstsze niż te z Drogi Mlecznej.
17.Największą gromadą kulistą w Andromedzie jak i w
całej Grupie Lokalnej jest Mayall II. Podejrzewa się że gromada kulista
Mayall II może być pozostałością po jądrze wchłoniętej przez Andromedę
mniejszej galaktyki.
18.Jądro M31 jest gęste i podwójne,
znajduje się w nim przynajmniej jedna czarna dziura.
19.M31 Andromeda posiada 14 karłowatych galaktyk
satelickich. Najbardziej znanymi są M32 i M110.
20.Galaktyka M31 pojawia się w wielu utworach science-fiction.
Zwykle w takich utworach mieszkańcy Andromedy atakują naszą rodzimą galaktykę.
21.W grze komputerowej Mass Effect: Andromeda wcielamy
się w postać pioniera, którego zadaniem jest kolonizowanie planet w galaktyce
M31 po ucieczce z Drogi Mlecznej.
CIEKAWOSTKI
OGANIMEDESIE
Największy księżyc w
Układzie Słonecznym
Ganimedes to olbrzymi jak na standardy Układu Słonecznego księżyc. Jest większy od Plutona i Merkurego. Podobno udało się go zaobserwować gołym okiem już w starożytności ale dla świata zachodniego został oficjalnie odkryty na początku XVII wieku. Jest bardzo ciekawym geologicznie obiektem, który był już wielokrotnie badany. Nadal kryje wiele tajemnic dlatego ESA planuje poświęcić mu jedną ze swoich misji.
1.Ganimedes jest największym księżycem Jowisza a zarazem największym księżycem Układu
Słonecznego.
2.Został odkryty 11 stycznia 1610 roku przez Galileo Galilei lub kilka dni
wcześniej przez Simona Mariusa.Marius w swoim dziele z 1614 roku
twierdził że dokonał swojego odkrycia kilka dni przed Galileuszem a Galileusz
posądził go o kłamstwo i plagiat.
3.Prawdopodobnie w 365 roku p.n.e.
udało się gołym okiem zaobserwować Ganimedesa chińskiemu astronomowi Gan De.
4.Powierzchnia
Ganimedesa jest bardzo zróżnicowana geologicznie.Na jego
powierzchni obecne są zarówno obszary geologicznie młode jak i dużo starsze,
ciemniejsze i usłane dużą ilością kraterów.
5.Aktywność tektoniczna Ganimedesa mogła występować w
przeszłości jednak w chwili obecnej nie występuje
6.Ganimedes okrąża Jowisza w odległości 1 070 400
kilometrów. Pełen okres obiegu trwa 7 dni i 3 godziny.
7.Gęstość księżyca jest stosunkowo niska i wynosi 1,9
g/cm³.
8.Temperatura powierzchni księżyca wynosi około 110 K.
9.Jądro Ganimedesa złożone jest z
żelaza, które może być częściowo płynne i otoczone jest zbudowanym z krzemianów
płaszczem o dużej grubości.
10.Płaszcz księżyca otoczony jest powłokami lodu i słonej wody w stanie ciekłym. Warstwy
te występują naprzemiennie. Powierzchnia księżyca składa się z twardego lodu o
grubości kilkunastu kilometrów.
11.Ganimedes posiada bardzo rzadką atmosferę, która
składa się praktycznie w 100% z tlenu.
12.Księżyc jest jedynym w Układzie Słonecznym, który
posiada dipolowe pole magnetyczne zdolne do wytworzenia magnetosfery.
13.Ganimedes ma większą średnicę niż Merkury i wynosi
ona 5268 km.
14.Ganimedes został zbadany z bliska przez przelatujące
w pobliżu sondy: Pioneer 10 i 11, Voyager 1 i 2, New Horizons oraz Galileo.
15.W przyszłości Europejska Agencja Kosmiczna planuje
badanie księżyca podczas misji Jupiter Icy Moon Explorer (JUICE)
CIEKAWOSTKI O DEIMOSIE
Mniejszy księżyc Marsa
Deimos jest
mniejszym i bardziej odległym księżycem marsjańskim. Jego średnica to zaledwie
12,4 km, choć ciężko mówić o średnicy w przypadku tak niesferycznego ciała
niebieskiego jakim jest ten satelita. Nie posiada zbyt wielu wyróżniających się
cech powierzchni lecz znajdziemy na nim kilka kraterów. Prawdopodobnie trafił
na orbitę Marsa z obszaru zewnętrznego Układu Słonecznego jednak nie ma
jednoznacznie potwierdzonej teorii jego pochodzenia.
1.Deimos został odkryty przez amerykańskiego astronoma
Asapha Halla w dniu 12 sierpnia 1877 roku przez teleskop znajdujący się w
obserwatorium marynarki wojennej USA.
2.Wymiary Deimosa to 15 x 12 x 10,4
km.
3.Powierzchnia Deimosa to zaledwie 483,05 km2.
4.Prędkość ucieczki z powierzchni
Deimosa wynosi 5,6 m/s.
5.Podejrzewa się, że Deimos jest zabłąkaną planetoidą,
którego w stronę Marsa skierowało pole grawitacyjne Jowisza
Obserwatorium astronomiczne – zespół budynków i przyrządów służących do prowadzenia obserwacji astronomicznych ciał niebieskich.Ze względu na użytą aparaturę rozróżnia się obserwatoria:
Pierwsze polskie obserwatorium astronomiczne założono w 1613 w Kaliszu, w wieży kościoła św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa
Obserwatoria w Polsce
Obserwatoria profesjonalne w Polsce:
Lista według miejsc i miejscowości
- Belsk Duży
- Centralne Obserwatorium Geofizyczne Instytutu Geofizyki PAN
- Białków
- Filia Obserwatorium Instytutu Astronomii Uniwersytetu Wrocławskiego
- Borowa Góra
- Obserwatorium Geodezyjno-Geofizyczne Instytutu Geodezji i Kartografii
Chorzów (Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku)
Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika
Filia Obserwatorium Astronomicznego Politechniki Warszawskiej
Obserwatorium Geofizyczne Instytutu Geofizyki PAN
Obserwatorium Astronomiczno-Geodezyjne Politechniki Warszawskiej
Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Orla 171, w Forcie Skała
Obserwatorium Astronomiczne im. Tadeusza Banachiewicza na Lubomirze[a]
Obserwatorium Astronomiczne w Ostrowiku (Filia Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego)
Piwnice k. Torunia
Obserwatorium Astronomiczne UMK w Piwnicach
Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Adama Mickiewicza, ul. Słoneczna 36
Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
Obserwatorium Geofizyczne Instytutu Geofizyki PAN
Wałbrzych w podziemiach zamku
Dolnośląskie Obserwatorium Geofizyczne Instytutu Geofizyki PAN
Obserwatorium Astronomiczne Politechniki Warszawskiej
Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego, Al. Ujazdowskie 4
Stacja Pływowa Centrum Badań Kosmicznych PAN
Obserwatorium Instytutu Astronomii Uniwersytetu Wrocławskiego
Obserwatorium Astrogeodynamiczne(daw.Astronomiczna Stacja Szerokościowa,Astronomiczne Obserwatorium Szerokościowe)–obserwatorium astronomiczne znajdujące się we wsi Borówiec koło Poznania w województwie wielkopolskim przy ul. Drapałka 4, należące od 1977 roku do Centrum Badań Kosmicznych PAN.W obserwatorium działa stacja laserowa (należąca do międzynarodowego systemu ILRS) wykonująca laserowe pomiary odległości do sztucznych satelitów Ziemi, laboratorium czasu wyposażone w dwa zegary cezowe i dwa masery wodorowe (jedyna w Polsce tego typu placówka biorąca udział we współtworzeniu europejskiego systemu lokalizacyjnego Galileo) oraz permanentna stacja GPS (należąca do sieci IGS).Oprócz tego na terenie placówki znajdują się dwa instrumenty należące do Obserwatorium Astronomicznego UAM w Poznaniu: teleskop fotometryczny (reflektor Newtona o średnicy zwierciadła 400 mm z kamerą CCD SBIG ST-8) oraz teleskop spektroskopowy (podwójny reflektor Newtona o średnicy zwierciadła 2 x 500 mm, współpracujący ze światłowodowym spektrografem echelle R=35000 i kamerą CCD Andor DZ-436).
Historia
Obserwatorium powstało na początku lat 50 XX wieku jako część Zakładu Astronomii PAN. Inicjatorem budowy i pierwszym kierownikiem obserwatorium był prof. Józef Witkowski, ówczesny kierownik Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Poznańskiego. Miało ono funkcjonować jako obserwatorium szerokościowe. Miejsce zostało wybrane ze względu na fakt, że szerokość geograficzna Borówca jest zbliżona do szerokości Irkucka, a różnica długości geograficznych pomiędzy tymi dwoma miejscami wynosi ok. 90°. Obserwatorium zostało powołane w roku 1952 pod nazwą Astronomiczna Stacja Szerokościowa. Początkowo obserwatorium miało zajmować się wyznaczaniem ruchów bieguna oraz zjawiskami związanymi z czasem (poprawki czasu, utrzymanie standardu czasu UTC). W połowie lat 60. XX wieku obiekt stał się częścią Instytutu Geofizyki Polskiej Akademii Nauk. Od roku 1964 z obserwatorium prowadzone są obserwacje sztucznych satelitów Ziemi. W roku 1972 po raz kolejny zmieniono nazwę placówki. Tym razem na Astronomiczne Obserwatorium Szerokościowe. W roku 1977 placówka oraz Zakład Geodezji Planetarnej zostały włączone do nowo utworzonego Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk.Od 1976 roku prowadzono w obserwatorium obserwacje przy pomocy laserowego systemu Interkosmos, a od 1983 roku pomiarów dokonywano przy użyciu techniki dopplerowskiej. Używano do tego odbiornika DOG−2 własnej konstrukcji. W roku 1980 wprowadzono cezowy wzorzec częstotliwości Rhode&Schwarz oraz połączono bazę czasową z międzynarodowym systemem czasu. W roku 1982 obiekt zyskał astrolabium Danjona. Instrument zastąpił instrumenty przejściowe i teleskop zenitalny. W roku 1988 do użytku wprowadzono system laserowy drugiej generacji, w 1991 trzeciej (model CONTINUUM PY−62). Od roku 1993 nie są wykonywane pomiary dopplerowskie, zastąpione przez pomiary GPS. W kolejnym rokiem wraz z zainstalowaniem odbiornika GPS TURBO ROGUE SNR−8000 placówka włączona została do sieci International GPS Service for Geodynamics (później zmieniła nazwę na International GNSS Service). Ponadto dzięki temu, że obserwatorium korzysta z dwóch technik pomiarów: laserowej i GPS została włączona do IERS. Nazwa została przemianowana na obecną w roku 1992 lub 1995.
Nazwa
W wielu źródłach (np. Rocznik Astronomiczny Instytutu Geodezji i Kartografii) nazwa miejscowości, w której znajduje się obserwatorium pisana jest Borowiec (zamiast Borówiec). Pisownia taka ma historię sięgającą lat 70. XX wieku, kiedy wyniki obserwacji wysyłano ze stacji przy pomocy dalekopisu nie obsługującego polskich znaków diakrytycznych.
-
-
- Planetarium Śląskie – największe i najstarsze planetarium i obserwatorium astronomiczne w Polsce. Zostało założone 4 grudnia 1955 roku w ówczesnym Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku (obecnie nazywany również Parkiem Śląskim) położonym w Chorzowie.
-
-
Historia
Budowę Planetarium Śląskiego im. Mikołaja Kopernika rozpoczęto z okazji Roku Kopernikowskiego w 1953 roku. Zbudowano je na najwyższym wzniesieniu parku tzw. Górze Parkowej. Autorem projektu był architekt Zbigniew Solawa.
Opis
Centralnym urządzeniem Planetarium Śląskiego jest potężny projektor, noszący również nazwę „planetarium” lub nazywany inaczej „UPP” (ang. Universal Projection Planetarium). Projektor został wyprodukowany przez zakłady Zeissa w Jenie. Waży on ponad 2 tony, natomiast wysokość przy pionowym ustawieniu wynosi 5 m. Odtwarza on wygląd nieba z dowolnego miejsca na Ziemi o dowolnej porze, naśladując rzeczywisty firmament. Ekranem projekcji jest największa w kraju kopuła o średnicy 23 metrów. Widownia może pomieścić 400 osób.
W zespole budynków Planetarium Śląskiego znajduje się także obserwatorium astronomiczne (z największym w Polsce 30-centymetrowym refraktorem), kilkumetrowy zegar słoneczny, stacja klimatologiczna i stacja sejsmologiczna.
W lipcu 2018 r. ruszyła modernizacja Planetarium Śląskiego, która planowo zakończy się w 2021 roku
Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Chorzowie
Planetarium Śląskie – największe i najstarsze planetarium i obserwatorium astronomiczne w Polsce. Zostało założone 4 grudnia 1955 roku w ówczesnym Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku (obecnie nazywany również Parkiem Śląskim) położonym w Chorzowie.
Historia
Budowę Planetarium Śląskiego im. Mikołaja Kopernika rozpoczęto z okazji Roku Kopernikowskiego w 1953 roku. Zbudowano je na najwyższym wzniesieniu parku tzw. Górze Parkowej. Autorem projektu był architekt Zbigniew Solawa.
Opis
Centralnym urządzeniem Planetarium Śląskiego jest potężny projektor, noszący również nazwę „planetarium” lub nazywany inaczej „UPP” (ang. Universal Projection Planetarium). Projektor został wyprodukowany przez zakłady Zeissa w Jenie. Waży on ponad 2 tony, natomiast wysokość przy pionowym ustawieniu wynosi 5 m. Odtwarza on wygląd nieba z dowolnego miejsca na Ziemi o dowolnej porze, naśladując rzeczywisty firmament. Ekranem projekcji jest największa w kraju kopuła o średnicy 23 metrów. Widownia może pomieścić 400 osób.W zespole budynków Planetarium Śląskiego znajduje się także obserwatorium astronomiczne (z największym w Polsce 30-centymetrowym refraktorem), kilkumetrowy zegar słoneczny, stacja klimatologiczna i stacja sejsmologiczna.W lipcu 2018 r. ruszyła modernizacja Planetarium Śląskiego, która planowo zakończy się w 2021 roku.
Filatelistyka
Poczta Polska wyemitowała 15 września 1966 r. znaczek pocztowy przedstawiający Planetarium Śląskie o nominale 1,55 zł, w serii Turystyka. Autorem projektu znaczka był Cz. Kaczmarczyk, ryt wykonał B. Brandt. Znaczek wydrukowano techniką stalorytu, na papierze niepowlekanym, w nakładzie 102.020.100 szt. Pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994
Instytut Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego
Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Uniwersytetu Jagiellońskiego – obserwatorium astronomiczne, Instytut Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Powstało w 1792. Zajmuje się fizyką komet, fotometrią i modelami gwiazd zmiennych, obserwacjami radiowego promieniowania Słońca, badaniem pozagalaktycznych radioźródeł, aktywnych jąder galaktyk, materią międzygwiezdną i międzygalaktyczną, fizyką galaktyk, polami magnetycznymi we Wszechświecie, wielkoskalową strukturą Wszechświata oraz innymi tematami. Prace prowadzone są we współpracy z licznymi ośrodkami w Polsce i za granicą, z wykorzystaniem wielu instrumentów i obserwacji satelitarnych.Znajduje się w Forcie Skała przy ulicy Orlej 171 w Krakowie na Woli Justowskiej, około 10 km na zachód od centrum miasta.
Historia Obserwatorium
Działania przygotowawcze
Obserwatorium Uniwersytetu Jagiellońskiego, powstałe w 1792, działa nieprzerwanie od roku założenia do dziś. Zapisano w nim i zachowano najdłuższą, nieprzerwaną serię obserwacji meteorologicznych. Tradycje astronomiczne w Krakowie są znacznie starsze niż instytucjonalne obserwatorium uniwersyteckie. Już w XV w. uczeni europejscy uważali poziom astronomii w Uniwersytecie Krakowskim za bardzo wysoki. Do dziś zachowały się w dobrym stanie przenośne instrumenty obserwacyjne Marcina Bylicy z Olkusza: wspaniałe astrolabia (w tym jedno z XI wieku), torquetum i skomplikowany globus astronomiczny, co świadczy o tym, że uprawiano w Krakowie astronomię obserwacyjną, a nie tylko teoretyczną. Początek samej instytucji był jednak trudny. Pomysł utworzenia obserwatorium astronomicznego w Krakowie w pierwszej połowie XVIII w. nie miał sprzyjającej atmosfery. Astronomiczne tradycje Akademii Krakowskiej z XV w. zostały zapomniane, a heliocentryczna teoria Mikołaja Kopernika, najwybitniejszego ucznia Uniwersytetu Jagiellońskiego, nie została przyjęta. Program nauczania, obejmujący wykłady z astronomii według Ptolemeusza i Peuerbacha, był obowiązkowy do 1750 i później. Pierwszy sygnał o potrzebie utworzenia obserwatorium astronomicznego w Krakowie możemy znaleźć w opracowanym przez ks. prof. Józefa Grzegorza Popiołka Ordinatio cursus, który przygotował po powołaniu go w 1750 w skład komisji do przygotowania programu projektowanej przez Andrzeja S. Załuskiego katedry nauk matematycznych. W piśmie tym domagał się prowadzenia w Uniwersytecie systematycznej obserwacji gwiazd. Kolejne kroki przygotowawcze podjął w latach 60. prof. Jakub Niegowiecki, który podczas kilkumiesięcznego pobytu naukowego w Obserwatorium Wiedeńskim wraz z dyrektorem, ks. prof. Maksymilianem Piekłem, nabył tam kilka instrumentów dla przyszłego obserwatorium.W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 pogorszyły się warunki finansowe Akademii Krakowskiej, jednak dwa wydarzenia historyczne w 1773: powołanie Komisji Edukacji Narodowej (KEN) i odwołanie zakonu jezuitów miały istotne i pozytywne znaczenie dla rozwoju obserwatorium astronomicznego w Krakowie. Komisja posłała do Krakowa ks. Hugo Kołłątaja w celu zreformowania Uniwersytetu. Reforma kołłątajowska (1777–1786) zmieniła strukturę uczelni, a sama uczelnia zmieniła nazwę na Szkoła Główna Koronna.Jan Śniadecki rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej w 1772 roku. Po uzyskaniu stopnia magistra i doktora w 1776 rozpoczął wykłady z algebry. Kołłątaj zamierzał powierzyć mu stanowisko profesora matematyki, w związku z tym zaproponował Śniadeckiemu studiowanie matematyki za granicą przed objęciem tego stanowiska. Śniadecki studiował przez rok w Getyndze, gdzie pracował jednocześnie w lokalnym obserwatorium. Następnie przejechał przez Holandię do Paryża, gdzie przez półtora roku studiował matematykę u Jacques’a J.A. Cousina i astronomię u Jérôme'a Lalande'a. Współpracował także z francuskim astronomem Charlesem Messierem oraz matematykiem i fizykiem Jeanem le Rond d’Alembertem. Po powrocie do kraju w 1781 KEN mianowała Śniadeckiego szefem katedry i profesorem matematyki wyższej i astronomii. 22 lipca 1782 ks. H. Kołłątaj został wybrany rektorem, a Śniadecki został jego sekretarzem. Wykłady prowadził w języku polskim a nie, jak było do tej pory przyjęte, po łacinie. Pierwszy wykład z astronomii, 30 września 1782, z okazji otwarcia Kolegium Fizycznego poświęcił Mikołajowi Kopernikowi i jego teoriom: „Pochwała Mikołaja Kopernika, akademika krakowskiego, astronomii odrodziciela”.W 1783 rozpoczęto wstępne prace związane z utworzeniem Ogrodu Botanicznego w miejscu dawnego ogrodu Czartoryskich, który w 1752 kupili jezuici. Po kasacie zakonu został on przekazany Komisji Edukacji Narodowej, która w ramach reformy Akademii Krakowskiej założyła ogród botaniczny jako zakład pomocniczy katedry chemii i historii naturalnej. Śniadecki wystąpił z wnioskiem o utworzenie na jego terenie Obserwatorium Astronomicznego. W tym celu zaadaptowano budynek z pierwszej połowy XVIII w. Początkowe prace rozpoczęły się w 1787. W tym samym roku Śniadecki udał się w podróż do Anglii, aby poszerzyć wiedzę o potrzebach obserwatorium i niezbędnym wyposażeniu. W drodze przez Niemcy i Francję odnowił dawne znajomości i zawiązał nowe. W Anglii zwiedził uniwersytety w Cambridge i w Oxfordzie, poznał Londyn i Królewskie Obserwatorium Astronomiczne w Greenwich. Kolejno udał się do Slough niedaleko zamku Windsor, gdzie William Herschel konstruował teleskopy i dokonywał kolejnych odkryć astronomicznych. Po powrocie do Krakowa Śniadecki zaobserwował zaćmienie Słońca 4 czerwca 1788 i zaćmienie Księżyca 28 kwietnia 1790. Pierwsze obserwacje, dotyczące wysokości Słońca, dokonane zostały jeszcze przed otwarciem Obserwatorium w październiku 1791. Oficjalne otwarcie nastąpiło 1 maja 1792.
Od otwarcia do pierwszego kryzysu (1792–1824)
Początkowy program Obserwatorium obejmował obserwacje: pozycje Słońca i Księżyca, zaćmienia satelitów Jowisza, tranzyty planet przed dyskiem słonecznym, a także zakrycia gwiazd i planet przez Księżyc. Powyższe dane były wykorzystywane do określenia długości geograficznej, podczas gdy obserwacje wysokości Słońca, Księżyca i gwiazd w kulminacji, a także zenitowe odległości gwiazd osiągające punkt kulminacyjny w pobliżu zenitu służyły do określenia szerokości geograficznej. Zaobserwowano również pozycje punktów równonocy i przesilenia. Pozycje planet były zapisywane w celu dokonania korekty teorii ich ruchów. Śniadecki planował także obserwacje komet i gwiazd zmiennych.
Pierwsza lista instrumentów nowego obserwatorium była raczej skromna, zawierała m.in.
mosiężny kwadrant o promieniu trzech stóp paryskich wykonany przez Jaquesa Canivet w Paryżu,
mosiężny kwadrant o promieniu 14 cali z dwiema lunetkami achromatycznymi wykonany przez Jessiego Ramsdena w Londynie,
lunetę przejściową achromatyczną wykonaną w Paryżu przez mechanika Charite pod dozorem Messiera, analogiczną do tej, jaka była w Obserwatorium Paryskim,
trzy zegary wahadłowe: Lepaute, wiedeński na wzór zegarów angielskich i Sheltona,
lunetę paralaktyczną długości 5 stóp i 5 cali z mikrometrem romboidalnym,
dwie achromatyczne lunety Dollonda,
dwa teleskopy zwierciadłowe: jeden typu Newtona, drugi typu Gregory’ego.
Śniadecki posiadał także komplet przyrządów meteorologicznych.
Starszy wykaz pochodzący z 1780, kiedy to z myślą o przyszłym obserwatorium profesor matematyki, proboszcz kościoła św. Anny, ks. Adam Jagielski przyjął dla reformowanej Akademii Krakowskiej pewną liczbę instrumentów astronomicznych, obejmuje:
kwadrant o promieniu 13 cali 4 linie (miary paryskiej) wykonany przez Ramsdena w Anglii i zaopatrzony dwiema małymi lunetkami,
mały refraktor roboty Dollonda z obiektywem achromatycznym o średnicy 42 linii i długości ogniskowej 3 stopy 7 cali[13],
luneta paralaktyczna wykonana przez Canivet pochodzącą z byłego jezuickiego obserwatorium astronomicznego w Poznaniu.
Te trzy instrumenty podarował Szkole Głównej Koronnej król Stanisław August Poniatowski.
mały reflektor w układzie Gregory’ego - ofiarował dla przyszłego Obserwatorium Krakowskiego biskup płocki Krzysztof Hilary Szembek.
Trzy lata później Śniadecki uzupełnił ten zestaw instrumentów wypraszając od króla drugi refraktor achromatyczny Dollonda z obiektywem o średnicy 25 linii i długości ogniskowej 28 cali. Następnie przejął z pojezuickiego obserwatorium w Poznaniu od Józefa Rogalińskiego:
kwadrant o promieniu 3 stóp wykonany przez Caniveta,
teleskop reflektor Teillera,
zegar wahadłowy Lepaute'a,
sferę armilarną,
globus niebieski,
globus ziemski,
zegar bijący sekundy i minuty – roboty Bouchera.
W 1786 r. doszła do tego jeszcze zakupiona z funduszów Kolegium Fizycznego luneta południkowa[2][3].
Po zajęciu Krakowa przez Austrię Uniwersytet uległ reorganizacji. Nowa struktura wydziałowa została przekopiowana z uniwersytetów austriackich, a jej autonomia została znacznie ograniczona przez silnie centralistyczny system państwa zaborczego. Te nowe okoliczności skłoniły Śniadeckiego do przejścia na emeryturę, jednak nie zrezygnował z działalności obserwacyjnej i zgodził się patronować, aż do 1803, poczynaniom swojego następcy, Józefa Łęskiego, mającego przygotowanie inżynieryjno-wojskowe[10].
Po wyjeździe Śniadeckiego w 1803 Łęski prowadził za jego przykładem obserwacje astronomiczne, w których pomagał mu profesor mechaniki i hydrauliki, Feliks Radwański. Rok później Łęski wyjechał do Warszawy, po nim – również przez rok – opiekował się Obserwatorium Józef Czech, po którym kierowali formalnie Obserwatorium: prof. Wacław Voit (bardzo krótko), a następnie, przez dwa lata profesor matematyki i miernictwa, Franciszek Kodesch, przeniesiony do Krakowa z Uniwersytetu Lwowskiego[4][8].
Pierwszym dyrektorem dorównującym kwalifikacjami, choć nie doświadczeniem Śniadeckiemu był następca Kodescha Johann Joseph Littrow, który objął funkcję dyrektora Obserwatorium i profesora matematyki i astronomii z początkiem 1808 w wieku 26 lat. Wskutek następstw kampanii napoleońskiej w 1809 zdecydował się wyjechać w 1810 do Kazania, gdzie miał zorganizować obserwatorium. Po jego wyjeździe przez rok pieczę nad Obserwatorium trzymał Joachim Karkowski, nauczyciel gimnazjalny. W 1811 powrócił Łęski, już jako profesor astronomii, po dwuletnich studiach w Paryżu. Podjął starania, aby wyposażyć Obserwatorium w nowe instrumenty, jednak wyniki prac obserwacyjnych były stosunkowo skromne, mimo faktu, że po Kongresie Wiedeńskim w 1815 utworzono Wolne Miasto Kraków jako niezależne państwo a profesorowie uniwersytetu odgrywali w nim dużą rolę polityczną. Od roku 1817 uczelnia nosi dzisiejszą nazwę: Uniwersytet Jagielloński. Współpraca Łęskiego z asystentami Pawłem Krzyżanowskim, a następnie Wincentym Karczewskim nie układała się dobrze, co wpłynęło na jego rezygnację w 1824 i pogłębienie, oczywistego już wówczas, upadku Obserwatorium Krakowskiego.
Rozwój Obserwatorium (1825–1916)
W 1825 roku konkurs na opuszczone stanowisko profesora astronomii i dyrektora Obserwatorium Astronomicznego wygrał asystent Littrowa w Wiedniu, Maksymilian Weisse. Przyczynił się do znacznego wzrostu pozycji Obserwatorium i rozwoju działalności. Jego adiunktem został Jan Kanty Steczkowski. Początkowo prowadzili prace rachunkowe, w tym przede wszystkim obliczali pozycje planet metodą Gaussa. Zakupiono nowe instrumenty astrometryczne w tym koło południkowe wykonane w Instytucie Politechnicznym w Wiedniu oraz przyrządy meteorologiczne. Uruchomiono także dotychczas nieczynne narzędzia astronomiczne nabyte przez Łęskiego. Program obserwacji astronomicznych został zmodyfikowany i rozszerzony. Położono większy nacisk na obserwacje gwiazd niż np. Słońca, w wyznaczaniu długości geograficznej zrezygnowano z zaćmień księżyców Jowisza na rzecz zakryć gwiazd przez Księżyc, szerokość wyznaczano teodolitem i kołem południkowym, obserwowano również planety i komety. Wyniki publikowano w niemieckim czasopiśmie naukowym Astronomische Nachrichten.W ramach służby społeczeństwu od 19 lutego 1838 roku w 365. rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika zaczęto regulować zegary miejskie według znaków południa dawanych chorągwią z galerii Obserwatorium strażnikowi Wieży Mariackiej.W 1829 Weisse zwrócił się do Friedricha W. Bessela, profesora Uniwersytetu Albrechta w Królewcu, który kierował tamtejszym obserwatorium astronomicznym, oferując mu opracowanie jego królewieckich południkowych, strefowych obserwacji gwiazd. W ten sposób razem ze Steczkowskim opracował katalog położeń 31085 gwiazd w pasie deklinacji od -15° do +15°. W 1846 Positiones mediae stellarum fixarum in zonis Regiomontanis a Besselio inter –15° do +15° declinationis observatorum, ad annum 1825 reductae et in catalogum ordinatae wydany został pod auspicjami Petersburskiej Akademii Nauk. Drugi tom wydany w 1863 zawierał pozycje 31445 gwiazd w pasie deklinacyjnym od +15° do +45°. Katalogi te były wysoko cenione aż do końca XIX wieku. Weisse przeprowadził dwa remonty budynku Obserwatorium: w 1829 i 1858–1859. Po rewolucji krakowskiej w 1846 roku Kraków został ponownie włączony do Austrii. 13 czerwca 1855 miała miejsce zaaranżowana wizyta cesarza Franciszka Józefa I w Obserwatorium Krakowskim, dzięki czemu uzyskano cesarską zgodę na finansowanie remontu. W 1861 Weisse ze względów zdrowotnych wyjechał do Górnej Austrii. W 1862 przeszedł na emeryturę, a w następnym roku zmarł. Kolejnym dyrektorem Obserwatorium Krakowskiego został Franciszek Karliński, jego były adiunkt, który powrócił do Krakowa w 1862 z Obserwatorium Paryskiego i otrzymał stanowisko profesora zwyczajnego astronomii i matematyki wyższej. Inwentarz Obserwatorium Krakowskiego obejmował wówczas: 96 instrumentów, 10 zegarów, 941 książek, 100 sprzętów. Pierwszym adiunktem Karlińskiego został Jan Kowalczyk, który jednak już w 1865 przeniósł się do Obserwatorium Warszawskiego. Następnym został Daniel Wierzbicki, który współpracował z Karlińskim ponad 36 lat aż do swojej śmierci w 1901 roku. Obok etatu adiunkta Karliński uzyskał od 1877 trzeci etat naukowy - asystenta, na którym zdobywało doświadczenie wielu młodych naukowców.Karliński był członkiem wielu towarzystw naukowych. Główny wysiłek w Obserwatorium Astronomicznym pochłaniały obserwacje meteorologiczne i ich opracowywanie, kontynuowane też były pozycyjne obserwacje astronomiczne oraz geometryczne i geodezyjne, a wszystkie wyniki publikowano. Karliński odkrył zmienność gwiazdy R Crv, a rutynowe formuły redakcyjne danych astrometrycznych pozwoliły mu opracować kod cyfrowy stosowany później powszechnie w komunikatach astronomicznych. Kod ten został zmodyfikowany w 1892 przez A. Krugera i nadal jest używany w astrometrycznej komunikacji danych Międzynarodowej Unii Astronomicznej. Głównym zadaniem Obserwatorium była realizacja i opracowanie centralnego punktu sieci stacji meteorologicznych i stacji hydrologicznych działających w prowincji Galicji. Uzyskane wyniki, po odpowiednich redukcjach, były przesyłane do Wiednia, Petersburga, Hamburga i Utrechtu.W latach 80. XIX w. z Obserwatorium związał się naukowo zięć Karlińskiego, fizyk teoretyczny Ludwik Antoni Birkenmajer. Jego zainteresowania naukowe obejmowały obliczeniową tematykę astronomiczną (wyznaczanie orbit gwiazd podwójnych i satelitów planet) i geofizyczną (teoretyczny kształt i grawitację sferoidy ziemskiej, pomiary magnetyczne i grawimetryczne). Jako docent UJ prowadził wykłady z historii nauk matematyczno-fizycznych i pewnych działów mechaniki. W późniejszych latach znany był jako wybitny badacz życia i dzieła Mikołaja Kopernika.Karliński przeszedł na emeryturę w 1902, zmarł w 1906. Nowym dyrektorem Obserwatorium i połączonej katedry, nazwanej Katedrą Astronomii i Geofizyki Matematycznej, został prof. Maurycy Pius Rudzki, wybitny geofizyk zajmujący się również astrofizyką teoretyczną, który przybył do Krakowa z docentury w Uniwersytecie Odeskim po uprzednich studiach matematyki i geologii w Uniwersytetach Lwowskim i Wiedeńskim. W Wiedniu uzyskał doktorat, a stopień magistra (odpowiednik habilitacji) geografii otrzymał na Uniwersytecie w Charkowie. Rudzki podejmował pięciokrotnie w odstępach paroletnich starania o wybudowanie nowego obserwatorium poza miastem. Zabiegi te ostatecznie przekreślił wybuch wojny w 1914. Podobnie jego starania o większe lunety zakończyły się niepowodzeniem. Największy refraktor Obserwatorium miał wtedy obiektyw o średnicy 166 mm, a koło południkowe – 84 mm. Rudzki odniósł sukces jedynie w rozwoju geofizycznej filii Obserwatorium. Stworzył sejsmologiczną stację bazującą na dwóch sejsmografach Boscha z poziomymi wahadłami. W listopadzie 1903 sprowadził i uruchomił w Obserwatorium Astronomicznym pierwsze w Krakowie sejsmografy. Była to jedna z pierwszych stacji sejsmograficznych zakładanych wówczas w świecie dopiero od dziesięciu lat.W tym czasie adiunktem w Obserwatorium był Lucjan Grabowski, asystentem zaś Józef Zajączkowski, który wkrótce odszedł pozostawiając etat Władysławowi Dziewulskiemu późniejszemu profesorowi Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1907 roku obydwaj współpracownicy Rudzkiego uzyskali urlopy na dodatkowe studia zagraniczne. Zastępowali ich wtedy Jan Krassowski i Józef Ryzner. Grabowski po pobycie na Politechnice w Stuttgarcie i w Instytucie Geodezyjnym w Poczdamie nie wrócił już do Krakowa otrzymawszy w 1909 roku nominację na profesora miernictwa w Politechnice Lwowskiej. Dziewulski natomiast po powrocie do Krakowa objął stanowisko adiunkta.Rudzki koncentrował się głównie na rozwoju badań geofizycznych i meteorologicznych. Zaproponował m.in. nową metodę wyznaczania kształtu Ziemi, cenną specjalnie przy pomiarach grawimetrycznych w terenach o skomplikowanym ukształtowaniu pionowym. Napisał również kilka wartościowych prac krytycznych z zakresu budowy gwiazd i zakresu cyrkulacji atmosferycznej ciał niebieskich. Jego podręcznik Fizyka Ziemi (1909) dwa lata od wydania został zredagowany w języku niemieckim i wydany w Lipsku. Dwutomowa Astronomia Teoretyczna (1914) do dziś stanowi przydatne źródło wiedzy. Trzeci podręcznik Zasady Meteorologii został zredagowany przez jego asystenta Jana Krassowskiego i wydany po jego śmierci w 1917 roku. Rudzki zmarł nagle na atak serca w lipcu 1916.W latach 1916–1919 kierownictwo nad Obserwatorium sprawował Dziewulski, choć formalnie kierownictwo Katedry i Obserwatorium zostało powierzone przez Senat UJ fizykowi, prof. Marianowi Smoluchowskiemu, a po jego śmierci w 1917 roku, matematykowi, prof. Kazimierzowi Żorawskiemu. W 1918 roku po odejściu Ryznera na Politechnikę Lwowską – asystentem w Obserwatorium Krakowskim został Stanisław Szeligowski, który później pracował w Obserwatorium Wileńskim, a po drugiej wojnie światowej był docentem w Obserwatorium Wrocławskim. Dziewulski w latach 1916–1919 opublikował 10 prac naukowych.
Obserwatorium w latach zarządzania T. Banachiewicza (1919–1954)
W 1919 stanowisko dyrektora Obserwatorium i kierownictwo nad Katedrą Astronomii UJ objął prof. Tadeusz Banachiewicz. Studia astronomiczne ukończył na Uniwersytecie Warszawskim, następnie przebywał w obserwatoriach astronomicznych w Getyndze, Pułkowie i Kazaniu. Studiował na Uniwersytecie Moskiewskim i Uniwersytecie Dorpat (obecnie Tartu), gdzie uzyskał w 1917 stopień magistra astronomii – docenta i profesora nadzwyczajnego. Po powrocie do Polski w 1918 roku był krótko docentem geodezji na Politechnice Warszawskiej, skąd przybył do Krakowa na zaproszenie władz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jego 35-letnia aktywność w Obserwatorium Krakowskim zaowocowała wieloma osiągnięciami. Zakupił większe narzędzia obserwacyjne i w ciągu kilku lat podniósł Obserwatorium Krakowskie do rangi międzynarodowego ośrodka badań gwiazd zaćmieniowych wydającego własne efemerydy. W 1925 roku założył i do śmierci wydawał czasopismo naukowe Acta Astronomica. Opublikował około 240 artykułów z dziedziny astronomii, matematyki, mechaniki, geodezji i geofizyki a jego korespondencja naukowa zawiera około 15 000 listów. Był jednym z założycieli i wieloletnim prezesem Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. Efektem badań naukowych jest metoda Banachiewicza–Olbersa dotycząca wyznaczania orbit parabolicznych. W 1923 Banachiewicz opracował, a następnie rozwijał konsekwentnie odmianę rachunku macierzowego zwaną rachunkiem krakowianowym. Działania te znacznie ułatwiły arytmometryczne rachunki astronomicznie i rozważania teoretyczne. Znalazły też liczne zastosowania w astronomii sferycznej, w mechanice nieba i wyznaczaniu orbit, w geodezji, a nawet w statyce konstrukcji budowlanych. W 1927 roku zastosował chronokinematograf do obserwacji zaćmień Słońca, a w następnym roku zaproponował nawiązywanie kontynentalnych sieci geodezyjnych poprzez oceany przy wykorzystaniu pozycyjnych obserwacji Księżyca. Banachiewicz był także pionierem radioastronomii w Polsce. Dzięki jego staraniom uruchomiono w Krakowie w 1954 pierwszy polski radioteleskop o średnicy 5 m. Interesował się żywo postępami techniki rakietowej i związanymi z nią perspektywami badawczymi.
Był wiceprezesem (1924–1925) Bałtyckiej Komisji Geodezyjnej, wiceprezesem Międzynarodowej Unii Astronomicznej w latach 1932–1938 oraz prezesem jej Komisji nr 17 (Ruchy i figura Księżyca) w latach 1938–1954. Posiadał godności członkowskie Polskiej Akademii Umiejętności, Polskiej Akademii Nauk, Akademii Padewskiej, Royal Astronomical Society i wielu innych elitarnych towarzystw naukowych.Sam Banachiewicz nie przykładał większej wagi do astrofizyki jednak jego asystentem i adiunktem był przyszły wybitny astrofizyk, profesor Stefan Ginwiłł-Piotrowski, który doktoryzował się w 1938 roku, a zaraz po wojnie był w Krakowie wraz z Adamem Strzałkowskim, później profesorem fizyki, pionierem fotometrii fotoelektrycznej. W Obserwatorium Krakowskim powstawały jego prace na temat wyznaczania orbit gwiazd zaćmieniowych i badania dotyczące powstawania pyłu i rumoszu kosmicznego ze zderzeń planetoid i meteoroidów.Prawą ręką Banachiewicza we wszystkich poczynaniach organizacyjno-naukowych i administracyjnych, a także głównym realizatorem prac w dziedzinie badania gwiazd zaćmieniowych był drugi adiunkt, późniejszy docent, Kazimierz Kordylewski, współtwórca chronokinematografu i autor metody redukcji obserwacji wykonywanych tym przyrządem. Popularyzator astronomii i astronautyki, odkrywca pyłowych księżyców Ziemi noszących obecnie jego imię. Wśród młodszych pracowników wyróżniali się doc. Karol Kozieł jako astronom teoretyk i rachmistrz, dr Lidia Stankiewicz–Piegzowa jako nadzwyczaj sprawny i utalentowany matematycznie rachmistrz oraz dr Rozalia Szafraniec jako wytrawna obserwatorka gwiazd zmiennych. W obserwatorium rozpoczynali i rozwijali pracę naukową: prof. Jan Mergentaler jako obserwator i prof. Eugeniusz Rybka jako rachmistrz, a także prof. Józef Witkowski. Banachiewicz zabiegał o zapewnienia lepszych warunków obserwacyjnych, już w latach 20. uruchomił w paśmie Łysiny zamiejską stację obserwacyjną na Lubomirze. Tam została odkryta w 1925 przez Lucjana Orkisza pierwsza w odrodzonej Polsce kometa i tam trzecim równoległym odkrywcą komety Kaho-Kozik-Lis został pracownik obsługi stacji Władysław Lis. Również w Krakowie odkrył wszystkie swoje 4 komety Antoni Wilk, adiunkt Banachiewicza. Stacja na Lubomirze została spalona przez hitlerowców w 1944 w czasie działań przeciw partyzantom. W maju 1953 roku Banachiewicz uzyskał od władz wojskowych Fort Skała na zachodnich obrzeżach Krakowa wraz z otaczającym go terenem. W roku następnym uruchomiono tam radioteleskop planując także umieścić obok niego pawilon optycznych instrumentów obserwacyjnych. W listopadzie 1954 prof. Banachiewicz zmarł.
Obserwatorium w latach 1955–1979
Po śmierci Banachiewicza kierownictwo nad Katedrą Astronomii i Obserwatorium objął doc. Karol Kozieł, który habilitował się w Uniwersytecie Jagiellońskim, a nominację profesorską uzyskał w 1955. Kontynuował program badawczy, który zaczął rozwijać kilkanaście lat wcześniej z inspiracji Banachiewicza i pod jego kierunkiem. Praca habilitacyjna Kozieła prezentowała nową metodę opracowania obserwacji heliometrycznych Księżyca wiążącą się z pewną rewizją liczbowych wartości niektórych elementów rozwinięć teoretycznych problemu libracyjnego i opartą na gruntownej zmianie procesu redukcji obserwacji przez zastosowanie formuł krakowianowych poligonometrii sferycznej i algorytmu krakowianowego metody najmniejszych kwadratów. Prof. Kozieł miał już wcześniej na swoim koncie poważne osiągnięcia m.in. w zakresie wyznaczania orbit, odwracania szeregów potęgowych i konstruowania wzorów różniczkowych poligonometrii sferycznej. Tematyką wyznaczania stałych libracji fizycznej i figury Księżyca zajęli się pod kierunkiem Kozieła także jego asystenci. Prace te doprowadziły w latach 60. do ciekawych wniosków dotyczących rozkładu masy wewnątrz Księżyca. Wyniki prac, zarówno Józefa Masłowskiego, Jana Mietelskiego, jak i – opublikowana przez Kozieła kompilacja ich wyników z uzyskanymi poprzednio przez niego, zostały następnie potwierdzone przez współczesne, nadzwyczaj dokładne, obserwacje laserowe Księżyca, a także przez analizę perturbacji orbit satelitów serii Lunar Orbiter. To utwierdziło prof. Kozieła w zamiarze opracowania metodą krakowską całej istniejącej literatury obserwacji heliometrycznych Księżyca. Sukcesy naukowe nie szły jednak w parze z zarządzaniem Obserwatorium. Powstała silna opozycja wśród większości pracowników, a wyrazicielem ich stanowiska wobec władz UJ był docent Kazimierz Kordylewski. Zbiegło się to z akcją podjętą przez niektórych pracowników Obserwatorium Wrocławskiego przeciwko tamtejszemu dyrektorowi prof. Eugeniuszowi Rybce. Te dwa konflikty były podstawą zmian organizacyjnych w Obserwatorium Astronomicznym UJ.W 1958 utworzono w miejsce Katedry Astronomii dwie katedry z zakładami: Katedrę Astronomii Obserwacyjnej, której zakładem było Obserwatorium Astronomiczne oraz Katedrę Astronomii Teoretycznej i Geofizyki Astronomicznej z zakładem o tej samej nazwie. Kierownikiem pierwszej został przybyły do Krakowa z Wrocławia prof. Eugeniusz Rybka zajmujący się w tym okresie głównie zagadnieniami fotometrii fundamentalnej i historią astronomii. Kierownikiem drugiej katedry został prof. K. Kozieł. Pracownicy dawnej Katedry Astronomii i Obserwatorium zostali przydzieleni do nowych katedr i ich zakładów zgodnie z tematyką, metodyką bądź zakresem swych prac. W katedrze prof. Rybki znalazły się obserwacyjne prace astronomiczne z badaniem gwiazd zaćmieniowych i opracowywaniem rocznika ich efemeryd włącznie. Katedra prof. Kozieła oprócz prac teoretyczno-rachunkowych nad ruchem obrotowym Księżyca objęła wszystkie kontynuowane programy geofizyczne (bez sejsmologii), a więc: obserwacje deklinacji magnetycznej, meteorologię, oraz – rozwijającą się coraz żywiej w Krakowie – radioastronomię, której program zogniskowano na codziennych obserwacjach poziomu radiopromieniowania Słońca. Obserwacje te trwają nieprzerwanie do dziś, na częstotliwościach 810 i 430 MHz. Szczególne zasługi dla rozwoju radioastronomii w Krakowie położył dr Józef Masłowski i współpracujący z nim fizyk, doc. Oleg Czyżewski.Z okazji Jubileuszu 600–lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego w maju 1964 zostało oddane do użytku Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Forcie Skała. Postawiono nowy pawilon z mieszkaniami służbowymi, pracowniami i pomieszczeniami dydaktycznymi, a stary poaustriacki fort został adaptowany na pomieszczenia pracowni, warsztatów i magazynów. Ustawiono, obok starszego – powiększonego do średnicy 7 m – nowy, 15 m radioteleskop. Zbudowano 5 kopuł, w dwóch znalazły się wykonane przez Carl Zeiss w Jenie narzędzia obserwacyjne: 35 cm teleskop Maksutowa (1965) i pięć lat później – 50 cm teleskop Cassegraina. Do pozostałych kopuł przeniesiono refraktor Grubba i astrograf. Największa pozostała pusta. W 1968 prof. Rybka przeszedł na emeryturę a Katedrę Astronomii Obserwacyjnej objął przybyły z Obserwatorium Warszawskiego doc. Konrad Rudnicki, specjalista od astronomii gwiazdowej i pozagalaktycznej.Dyrektorem Obserwatorium, już jako Instytutu, został prof. Kozieł. Z inicjatywy doc. Rudnickiego podjęto starania o sprowadzenie do Krakowa matematyka, doc. Andrzeja Zięby, interesującego się czynnie niektórymi problemami astrofizycznymi. Wbrew negatywnej opinii krakowskich matematyków artykułowanej na posiedzeniach Rady Wydziału Mat. Fiz. Chem. UJ przez prof. Stanisława Gołąba, starania te zostały uwieńczone powodzeniem. Doc. Andrzej Zięba szybko zjednał sobie szacunek i sympatię pracowników Obserwatorium błyskotliwą inteligencją.W okresie tym zaznaczyło się wyraźne ożywienie atmosfery naukowej, powstało też kilka nowych ogólnych tematów badawczych m.in.: astronomia pozagalaktyczna i kosmologia. Zaczęto też organizować letnie szkoły kosmologiczne. W 1974 dyrektorem Obserwatorium został mianowany prof. A. Zięba. Rok później, w wieku 65 lat, prof. Kozieł przeszedł na emeryturę, a kierownictwo nad Zakładem Astronomii Teoretycznej i Geofizyki Astronomicznej objął prof. Zięba. Czynności podjęte przez niego, również jako prorektora UJ w kierunku zmian organizacyjnych i programowych doprowadziły do pewnych zmian personalnych, krzywdzących w kilku wypadkach osoby zainteresowane i szkodliwych dla kontynuacji niektórych, utrwalonych już tradycyjnie, kierunków działalności naukowej Obserwatorium. Prof. Andrzej Zięba próbował zjednać dla swoich planów ówczesnego rektora UJ, prof. Mieczysława Karasia, członka KC PZPR, który również nastawiony był reformatorsko w stosunku do całego Uniwersytetu. Miarodajna opinia naukowa Kolegium Rektorskiego zmusiła Rektora UJ do zajęcia negatywnego stanowiska wobec skutków poczynań Zięby, który wyjechał nagle za granicę w 1979.W okresie jego kadencji dyrektorskiej (do 1978 r.) wybudowano drugi pawilon w Forcie Skała, do którego przeniesiono bibliotekę Obserwatorium z Collegium Śniadeckiego, a pozostałe pomieszczenia przeznaczono na pracownie i dydaktykę. Do nowej siedziby przeniesiono również administrację Obserwatorium. W starym budynku przy ul. Kopernika utrzymano tylko dużą salę na II piętrze z zabytkowymi narzędziami i starodrukami. Resztę pomieszczeń Collegium Śniadeckiego zajął na kilkanaście lat świeżo powstały Instytut Informatyki UJ, którego dyrektorem mianowano początkowo prof. A. Ziębę. Zadomowiły się tam również: Zakład Klimatologii Instytutu Geografii UJ, który przejął również dawną Stację Meteorologiczną Obserwatorium, i pracownie Instytutu Botaniki. Dzięki staraniom dr Macieja Winiarskiego uruchomiono Stację Obserwacyjną w Roztokach Górnych w Bieszczadach, gdzie są znacznie lepsze warunki obserwacyjne niż w okolicach Krakowa.
Obserwatorium po 1979
W latach 1979–1984 funkcję dyrektora Obserwatorium Astronomicznego UJ i kierownika Zakładu Astronomii Teoretycznej i Geofizyki Astronomicznej pełnił wybitny radioastronom, doc. dr hab. Józef Masłowski. Po jego rezygnacji dyrektorem katedry w latach 1984–1989 został prof. dr hab. Konrad Rudnicki. Od 1999 ponownie tę funkcję pełnił prof. J. Masłowski.W 1984 zmieniono nazwy Zakładów, tak by oddawały obecną problematykę prowadzonych badań. Dawny Zakład Astronomii Teoretycznej i Geofizyki Astronomicznej nazywa się obecnie Zakładem Radioastronomii i Fizyki Kosmicznej, a Zakład Astronomii Obserwacyjnej przyjął nazwę Zakładu Astronomii Gwiazdowej i Pozagalaktycznej. Ponadto w pierwszym z zakładów znajduje się Pracownia Kosmologii. Drugim Zakładem kierował po rezygnacji prof. Rudnickiego, doc. dr hab. Jerzy Machalski. W 1999 personel Obserwatorium Astronomicznego UJ liczył ponad 40 osób, z czego połowa to pracownicy naukowi ze stopniem co najmniej doktora.
Prace badawcze Obserwatorium w zakresie widzialnej części widma stanowiły zasadniczo kontynuację tradycyjnej działalności w dziedzinie gwiazd zmiennych zaćmieniowych i astrometrii fotograficznej, do czego doszły pomiary fotometryczne obiektów rozciągłych oraz tematy związane z astronomią pozagalaktyczną. Wśród grona najbardziej zaangażowanych obserwatorów należy wymienić: dra M. Winiarskiego, dr M. Kurpińską-Winiarską, dra S. Zolę i mgra W. Waniaka. Dla opracowania katalogów galaktyk w pewnych obszarach nieba wykorzystano klisze uzyskane 48” teleskopem Schmidta na Mt. Palomar. Poszukiwano pyłu międzygalaktycznego w oparciu o obserwowaną emisję w podczerwieni, analizowano m.in. orientacje osi galaktyk i inne ich cechy. Wyniki codziennych radiowych obserwacji Słońca publikowano w comiesięcznych biuletynach Monthly Report on Solar Radio Emission. Przeprowadzano również analizę i opracowanie wieloletnich danych o aktywności Słońca. W pracach tych uczestniczyli przede wszystkim dr A. Michalec i dr S. Zięba z młodszymi współpracownikami przy pewnym współudziale prof. Józefa Masłowskiego oraz docentów: Jerzego Machalskiego i Marka Urbanika. Rozwinęła się też współpraca krakowskich radioastronomów z zagranicznymi ośrodkami obserwacyjnymi, takimi jak: National Radio Astronomy Observatory w USA, Max-Planck-lnstitut für Radioastronomie w Niemczech i Sterrewacht Leiden w Holandii.Prof. J. Masłowski, doc. J. Machalski, doc. M. Urbanik i dr S. Zięba wykonywali za pomocą radioteleskopów zagranicznych wiele obserwacji obiektów pozagalaktycznych, badając ich strukturę i analizując ewolucję. Owe przeglądy radiowe służyły do sporządzania katalogów radioźródeł wybranych obszarów nieba. Ze współpracy radioastronomicznej Obserwatorium Krakowskiego z Max-Planck-Institut für Radioastronomie w Bonn i Uniwersytetu w Bochum, rozwijającej się od 1980 roku, początkowo w zakresie obserwacji promieniowania radiowego galaktyk, wywodzą się obecne studia krakowskie w dziedzinie fizyki galaktyk i środowiska międzygwiazdowego. Wiążą się one z problematyką ewolucji galaktyk, oddziaływania pól magnetycznych i promieniowania kosmicznego w galaktykach spiralnych.Równolegle z sondażem obserwacyjnym głębin przestrzeni rozwijają się w Obserwatorium Krakowskim badania teoretyczne z zakresu kosmologii. Istotną rolę odgrywają rozważania z zakresu fizyki wczesnego Wszechświata – tzw. modele inflacyjne z zastosowaniem do teorii niestabilności grawitacyjnej, badanie podstaw matematycznych ogólnej teorii względności, procesy dyssypacyjne we wczesnym Wszechświecie, klasyfikacja jednorodnych 11-wymiarowych modeli kosmologicznych teorii Kałuży-Kleina i badanie problemu istnienia czarnych dziur w tej teorii. Przedmiotem zainteresowania jest także teoria chaosu i jej zastosowania w mechanice nieba i astrofizyce. Niektóre z badanych w Krakowie tematów kosmologicznych objęte są programem współpracy z Instytutem Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Warszawskiego.W latach 2012 - 2020 dyrektorem Obserwatorium był prof. dr hab. Stanisław Zoła, wieloletni pracownik naukowy UJ, członek Polskiego Towarzystwa Astronomicznego i Międzynarodowej Unii Astronomicznej.
Obserwatorium Astronomiczne im. Tadeusza Banachiewicza na Lubomirze – obserwatorium astronomiczne oddane do użytku w 2007 na szczycie góry Lubomir w okolicy wsi Węglówka, w gminie Wiśniowa, w Beskidzie Wyspowym. Zbudowane w miejscu przedwojennego obserwatorium, dzięki inicjatywie wójta gminy Wiśniowa, Juliana Murzyna. Powstało dzięki współpracy z wiodącymi uniwersyteckimi ośrodkami astronomicznymi w Polsce. Przedsięwzięcie, jako projekt „Odbudowa przedwojennego Obserwatorium Astronomicznego – Miasteczko Gwiezdne Lubomir” zostało dofinansowane w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, budżetu państwa oraz budżetu gminy.
Historia
Wkrótce po objęciu stanowiska dyrektora Obserwatorium Krakowskiego w 1919 profesor Tadeusz Banachiewicz wpadł na pomysł wybudowania zamiejskiej stacji obserwacyjnej. Wybrano szczyt Lubomir (wtedy – do 1932 – zwany Łysiną) dzięki niewielkiej odległości od Krakowa (33 km), statystycznie dobrej pogodzie oraz brakowi źródeł zanieczyszczenia powietrza i świateł w najbliższej okolicy.Właściciel terenu, książę Kazimierz Lubomirski podarował 10 ha lasu na szczycie góry oraz leśniczówkę na rzecz stacji. Budowę zakończono w 1922 i oddano stację do użytku 2 czerwca. Pierwszym jej kierownikiem został Jan Gadomski.Początkowo stacja była wyposażona w 2 refraktory: o średnicy 135 mm i o średnicy 76 mm. Znajdowała się tu również stacja meteorologiczna. W obserwatorium nie było prądu elektrycznego ani telefonu. W późniejszych latach zainstalowano kolejny teleskop, o średnicy 115 mm.W stacji na Lubomirze pracowali – poza Janem Gadomskim – m.in. Lucjan Orkisz, Jan Mergentaler, Rozalia Szafraniec, Kazimierz Kordylewski i Fryderyk Koebcke.
Ważniejsze odkrycia przed wojną
odkrycie przez Lucjana Orkisza komety C/1925 G1 (Orkisz) (3 kwietnia 1925) – była to pierwsza kometa odkryta przez Polaka;
współodkrycie przez Władysława Lisa (pracownika gospodarczego obserwatorium) komety C/1936 O1 (Kaho-Kozik-Lis) (17 lipca 1936)
Zniszczenie w czasie wojny
15 września 1944 obserwatorium z biblioteką zostało spalone przez Niemców. Sprzęt został przez nich skonfiskowany. Pozostały jedynie fundamenty, które z czasem porósł las.
Obserwatorium współcześnie
22 marca 2003 powstał Komitet Odbudowy Obserwatorium Astronomicznego na Lubomirze. Przewodniczącym komitetu został Julian Murzyn, wójt gminy Wiśniowa, a przewodniczącym zespołu programowego prof. dr hab. Jerzy Kreiner, astronom, dyrektor Instytutu Fizyki Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.15 kwietnia 2005 został złożony wniosek o dofinansowanie odbudowy Obserwatorium Astronomicznego w ramach projektu „Odbudowa przedwojennego Obserwatorium Astronomicznego – Miasteczko Gwiezdne Lubomir”. 27 grudnia 2005 Zarząd Województwa Małopolskiego podjął uchwałę o dofinansowaniu budowy obserwatorium. Głównym wykonawcą robót została firma Budostal-5 S.A. w Krakowie.17 lipca 2006 – w 70. rocznicę odkrycia drugiej komety przez Władysława Lisa – wmurowano kamień węgielny pod budowę. 18 kwietnia 2007 podjęto uchwałę o nadaniu Obserwatorium imienia Tadeusza Banachiewicza. Oficjalne otwarcie Obserwatorium Astronomicznego im. Tadeusza Banachiewicza nastąpiło 6 października 2007.
Gmina Wiśniowa zawarła umowy o współpracy z:
Centrum Astronomii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu,
Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie,
Katedrą Astronomii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.
Współpraca ta jest podstawą działania obserwatorium.
Obserwatorium jest wyposażone m.in. w:
w pełni zautomatyzowany teleskop o średnicy 43,2 cm f/6,7 w kopule o średnicy 5 m, na montażu 10micron GM4000QCI;
w pełni zautomatyzowana kamera Schmidta o średnicy lustra 35 cm (średnica płyty korekcyjnej – 30 cm, a ogniskowa – 72 cm, światłosiła – f/2,4) w kopule o średnicy 3 m;
teleskop Schmidta-Cassegraina o średnicy lustra i płyty korekcyjnej 35,6 cm i ogniskowej 391 cm (światłosiła – f/11);
teleskop Schmidta-Cassegraina o średnicy lustra 20 cm i ogniskowej 203 cm;
refraktor o średnicy obiektywu 12 cm i ogniskowej 90 cm (f/7,5),
refraktor o średnicy 8 cm i ogniskowej 48 cm (f/6);
teleskop Coronado SolarMax 60 (średnica soczewki 6 cm) z 0,5 Å pasmem przepuszczania, przepuszczający jedynie promieniowanie w paśmie emisji wodoru, używany tylko do pokazów Słońca.
Obserwatorium na Lubomirze jest jedynym obserwatorium w Polsce, które jest stale udostępnione zwiedzającym. W okresie od połowy czerwca, do połowy września obserwatorium można odwiedzić od czwartku do niedzieli w godzinach od 12:00 do 18:00. Wieczorami (w okresie wiosennym, letnim i jesiennym) odbywają się pokazy nieba. Obecnym kierownikiem obserwatorium jest Marcin Cikała.
Obserwatorium Astronomiczne w Ostrowiku
Północna Stacja Obserwacyjna Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego znajduje się w miejscowości Ostrowik niedaleko Otwocka. Na wyposażeniu obserwatorium znajduje się 60-centymetrowy teleskop Cassegraina produkcji Carl Zeiss, wyposażony w kamerę CCD 512x512 px Tektronix.
Aktualnie teleskop wykorzystywany jest głównie przez studentów w celach szkoleniowych, prowadzona jest też praca badawcza:
Obserwacje obiektów zmiennych (m.in. obiekty przejściowe wykryte przez teleskop satelity Gaia)
Obserwacje meteorów dzięki stacji bolidowej PFN01 (projekt studenckiego Koła Naukowego Astronomów UW)
W posiadaniu placówki znajduje się również przedwojenny refraktor o średnicy 25 cm produkcji Sir Howard Grubb-Parsons and Co., odziedziczony po obserwatorium na Popie Iwanie, który służy obecnie popularyzacji astronomii.
Ostrowickie obserwatorium jest zaangażowane również w działalność popularyzatorską, a także organizuje warsztaty i staże dla zdolnych uczniów szkół średnich, finansowane przez Krajowy Fundusz na rzecz Dzieci.
Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego
Opis
Mieści się w zabytkowym budynku w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego przy Alejach Ujazdowskich 4 w Warszawie zbudowanym w latach 1820–1825 z inicjatywy Franciszka Armińskiego. W chwili założenia obserwatorium było jednym z najnowocześniejszych w Europie, do 1873 było samodzielną instytucją, a następnie weszło w skład Uniwersytetu Warszawskiego.
W 1909 w obiekcie miał swą siedzibę także Konsulat Generalny Francji.
W 1944 Niemcy spalili obserwatorium wraz z urządzeniami i biblioteką. Budynek został częściowo zrekonstruowany w latach 1948–1949 pod kierunkiem Jana Dąbrowskiego
Obserwatorium posiada dwa teleskopy:
60 cm - w Warszawskim Obserwatorium Północnym w Ostrowiku pod Otwockiem,
1,3 m - w Warszawskim Obserwatorium Południowym w Las Campanas w Chile.
Głównymi projektami obserwacyjnymi prowadzonymi w OA UW są:
OGLE (The Optical Gravitational Lensing Experiment) pod kierunkiem prof. Andrzeja Udalskiego, oraz
ASAS (All Sky Automated Survey) pod kierunkiem prof. Grzegorza Pojmańskiego.
Obserwatorium Astronomiczne UMK w Piwnicach – ośrodek astronomiczny Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Piwnicach koło Torunia, kształcący studentów Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej, a także służący obserwacji kosmosu, badaniom naukowym, popularyzacji wiedzy o wszechświecie.
Historia
Obserwatorium założone zostało staraniem prof. Władysława Dziewulskiego i prof. Wilhelminy Iwanowskiej, pracowników naukowych toruńskiego uniwersytetu, a poprzednio Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wystąpili oni z apelem o pomoc w wyposażeniu tworzonej placówki. W 1947 roku uzyskali od Harvard College Observatory astrograf Drapera pochodzący z 1891 roku. Podjęto decyzję o zlokalizowaniu obserwatorium astronomicznego w miejscowości Piwnice, ok. 13 km na północ od Torunia. Pomiędzy Piwnicami a Toruniem znajduje się pas lasów, w tym rezerwat przyrody Las Piwnicki o obszarze ponad 37 ha, ograniczający wpływ miasta na obserwacje. Od 2003 roku Obserwatorium realizuje unikatowy w skali świata projekt przeszukiwania nieba na częstotliwości 30 GHz w ramach programu Unii Europejskiej FARADAY. Udostępniane jest ono do zwiedzania, które koordynuje Fundacja Aleksandra Jabłońskiego.Od 1 października 2019 roku, zarządzeniem Rektora UMK, Obserwatorium Astronomiczne UMK funkcjonuje jako Instytut Astronomii.W 2020 roku radioteleskop RT4 przeszedł gruntowną renowację.Na początku 2020 roku Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Toruniu wszczął z urzędu postępowanie administracyjne w sprawie wpisania Obserwatorium Astronomicznego do rejestru zabytków
Wyposażenie
Centrum astronomii umieszczono w zabytkowym XIX-wiecznym dworze, a w otaczającym go parku jesienią 1947 roku rozpoczęto budowę pierwszego budynku z rozsuwaną kopułą. Kolejne pawilony kryjące teleskopy optyczne, umieszczone w kopułach z rozsuwanymi dachami zbudowano w latach 50. i 60. XX wieku.
Znalazły się w nich m.in.:
astrograf Henry'ego Drapera - wypożyczony Obserwatorium na 100 lat z Obserwatorium Harvardzkiego, odrestaurowany w 2018 roku przez studentów pracowników i studentów działających w Pracowni Konserwacji Zabytków Metalowych (Wydziału Sztuk Pięknych UMK) Koło Naukowe Studentów Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki UMK, Wydział Sztuk Pięknych UMK w Toruniu
Teleskop Schmidta-Cassegraina – rodzaj teleskopu zwierciadlano-soczewkowego.Został wynaleziony w 1940 przez Jamesa Gilberta Bakera i stanowi modyfikację teleskopu Cassegraina, w którym dla skorygowania aberracji sferycznej użyto płyty korekcyjnej wynalezionej w 1931 przez Bernharda Schmidta, optyka estońskiego pochodzenia, pracującego w latach 20. i 30. XX wieku w Hamburgu.
W latach późniejszych profil badawczy obserwatorium skoncentrował się na radioastronomii. tego względu wybudowano w nim dwa radioteleskopy:
RT-3 − ma 15 m średnicy, został oddany do użytku w 1979 roku
RT4 Kopernik − ma 32 m średnicy, oddany do użytku w 1994 roku (jest to największy radioteleskop w Europie Środkowej)
Obserwatorium astronomiczne na Suhorze (Suchorze) – obserwatorium zlokalizowane na szczycie Suhory (1000 m n.p.m.), na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego. Jest najwyżej położonym obserwatorium astronomicznym w Polsce. Jest własnością i placówką badawczą Katedry Astronomii Uniwersytetu Pedagogicznego z Krakowa. Sporadycznie jest udostępniane zwiedzającym.Obserwatorium rozpoczęło pracę w 1987. O wyborze lokalizacji zadecydowało położenie: dość duża odległość od najbliższej miejscowości, brak w pobliżu zakładów przemysłowych, a jednocześnie otulina leśna Parku. Ma zatem czyste i nieoświetlone niebo.Obserwacje wykonywane są za pomocą 600 mm reflektora (teleskopu zwierciadlanego) Cassegraina firmy Carl Zeiss, Jena o efektywnej ogniskowej 7500 mm. Obserwatorium posiada kamerę CCD SBIG ST10XME. Teleskop jest umieszczony wewnątrz obrotowej kopuły o średnicy 5 m.Od 1991 obserwatorium pracuje w sieci WET (Whole Earth Telescope), której celem jest prowadzenie ciągłych (całodobowych) obserwacji wybranych obiektów. Są to głównie gwiazdy o dużych gęstościach, nazywane białymi karłami.Obserwatorium położone jest w pobliżu zielonego szlaku z Koninek przez Tobołów (z koleją krzesełkową) na Turbacz. Szlak ten prowadzi przez Polanę Suhora, z której można zobaczyć obserwatorium.
Obserwatoria edukacyjne w Polsce
Obserwatorium Astronomiczne im. profesora Roberta Głębockiego – obserwatorium astronomiczne znajdujące się w Gdańsku, na terenie Gdańskich Szkół Autonomicznych przy ul. Osiek 11/12. Obserwatorium otwarto 30 sierpnia 2009 roku i nadano mu imię na cześć profesora Roberta Głębockiego, astronoma i wieloletniego wykładowcy na Uniwersytecie Gdańskim. W obserwatorium regularnie odbywają się zajęcia dla uczniów Gdańskich Szkół Autonomicznych i uczniów szkół z Trójmiasta.
Wyposażenie obserwatorium
Kopuła obserwacyjna o średnicy 3,2 m,
Teleskop, refraktor apochromatyczny firmy Telescope Engineering Company TEC 160 ED F/8 o ogniskowej 1280 mm,
Teleskop słoneczny firmy Lunt z filtrem Hα i 60 mm obiektywem
Montaż paralaktyczny New Atlux z systemem goto firmy Vixen,
Kamera SBIG ST-8XME z kołem filtrowym CFW9 i filtrami Baader Planetarium.
Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Grudziądzu – planetarium, którego oficjalna nazwa w momencie otwarcia brzmiała: Ludowe Obserwatorium Astronomiczne i Planetarium (LOAiP), zostało powołane w 1964, uchwałą Walnego Zjazdu Delegatów Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii w Krakowie. Istniało wówczas w Polsce tylko jedno duże Planetarium Śląskie w Chorzowie.Dzięki zbliżającej się okrągłej rocznicy 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, padło hasło: "Co najmniej 5 planetariów i obserwatoriów astronomicznych na 500-lecie" . Kopernik kojarzył się wówczas Polakom przede wszystkim jako astronom, również jako lekarz czy prawnik. Mniej lub wcale jako ekonomista, a o pobycie Mikołaja Kopernika w Grudziądzu nie mówiło się wcale. Komisja Budowy LOAiP nie brała więc w ogóle pod uwagę Grudziądza, w którym nie było przecież nawet Oddziału PTMA. W 1968 powstało w Grudziądzu Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii (na początku jako Sekcja Oddziału toruńskiego, później samodzielny Oddział) z inicjatywy miłośnika astronomii Jerzego Szwarca. Towarzystwo to rozpoczęło działalność astronomiczną, organizowało pierwsze w tym mieście Dni Astronomii, mające na celu popularyzację sylwetki i działalności Mikołaja Kopernika. W tym samym roku Grudziądz zostaje miastem kopernikowskim: decyzją Rady Kultury i Sztuki włączony zostaje do Szlaku Kopernikowskiego, dołącza do takich miast jak: Toruń, Frombork, Kraków, Olsztyn i Lidzbark Warmiński. W styczniu 1971 zapada decyzja budowy LOAiP na gmachu grudziądzkiego Technikum Chemicznego i Elektrycznego. Budowa trwała siedem miesięcy. Oddanie LOAiP do użytku nastąpiło w marcu 1972.Filarem grudziądzkiego Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego była i jest Małgorzata Śróbka-Kubiak, która jako kierownik jednostki pracowała tam w latach 1972-2005. Obecnie kierownikiem PiOA jest Sebastian Soberski. Od 1972 roku, w ciągu 35 lat działalności polegającej na popularyzowaniu astronomii, grudziądzkie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne odwiedziło ponad 250 tysięcy osób.Grudziądzkie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne jest też organizatorem Ogólnopolskiego Młodzieżowego Seminarium Astronomicznego (OMSA) im. prof. Roberta Głębockiego. W 2009 roku odbył się już dwudziesty piąty finał tego konkursu.Podstawową formą działalności Planetarium są projekcje dydaktyczne dla szkół różnych typów w ramach nauczania przyrody, geografii i fizyki, również dla przedszkolaków. Rocznie odwiedza Planetarium ok. 8000 osób.
Obserwatorium
Uzupełnieniem planetarium, jest obserwatorium astronomiczne. Kopuła obserwatorium jest obrotowa, ma średnicę 4 metrów i od 1986 otwierana jest automatycznie. Pośrodku stoi teleskop zwierciadlany Meniscas (Maksutowa Cassegraina) produkcji Zeissa, o średnicy obiektywu 150 mm i ogniskowej 2250 mm. Komplet okularów o ogniskowej od 40 do 6 mm umożliwia stosowanie powiększeń od 56 do 375 razy. Zasięg wizualny teleskopu wynosi 12,3m.Wokół kopuły obserwatorium znajduje się taras obserwacyjny, na którym ustawiany jest teleskop soczewkowy, czyli refraktor, o średnicy obiektywu 80 mm i ogniskowej 1200 mm. Maksymalne stosowane tu powiększenie wynosi 125, a zasięg wizualny teleskopu 11m. Obydwa teleskopy mają montaż paralaktyczny z mechanizmem zegarowym i wyposażone są w filtr i ekran słoneczny. W bezchmurny dzień można więc zobaczyć plamy na Słońcu. Wieczorami natomiast wykonuje się tu obserwacje aktualnie widocznych ciał niebieskich.
Kościan
Wieża ciśnień w Kościanie – wieża ciśnień znajdująca się przy ulicy Czempińskiej w Kościanie w województwie wielkopolskim.
Historia
Historia kościańskich wodociągów sięga XV wieku, kiedy to drewnianymi rurami wodę kierowano na Rynek, a czerpał ją specjalny pracownik – lejwoda. W późniejszym okresie wykopano 10 studni miejskich. Poziom wód obniżał się w nich znacząco, w związku z czym mieszkańcy czerpali wodę bezpośrednio z kanału Obry, co skutkowało zachorowaniami, a nawet epidemią tyfusu (1896). W latach 1896-1904 wykopano więc studnie typu abisyńskiego, ale i one z czasem nie zaspokajały miejskiego zapotrzebowania na wodę. W 1902 rozpoczęto poszukiwania firmy, która kompleksowo rozwiąże kwestię zaopatrzenia Kościana w wodę. Wygrała koncepcja Xavera Geislera z Poznania. Wieża wraz z wodociągami została zbudowana w stylu neogotyckim, a cała sieć rozpoczęła działalność 18 listopada 1908.Wieża ucierpiała w 1945, kiedy to została trafiona kilkoma pociskami czołgowymi – uszkodzony był dach, zbiornik na wodę i mury. Została wyremontowana i działała w pełni do lat 60. XX wieku, ale potem, w miarę otwierania kolejnych ujęć wodnych, stanowiła już tylko rezerwuar. Z eksploatacji wyłączono ją w latach 90. XX wieku.
Architektura
Budowla ma 40 metrów wysokości i została założona na planie kwadratu o boku długości 8,76 metra. Stalowy, nitowany zbiornik wodny systemu Thiema (pojemność 250 m³) umieszczono na wysokości 25 metrów. Geisler, mimo rodzących się w architekturze tendencji modernistycznych stworzył dzieło mocno zindywidualizowane, o formach mocno historycznych. Prawdopodobną inspiracją dla formy wieży mógł być herb Kościana, jak również oddany do ruchu w 1892 londyński Tower Bridge. Cokół wykonano z łamanego kamienia w wątku cyklopowym, ściany z żółtej cegły, a detal z cegły czerwonej. Tarcza wodowskazu przypomina tarczę zegarową. Pod tarczą, w płycinie, umieszczono napis Wasserwerk Kosten (obecnie: Wieża ciśnień). W 1910 Stowarzyszenie Pruskich Architektów przyznało obiektowi nagrodę, jako najnowocześniejszemu w ówczesnych Niemczech.7 lipca 2005 budowla została wpisana do rejestru zabytków (wraz z budynkiem stacji pomp i filtrów oraz domem kierownika wodociągów). Wieża była remontowana w latach 2011-2013. Obecnie mieszczą się w niej obserwatorium astronomiczne, ścianki wspinaczkowe i sala konferencyjna. Prawdopodobnie dach budowli jest jedynym na świecie obrotowym dachem obserwatorium astronomicznego o podstawie prostokątnej.Obiekt otrzymał w 2015 wyróżnienie w konkursie Zabytek Zadbany, w kategorii adaptacja obiektów zabytkowych
Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Arego Sternfelda w Łodzi – planetarium i obserwatorium astronomiczne przy ulicy Pomorskiej 16 w Łodzi, założone 1 września 1984 roku.Celem placówki jest poszerzanie wiedzy uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich. Do tego celu wykorzystywane są urządzenia, w jakie wyposażona jest placówka (komputery, teleskopy, zegary wzorcowe, inne nowoczesne narzędzia dydaktyczne). W obserwatorium prowadzone są prace badawcze. Głównymi tematami są obserwacje zakryciowe, meteorowe oraz aktywności słonecznej.Kopuła w łódzkim planetarium ma średnicę 6 m. W seansach może uczestniczyć 32 widzów.W 1989 powstał Społeczny Komitet Rozbudowy i Modernizacji Planetarium. W 1991 roku Komitet powołał Fundację Omega na rzecz rozbudowy Planetarium, która nastąpiła w latach 1997/1998. 17 kwietnia 2002 Rada Miejska w Łodzi nadała placówce imię Arego Sternfelda, łódzkiego pioniera obliczeń dróg lotów sztucznych satelitów Ziemi.Łódzkie Planetarium prowadzi Wydział Edukacji i Kultury Fizycznej Urzędu Miasta Łodzi, przy pomocy Kuratorium Oświaty.
Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie znajduje się w zaadaptowanej wieży ciśnień, zbudowanej w 1897 na wzgórzu Świętego Andrzeja, najwyższym (143 m n.p.m.) wzniesieniu dawnego Olsztyna. Obserwatorium Astronomiczne otwarto 13 października 1979. Przy bezchmurnym niebie w Obserwatorium Astronomicznym prowadzone są pokazy nieba. Ponadto z tarasu można obejrzeć panoramę Olsztyna.
Pracownie w obserwatorium
Taras
W Obserwatorium znajdują się teleskopy Zeissa: 2 reflektory 150/2250, 2 refraktory 63/840 oraz refraktory 100/1000 i 80/1200. Do wykonywania zdjęć ciał niebieskich używane są astrokamery 60/270 i 56/250
Kopuła
Główny teleskop to Coude Refraktor (obiektyw soczewkowy) o średnicy 150 mm i ogniskowej 2250 mm co teoretycznie daje możliwość obserwowania obiektów do 13 wielkości gwiazdowej. W praktyce ze względu na usytuowanie obserwatorium w mieście graniczną wielkością jest 10 magnitudo. Do teleskopu zamocowane są dwie astrokamery o średnicy 60 mm i ogniskowej 270 mm.
Dodatkowo do dyspozycji odwiedzających jest teleskop Meade LX 200. Jest to teleskop zwierciadlany o optyce Schmidta-Cassegraina, średnicy obiektywu 8,25 cala (ok. 21 cm) i efektywnej ogniskowej 132 cm. Jego światłosiła wynosi 1:6,3, nadaje się więc wyśmienicie do obserwacji obiektów rozciągłych, takich jak Księżyc, planety, komety, mgławice, gromady gwiazd i galaktyki.
Pracownia służby czasu
W pracowni jest zegar radiowy odbierający sygnały czasu słonecznego. Czas gwiazdowy wskazuje zegar wahadłowy Shortta (najdokładniejszy zegar wahadłowy, zbudowany ręką człowieka). Są tu również chronometry morskie oraz chronograf.
Pracownia promieniowania kosmicznego
W pracowni są liczniki Geigera-Müllera oraz detektor Conversiego służący do rejestracji cząstek promieniowania o energii około 1 GeV.
Teleskop promieniowania kosmicznego
Opole
Obserwatorium Słoneczne Solaris – obserwatorium astronomiczne, znajdujące się w opolskim centrum handlowym Solaris Center (plac Kopernika 16), umożliwia bez żadnych opłat, w godzinach otwarcia obiektu prowadzenie ciągłych obserwacji tarczy Słońca oraz chromosfery w linii wodoru H-alfa, Księżyca, a w niedalekiej przyszłości również planet. Obserwatorium dostarcza treści multimedialne dotyczące Słońca, aktywności słonecznej, układu planetarnego oraz wszechświata. W ten sposób obiekt pełni funkcję popularyzatorską i edukacyjną.Obserwatorium wyposażono w sprzęt umożliwiający ciągłą automatyczną pracę i prezentację obrazu z teleskopu na specjalnym dotykowym pulpicie sterowniczym umieszczonym w powszechnie dostępnym Pokoju Obserwacyjnym. Standardowo wyświetlany jest aktualny obraz Słońca w linii wodoru umożliwiający obserwację granulacji, pochodni i plam słonecznych.Autorem projektu obserwatorium jest krakowska „Firma Reklamowa Kuc” natomiast kopułę obserwacyjną wyprodukował Zakład Optyki Instrumentalnej „Uniwersał” z Żywca.
Budowa i opis działania
Kopuła obserwatorium została zlokalizowana na najwyższym poziomie dachu Solaris Center. Mieści specjalnie zaprojektowany podwójny teleskop, przeznaczony do obserwacji Słońca w linii H-alfa oraz do obserwacji innych obiektów: Księżyca, planet itd. Obraz za pomocą kamer podpiętych do teleskopów jest przesyłany do znajdującego się piętro niżej „Pokoju Obserwacyjnego” i wyświetlany na specjalnym monitorze w formie owalnego stołu o rozmiarze ok. 180 × 110 cm. Teleskopy prowadzone są przez montaż paralaktyczny Celestron CG5 GT z 16 kanałowym odbiornikiem GPS, który zapewnia wysoką precyzję śledzenia oraz pozycjonowania obiektów. Obydwa teleskopy zostały zaopatrzone w kamery, za pomocą których obrazy z teleskopów przekazywane są na żywo na dwa aktywne ekrany zainstalowane w specjalnie zaprojektowanym Pokoju Obserwacyjnym, znajdującym się na 4 poziomie Solaris Center. Funkcję pulpitu sterowniczego pełni reagujący na dotyk ekran o przekątnej 46", z którego w pełni obsługiwane są: kopuła o średnicy 3,2 m i umieszczony w niej teleskop. Na obydwu ekranach można obserwować aktualne obrazy Słońca i innych obiektów, ale także niezależnie korzystać z innych funkcji jak np. przeglądanie zarchiwizowanych zdjęć tarczy Słońca i chromosfery z protuberancjami, które wykonywane są automatycznie kilkanaście razy w ciągu dnia lub zapoznawać się z dostępnymi prezentacjami multimedialnymi opowiadającymi o Słońcu, Układzie Słonecznym i wszechświecie.Pod kopułą zainstalowano zaprojektowany specjalnie na potrzeby projektu zestaw optyczny składający się z dwóch refraktorów. Pierwszy z nich, krótkoogniskowy z filtrem Coronado H-alfa i kamerą, służy do przekazywania na żywo obrazów Słońca, naprzemiennie: protuberancji i granulacji powierzchni. Drugi wykorzystywany jest do obserwacji w pełnym zakresie światła widzialnego, dzięki czemu przy pomocy specjalnego filtru mylarowego możliwa jest obserwacja plam słonecznych w ciągu dnia, a także po dezaktywowaniu go prowadzenie obserwacji nocnych.Obserwatorium jest całkowicie zautomatyzowanym zespołem urządzeń. System komputerowy czuwa nad pracą teleskopów, montażu, kamer oraz kopuły. Czujniki na bieżąco kontrolują warunki pogodowe i w razie wystąpienia opadów lub długotrwałego zachmurzenia system automatycznie zamyka kopułę oraz wprowadza pozostałe urządzenia w stan czuwania. Weryfikacja stanu pogody następuje także przed zaprogramowaną godziną rozruchu wstrzymując rozruch do czasu ich poprawy. Pozycja teleskopów kontrolowana jest przez komputer i cały czas w godzinach pracy podąża za Słońcem. W tym samym czasie, dzięki automatycznej synchronizacji, szczelina obserwacyjna kopuły podąża za teleskopami dzięki czemu są one cały czas oświetlone a Słońce widoczne jest na pulpicie w pokoju obserwacyjnym aż do zachodu. Po zachodzie Słońca obserwatorium przechodzi w tryb obserwacji nocnych, w którym można obserwować Księżyc, a w niedalekiej przyszłości planety.
Edukacja
Prowadzenie działalności edukacyjnej i popularyzatorskiej (związanej m.in.: z ważnymi wydarzeniami astronomicznymi takim jak: zaćmienia Słońca, przejścia planet, wzrosty aktywności słonecznej itp.) stanowi istotny fragmentem pracy Obserwatorium. Cyklicznie w Obserwatorium Słonecznym prowadzone są popularnonaukowe prelekcje w ramach Akademii Młodego Astronoma. W ich trakcie młodzi pasjonaci kosmosu poznają tajemnice wszechświata i pogłębiają wiedzę na temat pozaziemskich zjawisk. W 2009 roku patronat honorowy nad obserwatorium objął prezydent Miasta Opole – Ryszard Zembaczyński, natomiast patronat naukowy – rektor Uniwersytetu Opolskiego – Krystyna Czaja. Patronat honorowy nad Akademią Młodego Astronoma objął Instytut Fizyki Uniwersytetu Opolskiego, zaś patronat mediowy „Gazeta Wyborcza”
Rzepiennik Biskupi
Obserwatorium Astronomiczne Królowej Jadwigi – prywatne obserwatorium astronomiczne, usytuowane w Rzepienniku Biskupim w województwie małopolskim. Patronką obserwatorium jest królowa Polski, Jadwiga Andegaweńska.
Działalność
Właścicielami obserwatorium są Magdalena i Bogdan Wszołkowie, małżeństwo astronomów. Budowa obserwatorium rozpoczęła się w 1998 roku, otwarcie nastąpiło 8 czerwca 2015 r. Obserwatorium poświęcił bp Stanisław Salaterski, a gośćmi specjalnymi byli kosmonauta gen. Mirosław Hermaszewski, astronomka prof. Virginia Trimble oraz kosmolog ks. prof. Michał Heller. Obserwatorium Astronomiczne Królowej Jadwigi według planów ma prowadzić działalność edukacyjną, naukową, wydawniczą i organizować konferencje, dysponuje także bazą noclegową. Patronuje mu Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego i Stowarzyszenie Astronomia Nova
Wyposażenie
Obserwatorium dysponuje radioteleskopem RT-9 o średnicy czaszy 9 m, sprowadzonym ze zlikwidowanego Centrum Usług Satelitarnych w miejscowości Psary-Kąty w pobliżu Kielc. Znajduje się w nim także 5,4-metrowa antena amerykańskiego systemu wojskowego, którą wykorzystywało wcześniej Satelitarne Centrum Operacji Regionalnych w Komorowie pod Ostrowią Mazowiecką. Prócz tego obserwatorium posiada dwa teleskopy optyczne, zorganizowana została także ścieżka dydaktyczna. W planach jest budowa laboratorium kosmicznego wyposażonego m.in. w wirówkę przeciążeniową i wieżę spadku swobodnego
Zielona Góra
Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Zielonogórskiego
Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Zielonogórskiego (OA UZ) – część Instytutu Astronomii w ramach Wydziału Fizyki i Astronomii Uniwersytetu Zielonogórskiego. Obserwatorium góruje nad miastem Zielona Góra i znajduje się na najwyższym punkcie Wzgórza Zielonogórskiego 203 metry n.p.m., około 2 km od centrum miasta. Obecny taras widokowy wraz z teleskopem znajduje się na wysokości 231 metrów n.p.m.Obserwatorium mieści się w zabytkowej Wieży Braniborskiej (wieża widokowa), wybudowanej w 1860 roku. W latach 1887-1914 na szczycie wieży prowadzone były obserwacje astronomiczne oraz krajobrazu, przy użyciu małej lunety podarowanej przez profesora Wilhelma Foerstera, dyrektora berlińskiego obserwatorium astronomicznego. Przez większość XX w. w Wieży Braniborskiej mieściła się restauracja. W 1988 roku obiekt został przejęty przez ówczesne, nowo powstałe Zielonogórskie Centrum Astronomii. Obiekt został gruntownie wyremontowany, a na tarasie widokowym zamontowano ponownie małą lunetę do obserwacji nieboskłonu. W latach 90. zakupione zostały teleskopy o średnicy lustra 11 i 25 cm. Do 2001 roku, w każdą sobotę i niedzielę, na szczycie wieży prowadzone były pokazy nieba dla ludności.W 2002 roku, na potrzeby nowo utworzonego kierunku astronomia na Uniwersytecie Zielonogórskim, zaczęto modernizować wyposażenie obserwatorium. W lecie 2005 roku szczyt budynku został ponownie gruntownie przebudowany oraz zwieńczony 3 metrową kopułą. Mieści się pod nią nowoczesny, skomputeryzowany teleskop Meade LX200 o średnicy lustra 35 cm, przekazany do obserwatorium w kwietniu 2004 roku przez niemiecką Fundację im. Humboldta. Teleskop jest wyposażony w światłoczułą kamerę cyfrową CCD (SBIG ST-8XE) oraz filtry astronomiczne UBVRI i LRGB. Teleskop ten wraz z wyposażeniem może obserwować obiekty ciemniejsze 250 tysięcy razy, niż najsłabsze obiekty widziane gołym okiem (i oddalone nawet o 500 milionów lat świetlnych od Ziemi).W 2004 roku grupa studentów astronomii i fizyki Uniwersytetu Zielonogórskiego zaobserwowała w obserwatorium dwa przejścia planety pozasłonecznej przed tarczą gwiazdy HD 209458 (plakat po prawej stronie). W 2005 roku studenci zaobserwowali wybuch gwiazdy supernowej (o nazwie SN2005cs) w galaktyce spiralnej M51. Natomiast w 2006 roku zaobserwowano przelot małej planetoidy 2004 XP14w pobliżu Ziemi.Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Zielonogórskiego spełnia rolę dydaktyczną, głównie w celu szkolenia studentów astronomii Uniwersytetu Zielonogórskiego. Obserwatorium nie prowadzi obecnie stałych pokazów nieba (wyłączając z tego pokazy okazjonalne).
Lista pierwszych kosmonautów według obywatelstwa
Lata 60. XX wieku
Jurij Aleksiejewicz Gagarin (ros. Юрий Алексеевич
Гагарин, ur. 9 marca 1934 w Kłuszynie, zm. 27 marca 1968 w okolicach Kirżacza) – radziecki kosmonauta, pierwszy
człowiek w przestrzeni kosmicznej (1961), Bohater Związku
Radzieckiego, Lotnik Kosmonauta ZSRR.
Okres młodości i
szkolenie
Urodził się we wsi Kłuszyno koło Gżacka (przemianowanego
w 1968 na Gagarin), w obwodzie smoleńskim. W 1949, po ukończeniu 15 lat,
rzucił szkołę średnią (po ukończeniu sześciu klas, „żeby nauczyć się jakiegoś
fachu”) w Gżacku. W 1949 został przyjęty do szkoły zawodowej
przy zakładach metalowych (fabryka maszyn rolniczych) w Lubiercach. Tam
szkolił się na odlewnika i zdobył zawód odlewnika-formierza . Wiosną
1951 rozpoczął naukę w Szkole Technicznej w Saratowie
nad Wołgą. Uprawiał sporty: zimą były to narty i łyżwy, latem
lekkoatletyka i koszykówka. Jego pasją stała się nauka latania i skoki
spadochronowe . W 1954 wstąpił do aeroklubu i rozpoczął naukę pilotażu. W lipcu 1954 wykonał pierwszy samodzielny
lot na Jaku-18.
24 sierpnia 1955 roku ukończył kurs w saratowskim aeroklubie. W tym samym
roku Jurij, w wieku 21 lat, skończył szkołę z najwyższą oceną i rozpoczął naukę
w Wojskowej Szkole Lotniczej w Orenburgu nad
rzeką Ural. 8 stycznia 1956 złożył przysięgę, w lutym awansował na
sierżanta. 26 marca 1957 wykonał pierwszy samodzielny lot odrzutowcem MiG-15.
6 listopada ukończył szkołę z oceną celującą i awansował na stopień
porucznika. W czasie lotu orbitalnego został awansowany do stopnia majora.
Kolejne awanse: 12 lipca 1962 r. stopień podpułkownika, a 6 listopada 1963
pułkownika. Po locie w kosmos Nikita
Chruszczow odznaczył go Orderem
Lenina. Pod koniec lat 50. XX w. był pilotem MiG-ów w
769 pułku lotnictwa myśliwskiego w Łuostari w obwodzie murmańskim, przy kole podbiegunowym.
8 marca 1960 wyjechał z bazy Nikiel do Gwiezdnego
Miasteczka pod Moskwą. W
dniach 20–22 lipca 1961 r. Gagarin przebywał w Polsce (Warszawa, Katowice,
Zielona Góra) na zaproszenie rządu PRL i PZPR. 21 grudnia 1963 roku pułkownik
Gagarin został mianowany zastępcą dyrektora ośrodka szkolenia kosmonautów,
podlegającemu bezpośrednio Nikołajowi Kamaninowi. Od 1 września 1961 do 2 marca
1968 był studentem Akademii
Technicznej Lotnictwa im. N.J. Żukowskiego w Moskwie. 17
lutego 1968 obronił dyplom. Jako temat rozprawy wybrał problem budowy samolotu
kosmicznego ze skrzydłami, nadającego się do wielokrotnego użycia.W roku 1960
został jednym z dwudziestu pilotów, którzy rozpoczęli
przygotowania do lotów w kosmos. Treningi
odbywały się w tajemnicy, a grupa kandydatów do pierwszego lotu w kosmos
została potem zmniejszona do sześciu. W szkoleniu wyróżniali się Jurij Gagarin
i Gierman Titow. 10 kwietnia 1961 Komisja
Państwowa zdecydowała, że to właśnie on będzie pierwszym człowiekiem, który
poleci na orbitę okołoziemską. O wyborze Gagarina przesądziło jego pochodzenie
społeczne z prostej klasy pracującej.Pod koniec lat 60. władze ZSRR planowały,
aby Jurij Gagarin był także pierwszym człowiekiem, który wyląduje na Księżycu. Po
śmierci Komarowa (24 kwietnia 1967)
władze ZSRR, nie chcąc stracić wielkiej gwiazdy, postanowiły trzymać Gagarina
jak najdalej od kosmosu, dlatego został on wykluczony ze wszystkich lotów
kosmicznych. Chciano wykorzystać popularność kosmonauty i dać mu wysokie
stanowisko polityczne.
Lot w kosmos
Jurij Gagarin stał się pierwszym człowiekiem w przestrzeni
kosmicznej i pierwszym sowieckim kosmonautą. Brał udział w jednej misji
kosmicznej: Wostok 1. 12 kwietnia 1961 roku odbył w statku
kosmicznym Wostok lot po orbicie satelitarnej Ziemi,
dokonując jednokrotnego (niepełnego) jej okrążenia w ciągu 1 godziny 48
minut.Związane z lotem momenty, które przeszły do historii według czasu GMT:
·
06:07 – start statku Wostok 1.
·
07:00 – wiadomość o locie Gagarina podało Radio
Moskwa. Był to punkt zwrotny dla całego programu kosmicznego ZSRR. Od
tego momentu utajnione informacje o przygotowaniach do lotu i o samym locie
były stopniowo ujawniane.
·
07:55 – lądowanie Gagarina. Szczęśliwe zakończenie lotu,
największy sukces programu kosmicznego ZSRR i ogromny sukces na arenie
międzynarodowej. Pierwszym kosmonautą został obywatel ZSRR.Był to pierwszy w
dziejach ludzkości lot człowieka w przestrzeni kosmicznej. Ciekawostką jest
jednak to, jak należy ten lot sklasyfikować od strony formalnej, gdyż Gagarin
nie doleciał swoim statkiem kosmicznym do Ziemi, lecz katapultował się z niego,
zresztą zgodnie z planem i osiągnął powierzchnię Ziemi na spadochronie. Fakt
ten był początkowo zatajany przez ZSRR co najmniej do czasu uzyskania
potwierdzenia przez FAI rekordu
wysokości lotu, rekordu czasu lotu i rekordu wielkości masy wyniesionej na
orbitę. Niezależnie jednak od sposobu lądowania FAI uznała lot Gagarina.Hasłem
wywoławczym podczas podróży kosmicznej był „Cedr” (ros. Кедр – cedr). W czasie
lotu Gagarin śpiewał pieśń Ojczyzna słyszy, Ojczyzna wie (ros.:
Родина слышит, Родина знает). Pierwsze wersy pieśni brzmią następująco: Ojczyzna
słyszy, Ojczyzna wie | Gdzie jej syn leci w niebo... Ta patriotyczna
pieśń została skomponowana przez Szostakowicza w roku 1951 (opus 86),
słowa napisał Jewgenij Dolmatowski.
Śmierć
27 marca 1968 Gagarin i jego instruktor lotniczy Władimir Sieriogin zginęli w katastrofie
samolotu treningowego MiG-15 UTI, 21 km od miasta Kirżacz.Przyczyny
katastrofy przez długi czas nie zostały jednoznacznie wyjaśnione. Wszystkie
znalezione szczątki samolotu zostały zaspawane w beczkach i przeznaczone do
przechowania „na czas nieograniczony”. Według pułkownika Eduarda Szerszera,
jednego z członków komisji powołanej do wyjaśnienia „Sprawy Gagarina”, do
przyczyn katastrofy, które uznawano za pewne, należały:
·
zamocowanie dodatkowych zbiorników z paliwem
·
samolot nr 18 otrzymał zgodę na lot bez uprzedniego uzyskania od
samolotu zwiadowczego meldunku o warunkach meteorologicznych w rejonie ćwiczeń;
ani instruktor, ani pilot nie zostali więc powiadomieni
·
na czkałowskim lotnisku nie działał radar, wieża kontrolna nie
miała więc możliwości sprawdzenia, na jakiej wysokości faktycznie znajduje się
startujący i wykonujący zadanie samolot; świadomy był tego również siadający za
sterami Sieriogin
·
organizując loty, całkowicie zaniedbano prowadzenie dokumentacji
wcześniejszych awarii i napraw sprzętu
·
wziąwszy pod uwagę powyższe, wieża kontrolna nie powinna była
zezwolić na start MiG-owi nr 18 – jeszcze przed startem zostały złamane niemal
wszystkie przepisy związane z bezpieczeństwem lotu.
W kilku książkach pojawia się opinia, że w samolocie zatrzymał
się silnik, według innych źródeł – w kabinie pilota otwarty był nawiew
powietrza, który spowodował dehermetyzację kabiny. Hipotez jest wiele.
Prawdziwe przyczyny mogą być wyjaśnione, jeśli dochodzenie w sprawie katastrofy
zostanie wznowione.8 kwietnia 2011 roku Rosyjska
Agencja Kosmiczna ogłosiła, że za katastrofę najprawdopodobniej był
odpowiedzialny sam Gagarin. Na podstawie odtajnionych dokumentów komisji
badającej wypadek poinformowano, że wypadek spowodował manewr wykonany przez
pilota.W sierpniu 2013 podano prawdopodobną przyczynę katastrofy, w której
zginął Gagarin. Aleksiej
Leonow, który przebywał w pobliżu katastrofy po latach ujawnił
okoliczności wypadku. Według jego opisu pilot samolotu Su-15 odbywający
lot testowy na wysokości 10 000 metrów zszedł na niższy pułap wbrew procedurze
lotu. W wyniku zachmurzenia nie widział samolotu Gagarina i przeleciał niebezpiecznie
blisko niego. Prawdopodobnie minął MiG-a o 10-15 metrów. W wyniku tego maszyna,
którą pilotował Gagarin, zaczęła obracać się wokół własnej osi, wpadła w
korkociąg przy prędkości 750 km na godzinę i w efekcie runęła na
ziemię.Jurij Gagarin został uroczyście pochowany na Cmentarzu przy Murze
Kremlowskim.
Życie prywatne
Ojciec Gagarina, Aleksiej Iwanowicz, był stolarzem, a matka,
Anna Timofijewna Gagarina (20 grudnia 1903–12 czerwca 1984) pracowała
fizycznie jako dojarka w kołchozie.
Pochodzenie społeczne przesądziło o wyborze Gagarina na pierwszego oficjalnego
kosmonautę – to, że jego ojciec był niewykwalifikowanym robotnikiem, matka zaś
pracownicą kołchozu.Będąc w szkole lotniczej poznał Walentinę Goriaczewą,
młodszą od niego o rok, z którą zawarł związek małżeński 27 października 1957
roku. 10 kwietnia 1959 roku urodziła się ich pierwsza córka Lena, a 7 marca
1961 r. druga córka Gala.Był ochrzczonym i wierzącym prawosławnym, który ochrzcił swoje
dzieci. Zdaniem przyjaciół kosmonautów, przypisywane mu słowa: „Patrzyłem i
patrzyłem, ale nigdzie Boga nie widziałem”, nigdy nie zostały przez niego
wypowiedziane
Odznaczenia
Otrzymał m.in.:
·
Order
Lenina i tytuł Bohatera Związku Radzieckiego (nr
11175)
·
Medal
jubileuszowy „Dwudziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej
1941–1945”
·
Medal „Za rozwój dziewiczych
ziem”
·
Medal jubileuszowy „40
lat Sił Zbrojnych ZSRR”
·
Medal jubileuszowy „50
lat Sił Zbrojnych ZSRR”
·
Medal za Wybitną Służbę III
klasy
·
Krzyż Wielki Orderu Zasługi Lotniczej (Brazylia)
·
Order Gwiazdy II klasy (Indonezja)
·
Order Gwiazdy Afryki (Liberia)
·
Order Krzyża Grunwaldu I klasy
·
Order Flagi Węgierskiej
Republiki Ludowej z Diamentami I klasy
Upamiętnienia
·
Imię Jurija Gagarina nosi miasto Gagarin (dawniej Gżatsk, ros.
Гжатск), krater Gagarin na Księżycu, planetoida (1772)
Gagarin, złoty medal FAI, plac
w Moskwie, gdzie znajduje się 40-metrowy monument kosmonauty. Na cześć Gagarina
nazwano statek naukowo-badawczy Kosmonauta Jurij Gagarin.
·
Powstała w 2009 rosyjska liga w hokeju
na lodzie, Kontinientalnaja Chokkiejnaja Liga stworzyła Puchar
Gagarina – trofeum przyznawane za wygranie rozgrywek, a w praktyce
za zdobycie Mistrzostwa Rosji.
Mianowanie Gagarina patronem pucharu odnosi się do faktu, iż był zapalonym
kibicem hokeja.
·
W wielu miastach można spotkać ulice, place, aleje, parki,
kluby, szkoły noszące imię Gagarina. W latach 60. XX wieku w ZSRR panowała moda
na nadawanie dzieciom imienia Jurij.
·
W ZSRR wybito dwie pamiątkowe monety z okazji 20. i 30. rocznicy
lotu Gagarina: 1 rubel (1981, miedź-nikiel) oraz
trzyrublową (1991, srebro). W roku 2001 dla upamiętnienia pierwszego lotu człowieka w
kosmos wyemitowano w Rosji serię czterech monet z podobizną Gagarina: dwurublową
(miedź-nikiel) i trzyrublową (srebro), 10-rublową (miedź-nikiel) oraz
100-rublową (srebro).
W
muzyce:
·
Ундервуд/Undervud,
utwór „Гагарин, я вас любила” („Gagarin, ja pana kochałam!”)
·
0Top One, utwór „Gagarin”
·
Jean-Michel
Jarre, utwór „Hey Gagarin” (album Metamorphoses)
·
Public
Service Broadcasting, utwór „Gagarin” (album The Race for Space)
·
XS Project, utwór „Gagarin”
Alan Bartlett Shepard Jr. (ur. 18 listopada 1923 w Derry, zm. 21 lipca 1998 w Monterey) –
pierwszy amerykański astronauta, kontradmirał United States Navy.
Życiorys
Urodził się 18 listopada 1923 roku w Derry. Po ukończeniu nauki
w Pinkerton Academy w Derry w roku 1941 postanowił kontynuować naukę w Akademii Morskiej w Annapolis, a po
jej ukończeniu uzyskać przydział do lotnictwa marynarki USA. W grudniu 1941
Japończycy zaatakowali i niemal zniszczyli amerykańską Flotę Pacyfiku zgrupowaną w Pearl
Harbour. Wydarzenia te odbiły się bezpośrednio na studiach Sheparda.
Okres nauki skrócono z czterech lat do trzech. W 1944 roku otrzymał promocję i
pierwszy przydział do Stacji Lotnictwa Marynarki Wojennej w Jacksonville na Florydzie.
Wkrótce opuścił stację i rozpoczął służbę na pokładzie niszczyciela „Cogswell”
operującego na Pacyfiku. Na
pokładzie tego okrętu brał udział w ostatnich zwycięskich bitwach z flotą
japońską. W lutym 1945 roku powrócił do kraju.We wrześniu 1945 roku
podporucznik Shepard rozpoczął służbę w bazie Corpus Christi w Teksasie. W
trakcie pobytu w bazie brał prywatne lekcje latania i na kilka miesięcy przed
końcem pobytu uzyskał licencję pilota cywilnego. Następnie uzyskał złote
skrzydełka pilota wojskowego i rozpoczął morsko-lotniczą służbę na pokładzie
lotniskowca „Franklin D. Roosevelt”, a później na lotniskowcu „Midway”. W 1950 roku został wysłany do Szkoły Pilotów
Doświadczalnych w bazie Patuxent River, w hrabstwie St. Mary’s w stanie Maryland.W roku
1955 komandor podporucznik Shepard przeniósł się na stałe, wraz z rodziną, do
bazy w Patuxent River, tym razem jako instruktor oblatywacz. Rozpoczął studia
w Akademii Wojennej Marynarki USA, które
ukończył w 1958. W 1957 roku, gdy studiował w Akademii, nastał początek ery
kosmicznej.
Astronauta
Był jednym z siedmiu uczestników programu
Mercury, wybranych w kwietniu 1959. 5 maja 1961 rakieta Redstone wyniosła
pojazd „Freedom 7” z Shepardem na pokładzie, na suborbitalną wysokość
116 mil (ok. 187 km). Na krótko przed startem misji Mercury 3 („Freedom 7") miał
powiedzieć: Please, dear God, don't let me fuck up. Następnie
został wyznaczony do pilotowania pojazdu „Freedom 7-II” w ramach misji Mercury
10, planowanej na trzy dni w październiku 1963, którą jednak
odwołano 13 czerwca 1963. W rezultacie powierzono mu funkcję pilota-dowódcy
pierwszej załogowej misji w ramach programu
Gemini. Jako drugi pilot miał lecieć Thomas
Stafford. Niestety na początku 1964 u Sheparda stwierdzono chorobę Ménière’a, powodującą narastanie
ciśnienia w uchu wewnętrznym, skrajną nadwrażliwość zmysłu równowagi, a w
konsekwencji dezorientację i mdłości. Dolegliwość ta była przyczyną wykluczenia
go z lotów niemal do końca lat 60.
XX wieku. Natomiast misję Gemini 3 wypełnili Virgil
Grissom i John Young.W 1963 Shepard został mianowany szefem
Biura Astronautów (Chief of the Astronaut Office), do jego obowiązków
należały:
·
nadzór koordynacji, planowania i kontroli wszystkich czynności
związanych z astronautami NASA, w tym
przygotowanie i wdrożenie programów treningu, zapewniających gotowość personelu
naziemnego i pilotów w ramach misji załogowych;
·
zbieranie ocen pilotów dotyczących projektów, konstrukcji i
działania podsystemów w statkach kosmicznych oraz oprzyrządowania naziemnego;
·
tworzenie jakościowych ocen naukowych i inżynierskich,
wspomagających ogólne planowanie misji, formułowanie procedur operacyjnych,
wybór i prowadzenie poszczególnych eksperymentów dla każdego lotu.
Shepard powrócił do korpusu astronautów w maju 1969 po przebytej
uprzednio operacji korygującej i zastosowaniu nowo opracowanej wówczas metodzie
leczenia choroby Ménière’a.
W wieku 47 lat, jako najstarszy astronauta w ówczesnym
programie, Shepard po raz drugi wziął udział w locie
kosmicznym, jako dowódca statku Apollo 14. Misja
trwała od 31 stycznia do 9 lutego 1971. Jego partnerami w trzeciej wizycie
człowieka na Księżycu byli: Stuart
Roosa – pilot modułu dowodzenia i Edgar
Mitchell – pilot lądownika. Shepard i Mitchell po wylądowaniu na
Księżycu modułem „Antares”, uruchomili wiele urządzeń pomiarowych, wykonali
szereg doświadczeń i zebrali około 45 kg próbek z powierzchni.
Inne dokonania misji Apollo 14:
·
pierwsze użycie samobieżnego transportera sprzętu;
·
wprowadzenie największej masy na orbitę Księżyca;
·
najdłuższy czas przebywania na powierzchni Księżyca (33 godziny
30 minut 31 sekund);
·
najdłuższy czas spacerów po
Księżycu (9 godzin 22 minuty 31 sekund);
·
pierwsze użycie technik szybkiego łączenia statków na orbicie
Księżyca;
·
pierwsze użycie telewizji kolorowej na powierzchni Księżyca;
·
pierwszy z długotrwałych programów naukowych na orbicie
Księżyca, przeprowadzony w czasie, kiedy moduł lądownika był oddzielony od
modułu dowodzenia;
·
pierwsza gra w golfa w kosmosie (na powierzchni Księżyca).
Życie prywatne
Alan Shepard w lutym 1945 zawarł związek małżeński z Louise
Brewer, znajomą jeszcze z czasów Akademii w Annopolis. Zmarł na białaczkę w
wieku 74 lat w pobliżu swojego domu w Pebble Beach w Kalifornii. Jego
żona, Louise Brewer, zmarła pięć tygodni później. Małżeństwem byli
53 lata.
Upamiętnienie
·
Główny bohater trylogii gier Mass Effect, który jest komandorem,
otrzymał nazwisko Shepard dla upamiętnienia astronauty.
·
USNS
„Alan Shepard” okręt USA
Lata
70. XX wieku
Vladimir Remek (ur. 26 września 1948 w Czeskich Budziejowicach) – czeski pilot wojskowy, pierwszy Czech w kosmosie. Poseł do Parlamentu
Europejskiego dwóch
kadencji VI i VII kadencji, ambasador w Rosji.
Życiorys
Wykształcenie i służba wojskowa
Naukę w szkole podstawowej rozpoczął w 1954 w rodzinnym
mieście České Budějovice. W 1966 został absolwentem
klasy matematyczno-fizycznej w liceum ogólnokształcącego w mieście Čáslav. W
latach 1966–1970 studiował w Wyższej Wojskowej Szkole Lotniczej w Koszycach. Po
jej ukończeniu służył w siłach powietrznych armii czechosłowackiej, gdzie latał
na samolocie ćwiczebnym L-29 Delfín. Od 1972 do 1976 był słuchaczem Wojskowej
Akademii Lotniczej im. Jurija
Aleksiejewicza Gagarina (ZSRR). Na
krótko wrócił do służby w lotnictwie w Českich Budějovicach.
Wykształcenie i służba wojskowa
Naukę w szkole podstawowej rozpoczął w 1954 w rodzinnym
mieście České Budějovice. W 1966 został absolwentem
klasy matematyczno-fizycznej w liceum ogólnokształcącego w mieście Čáslav. W
latach 1966–1970 studiował w Wyższej Wojskowej Szkole Lotniczej w Koszycach. Po
jej ukończeniu służył w siłach powietrznych armii czechosłowackiej, gdzie latał
na samolocie ćwiczebnym L-29 Delfín. Od 1972 do 1976 był słuchaczem Wojskowej
Akademii Lotniczej im. Jurija
Aleksiejewicza Gagarina (ZSRR). Na
krótko wrócił do służby w lotnictwie w Českich Budějovicach.
Późniejsza działalność
Po powrocie do Czechosłowacji w
latach 1979–1985 pracował w Wojskowym Instytucie Naukowo-Badawczym w Pradze. W
1985 został członkiem Stowarzyszenia Uczestników Lotów Kosmicznych (Association
of Space Explorers). Później w 1990 objął stanowisko dyrektora Wojskowego
Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Pradze. Funkcję tę pełnił do 1995. W tym
samym roku w stopniu pułkownika przeszedł do rezerwy. Przez siedem lat był
przedstawicielem handlowym zakładów ČZ Strakonice.W latach 2002–2004 pełnił
funkcję doradcy ambasady Republiki Czeskiej w Federacji Rosyjskiej.
W wyborach
w 2004 uzyskał mandat deputowanego do Parlamentu Europejskiego z ramienia Komunistycznej Partii Czech
i Moraw. W wyborach
w 2009 z powodzeniem ubiegał się o reelekcję. Przystąpił do
grupy Zjednoczonej
Lewicy Europejskiej i Nordyckiej Zielonej Lewicy, a
także do Komisji Budżetowej.W 2013 złożył mandat poselski w związku z
powołaniem na urząd ambasadora Republiki
Czeskiej w Moskwie.
Odznaczenia i
wyróżnienia
Wielokrotnie odznaczony i nagradzany, otrzymał m.in:
·
Złotą
Gwiazdę Bohatera Związku Radzieckiego,
·
Order
Lenina (1978),
·
Tytuł Bohatera Czechosłowacji (1978),
·
Medal „Za zasługi w podboju
kosmosu” (przyznany dekretem Prezydenta Federacji Rosyjskiej Dmitrija Miedwiediewa, № 435 z 12 kwietnia 2011)
Jego imieniem nazwano asteroidę ((2552)
Remek).
Wykaz lotów
|
Loty kosmiczne, w których uczestniczył Vladimír Remek. |
|||||
|
Nr |
Data startu |
Data lądowania |
Statek kosmiczny |
Funkcja |
Czas trwania |
|
1 |
2 marca 1978 |
10 marca 1978 |
«Sojuz 28» |
Kosmonauta-badacz |
7 dni 22 godziny 16 minut i 30 sekund. |
|
Łączny czas spędzony w kosmosie – 7 dni 22 godziny 16 minut i
30 sekund. |
|||||
Mirosław Hermaszewski (ur. 15
września 1941 w Lipnikach) – lotnik, kosmonauta, generał brygady i pilot Wojska Polskiego.
Pierwszy i jedyny w dotychczasowej historii Polak, który
odbył lot w kosmos.Członek Wojskowej Rady Ocalenia
Narodowego (1981–1983), komendant Wyższej Oficerskiej Szkoły Lotniczej w Dęblinie (1987–1990),
zastępca Dowódcy Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej (1991–1992), szef
bezpieczeństwa lotów WLiOP (1992–1995), od 1995 inspektor ds. Sił Powietrznych
w Sztabie Generalnym Wojska
Polskiego.W latach 1983–1989 prezes Polskiego Towarzystwa
Astronautycznego, w latach 1998–2000 przewodniczący Krajowej Rady Lotnictwa.
Jest członkiem Komitetu Wykonawczego Stowarzyszenia Kosmonautów i Astronautów
Świata, członkiem Kapituły medalu Akademii Polskiego Sukcesu. Od 1979 roku
członek Komitetu Badań Kosmicznych i Satelitarnych Polskiej Akademii Nauk. Założyciel i aktywny członek
Międzynarodowego Stowarzyszenia Uczestników Lotów Kosmicznych.Młodszy brat gen.
bryg. Władysława Hermaszewskiego, również pilota.
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Urodził się w Lipnikach jako
syn Romana Hermaszewskiego (1900–1943), podoficera WP,
posiadającego 25-hektarowe gospodarstwo rolne i jego żony Kamili z domu
Bielawskiej (1904–1995). Miał szóstkę starszego rodzeństwa: Alinę
(1927–2008), Władysława (1928–2002), Sabinę (ur. 1930), Annę
(ur. 1931), Teresę (ur. 1934) i Bogusława (ur. 1938).Jako dziecko został
ocalony przez matkę z napadu UPA na Lipniki w marcu 1943. Podczas
całej rzezi wołyńskiej Hermaszewski stracił
łącznie aż 19 członków swojej rodziny, w tym ojca, zmarłego w Bereznym, w wyniku rany postrzałowej płuca. Rodzina
tułała się jakiś czas, zmieniając wielokrotnie miejsce zamieszkania. W czerwcu
1945 Hermaszewscy zostali wysiedleni
i ekspatriowani z Kresów
Wschodnich na Dolny
Śląsk. Zamieszkali w Wołowie,
niedaleko Wrocławia. Tam Mirosław ukończył szkołę podstawową i Liceum Ogólnokształcące
im. Mikołaja Kopernika. W latach 1956–1957 był
członkiem Związku Młodzieży Polskiej. W 1962
wstąpił do Polskiej Zjednoczonej
Partii Robotniczej.Od 1960 działał w Aeroklubie
Wrocławskim. W okresie od 1 lipca do 15 października 1961 uczestniczył
w turnusie lotniczego przysposobienia wojskowego. Wówczas podwyższył
kwalifikacje pilota szybowcowego, które zdobył w macierzystym aeroklubie i 6
sierpnia 1961 ukończył kurs akrobacji szybowcowej. Następnie rozpoczął naukę
latania na samolotach typu CSS-13.
Kariera wojskowa
13 listopada 1961 z licencją pilota szybowcowego i uprawnieniami
pilota samolotowego wstąpił do Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych w Dęblinie, gdzie
opanował pilotaż samolotu TS-8 Bies i
uzyskał kwalifikacje pilota myśliwskiego 3 klasy na samolocie odrzutowym MiG-15.
Szkołę ukończył 22 marca 1964 w stopniu podporucznika,
uzyskując przydział do 62 Pułku Lotnictwa
Myśliwskiego OPK im. Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 w Poznaniu, gdzie
po dwóch latach uzyskał uprawnienia pilota 1 klasy i został przeszkolony w
pilotażu samolotów ponaddźwiękowych MiG-21(Ma
2,05).Za osiągnięcia w służbie Hermaszewski został w 1968 wyróżniony
skierowaniem na studia stacjonarne do Akademii Sztabu Generalnego w Warszawie.
Ukończył ją z wyróżnieniem w 1971. W latach 1964–1978 służył w Wojskach Obrony Powietrznej
Kraju. Był dowódcą eskadry 28 Pułku Lotnictwa
Myśliwskiego w Słupsku-Redzikowie, zastępcą dowódcy 34 Pułku Lotnictwa
Myśliwskiego w Gdyni-Babich Dołach oraz dowódcą 11 Pułku Lotnictwa
Myśliwskiego OPK im. Osadników Dolnośląskich we Wrocławiu i
z tego stanowiska trafił do grupy kandydatów na kosmonautów.Latem 1976, podczas
spotkania przedstawicieli utworzonego przez ZSRR międzynarodowego Programu Interkosmos, ogłoszono, że w latach
1978–1985 odbędą się loty w kosmos z udziałem przedstawicieli państw bloku
socjalistycznego. Nie ustalono jednak kolejności, w jakiej poszczególne kraje
miałyby uczestniczyć w przedsięwzięciu. Naturalnymi kandydatami były Czechosłowacja i NRD jako
państwa najbardziej zaawansowane technologicznie oraz mające relatywnie
największy wkład w prace Interkosmosu. Przywódca NRD Erich
Honecker naciskał, aby to jego krajowi przyznano palmę
pierwszeństwa – w tym czasie bowiem po drugiej stronie żelaznej kurtyny
wyznaczono zachodnioniemieckiego fizyka Ulfa
Merbolda na pierwszego nieamerykańskiego kandydata na astronautę i
Honeckerowi zależało, aby to obywatel Niemiec Wschodnich jako pierwszy znalazł
się na orbicie. Jednak po interwencji przedstawicieli PRL, w której użyto
argumentów ekonomicznych i historycznych, przedstawiających Polskę jako
głównego partnera handlowego i sojusznika w walce z III
Rzeszą, ostatecznie Moskwa zadecydowała, że jako pierwsi w kosmos
polecą przedstawiciele Czechosłowacji i właśnie Polski. Decyzja miała charakter
polityczny – w obu krajach sytuacja społeczna była niekorzystna dla władz (ruch
dysydencki Karta 77 w Czechosłowacji oraz protesty z
powodu ogłoszonych podwyżek cen w Polsce) i potrzebowano wydarzenia, które
odwróciłoby uwagę opinii publicznej.Jeszcze w tym samym roku Hermaszewski
został wyłoniony w drodze selekcji z grona kilkuset polskich pilotów, wraz z
płk. Zenonem Jankowskim, jako kandydat do lotu
kosmicznego. Ostatecznie wybrany (Jankowski został zmiennikiem), 4 grudnia
1976 odlatuje do Gwiezdnego Miasteczka pod Moskwą, gdzie
przygotowuje się do lotu kosmicznego. Od godziny 17:27 27 czerwca do godziny
16:31 5 lipca 1978 wraz z Piotrem
Klimukiem odbył lot na statku Sojuz 30. 28
czerwca 1978 o godzinie 19:08 przeprowadzono cumowanie z zespołem orbitalnym „Salut 6”
– Sojuz 29. Po
wykonaniu programu badawczego 5 lipca w stepach Kazachstanu odbyło
się lądowanie. W czasie 8-dniowej misji dokonano 126 okrążeń Ziemi i
zostało ustanowionych kilka rekordów Polski zatwierdzonych przez FAI;
m.in.: wysokość – 363 km, prędkość lotu – 28 tys. km/h, czas trwania lotu
– 190 godzin 3 minuty 4 sekundy, przebyty dystans – 5 273 257 km i
inne.Za udział w tym locie Mirosław Hermaszewski został odznaczony Złotą
Gwiazdą Bohatera Związku Radzieckiego, Orderem
Lenina oraz Orderem Krzyża Grunwaldu I Klasy. Otrzymał
jednocześnie awans na stopień podpułkownika (22
lipca 1978). W dniu katastrofy „Kościuszki” Mirosław
Hermaszewski odbywał lot służbowy na samolocie TS-11. Oto
jego relacja: Był delegatem na VIII i X Zjeździe oraz zaproszonym gościem IX
Zjazdu PZPR.W latach 1981–1983 Hermaszewski był formalnym członkiem Wojskowej Rady Ocalenia
Narodowego. W tym czasie odbywał studia w Moskwie w
tamtejszej Wojskowej
Akademii Sztabu Generalnego (ukończył je w 1982). Twierdził, że
do WRON został włączony bez swojej wiedzy[20]. 13
grudnia 1981 na rozkaz wojskowy przybył do Warszawy, lecz po dwóch tygodniach
zwolniono go na dalsze studia. W 1983 został wybrany na wiceprzewodniczącego
Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaźni
Polsko-Radzieckiej. W latach 1987–1990 był komendantem Wyższej Oficerskiej Szkoły Lotniczej w
Dęblinie. Od grudnia 1989 do czerwca 1990 był zastępcą szefa Głównego Zarządu
Wychowawczego WP.Zastępca dowódcy Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej
(1991–1992) i szef bezpieczeństwa lotów WLiOP (1992–1995). Od 1995 inspektor ds. Sił Powietrznych w
Sztabie Generalnym WP. Po 40-letniej służbie przeszedł w stan
spoczynku.Od 21 maja 1983 do 24 czerwca 1989 był prezesem Polskiego Towarzystwa
Astronautycznego.W zasobach Instytutu Pamięci Narodowej znajduje
się teczka personalna nieoficjalnego pracownika ps. „Długi”: Mirosław
Hermaszewski, imię ojca: Roman, ur. 15-09-1941, sygn. IPN BU 3426/3175. Zdaniem
historyka Sławomira Cenckiewicza Mirosław Hermaszewski w
latach 1962–1964 był tajnym współpracownikiem WSW.
Po odejściu na emeryturę
W 2001 wystartował bez powodzenia w wyborach parlamentarnych do Senatu z
listy Sojuszu Lewicy
Demokratycznej – Unii Pracy. Wówczas uzyskał 93 783 głosy, co
przełożyło się na 32,46% poparcia w jego okręgu wyborczym[26].
W wyborach samorządowych w 2002 był
również z ramienia SLD–UP kandydatem do sejmiku mazowieckiego.
Uzyskał mandat, zdobywając 10 463 głosy. W wyborach parlamentarnych w
2005 kandydował do Sejmu z
listy Sojuszu Lewicy Demokratycznej (został
wcześniej członkiem tej partii). Otrzymał 5 223 głosy, nie zdobywając jednak
mandatu.W czasie swojej służby latał na różnych typach szybowców i samolotów o
napędzie tłokowym, a przede wszystkim na samolotach odrzutowych typu MiG-15, MiG-17 i MiG-21 oraz
na PZL TS-11 „Iskra” i PZL-130
„Orlik”. Wykonywał loty zapoznawcze na samolotach bojowych innych
państw m.in. na F-16, F-18, Mirage 2000-5, Su-27. Lot
pożegnalny odbył 5 października 2005 roku na pokładzie myśliwca MiG-29UB.
Łącznie w powietrzu spędził za sterami 2047 godzin i 47 minut, wykonał 3473
starty i lądowania. Wykonał 10 treningowych skoków spadochronowych.
Awanse
·
major – 6 stycznia 1975
·
podpułkownik –
22 lipca 1978
·
pułkownik –
lipiec 1982
·
generał brygady – 15 września 1988
Życie prywatne
W 1966 wziął ślub z Emilią Łazar (ur. 1947). Mają syna Mirosława
Romana (ur. 1966), absolwenta WSOSP, lotnika i oficera
wojskowego rezerwy oraz córkę Emilię (ur. 1974), żonę
polityka Ryszarda Czarneckiego.
Odznaczenia i wyróżnienia
·
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (17 czerwca 2003)
·
Order Krzyża Grunwaldu I Klasy (1978)
·
Złoty Krzyż Zasługi
·
Medal 40-lecia Polski Ludowej (1984)
·
Złoty Medal „Siły Zbrojne w Służbie
Ojczyzny”
·
Srebrny Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
·
Brązowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
·
Złoty Medal „Za zasługi dla
obronności kraju”
·
Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
·
Brązowy Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
·
Odznaka Pilota Wojskowego
·
Odznaka Skoczka Spadochronowego Wojsk Lotniczych
·
Tytuł Honorowy i Odznaka „Lotnik
Kosmonauta PRL” (1978)
·
Tytuł Honorowy i Odznaka „Zasłużony Pilot Wojskowy PRL”
(1978)
·
Wpis do „Honorowej Księgi Czynów
Żołnierskich” (1978)
·
Odznaka „Pilot Wojskowy klasy mistrzowskiej”
·
Odznaka
Honorowa Złota Zasłużony dla Województwa Dolnośląskiego –
nadanie 2013[39],
wręczenie 2014
·
Złote Odznaczenie im. Janka
Krasickiego (1978)
·
Złoty Medal
„Za Zasługi w Umacnianiu Przyjaźni PRL-ZSRR”
·
Order
Uśmiechu (1986)
·
Złota
Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego (nr
11301) (ZSRR, 5
lipca 1978)
·
Order
Lenina (ZSRR, 5 lipca 1978)
·
Medal „Za Umacnianie Sił
Zbrojnych” (ZSRR)
·
Medal „Za zasługi w podboju
kosmosu” (Rosja, 12 kwietnia 2011)
·
Złoty Medal „Braterstwo Broni” (NRD)
·
Medal 40-lecia Wyzwolenia Czechosłowacji
·
Medal 30-lecia Sił Zbrojnych Kuby
·
Honorowy Obywatel miasta Radom (1978)
·
Honorowy Obywatel Miasta Frombork (1983)
·
Honorowy Obywatel Miasta Wołów (2011)
